Witold Migal, Mikołaj Urbanowski. Narzędzia bifacjalne jako wskaźniki chronologiczne?

Transkrypt

1 Witold Migal, Mikołaj Urbanowski Narzędzia bifacjalne jako wskaźniki chronologiczne? Technologie środkowego paleolitu i wczesnej epoki brązu na przykładzie materiałów ze stanowiska Polany Kolonie II Abstrakt (Bifacial tools as a chronological markers? LMP contra EBA technologies in Polany Kolonie II case study) The text tries to answer the question whether techno-morphological analysis of bifacial tools can be a base of artefacts chronological classification without the support of contextual data. The Polany- Kolonie II flint mine assemblage was chosen to verify this question. Due to a complex nature of the site, the surface material was chosen to increase the possibility of finding mixed elements. The present chronological interpretation of the site, based on 14C datings of pits infillings correlates it with Bronze Age, whereas the older interpretations stated also the presence of some Middle Palaeolithic elements. In the first part of the study the Authors collected the information about the methods of bifacial tools production and reusage in Middle Palaeolithic and in the Bronze Age. Subsequently, they analysed several dozens of bifacial pieces from the surface material sample. Significant amount of them showed distinct Middle Palaeolithic features. For the purposes of this paper several artefacts were described and illustrated to present the most prominent Middle Palaeolithic features. They clearly confirm the inhomogeneous nature of the surface material from Polany-Kolonie II site. Obviously, such observations do not exclude the possible Bronze Age chronology of the pits themselves. Besides the interesting conclusions concerning the raw material procurement in Middle Palaeolithic, the results of this study confirm that the technological analysis can be, at least in some cases, a good tool for assemblage interpretation. Important factor increasing the potential of technological analysis is the experimentally based knowledge about the processes of curated tools usage and reusage. It allows determining their chronologically distinctive features even in such state of wear, when they look, at first glance, as the undeterminable 1. Cel i metodyka analizy 1.1. Chronologia czy typologia? Dyskusja o zakresie, w jakim artefakty krzemienne wyznaczają chronologię zespołów archeologicznych toczy się od dawna. W początkach ubiegłego stulecia uważano, że zabytki można traktować tak jak skamieniałości przewodnie, precyzyjnie określające wiek warstw geologicznych. Tworzono szczegółowe sekwencje kulturowe, w tym także dla najstarszych odcinków paleolitu, charakteryzowane obecnością określonych typów przewodnich. Subiektywizm metody, skutkujący powstaniem wielu, nieprzystających do siebie sekwencji wywołał krytyczną refleksję i postulat, by to zabytki archeologiczne były datowane przy pomocy stratygrafii, a nie odwrotnie. Po okresie pewnego zamieszania, w którym skąpa jeszcze wiedza geologiczna prowadziła do uproszczeń w obrazie paleolitycznego zróżnicowania kulturowego, w kwestii metod określania chronologii zespołów wykształcił się trwający do dziś consensus. Główną rolę odgrywają w nim nauki przyrodnicze, w tym geologia, datowania i analizy paleofaunistyczne. Dowodzi to pewnej bezsilności archeologii paleolitu jako nauki, do której zadań należy wszak odkrywanie fragmentów dziejów gatunku ludzkiego i sytuowanie ich w czasie.

2 Czy obecny rozwój badań technologicznych umożliwia wykorzystanie artefaktów krzemiennych jako wyznaczników chronologicznych? Spróbowaliśmy odpowiedzieć na to pytanie na przykładzie stanowiska, które już od lat trzydziestych funkcjonuje w literaturze jako zawierające elementy inwentarzy krzemiennych z różnych epok. Stanowiskiem tym są Polany Kolonie II, leżące na północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich. Stanowisko, rozpoznane jeszcze przed II Wojną Światową przez S. Krukowskiego, określane przez tego badacza jako Wierzbica I, znajduje się na terenie wychodni krzemienia czekoladowego. Ten wysokiej jakości surowiec był tu eksploatowany metodą górniczą. Kompleksowe badania wykopaliskowe prehistorycznej kopalni, zwieńczone publikacją obszernej monografii stanowiska, przeprowadził R. Schild (Schild, Królik, Mościbrodzka 1977). W materiałach z badań powierzchniowych S. Krukowski (Krukowski 1939, s. 100) i początkowo R. Schild (Schild 1971, s. 45) dopatrywali się elementów środkowopaleolitycznych. Badania wykopaliskowe prowadzone w latach , kompleksowa analiza materiału, a w szczególności uzyskane datowania 14 C odkrytych tu pozostałości kopalni krzemienia skłoniły badaczy stanowiska do zaklasyfikowania całości materiału do przełomu neolitu i wczesnej epoki brązu, ze wskazaniem na tę ostatnią (Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, s ). Analogiczne datowanie przyniosły także badania sąsiedniego, znacznie większego stanowiska kopalnianego Polany II (Lech 1997), wsparte serią dat 14 C. Jednak inne odkrycia, zarówno w postaci pojedynczych artefaktów (Kozłowski & Twardowski 1971), jak i zwartych zespołów powierzchniowych (Marcin Bednarz niepublikowane badania z lat 90-tych) potwierdziły istnienie w tej części Polski znalezisk datowanych na środkowy paleolit w tradycyjnym, używanym tu znaczeniu, odpowiadającym okresowi od OIS 5e do OIS 3 (ściślej: późny środkowy paleolit). Szczególną wagę miało odkrycie stanowiska w Zwoleniu (Schild et al 2000), datowanego w przedziale OIS 5a (Odderade) OIS 4 (Ognon). Stanowisko to znajduje się w odległości około 40 km od Polan Kolonii II. Inwentarz narzędziowy zespołu ze Zwolenia, wykonany w 80% z krzemienia czekoladowego jakości kopalnianej sugeruje możliwość zaopatrywania się w krzemień w okolicach późniejszej wczesnobrązowej kopalni w Polanach Koloniach II. Te odkrycia ponownie obudziły wątpliwości odnośnie jednoznacznej klasyfikacji stanowiska. Postanowiliśmy wykorzystać tę okazję by sprawdzić, czy aktualna wiedza o wytwórczości narzędzi krzemiennych umożliwia poprawną identyfikację artefaktów różniących się chronologicznie o dziesiątki tysięcy lat Metodyka prac W pierwszej kolejności spróbowaliśmy usystematyzować wiedzę o wytwórczości narzędzi krzemiennych obu epok. Skoncentrowaliśmy się na formach, które potencjalnie mogły występować w obu porównywanych okresach, tj. na narzędziach bifacjalnych i ich półwytworach. Zestawiliśmy znane cechy technologiczne i morfologiczne noży środkowopaleolitycznych oraz form bifacjalnych z wczesnej epoki brązu. Ponieważ wiedza o wytwórczości narzędzi krzemiennych w obu tak różnych epokach jest efektem wielu lat badań i dziełem wielu badaczy, powstała konieczność ujednolicenia języka opisu badanych zjawisk. Język taki powinien, oprócz zapewnienia jednoznaczności opisu, wspierać realizację bardziej ogólnego celu, jakim jest badanie zachowań kulturowych związanych z wytwarzaniem, użytkowaniem i przekształceniami narzędzi, określanych w literaturze jako zachowania narzędziowe. Należy zatem przyjąć podejście badawcze umożliwiające poprawną rekonstrukcję tych zachowań narzędziowych, których artefakt jest materialnym reliktem. Narzędzie znalezione na stanowisku archeologicznym powinno być postrzegane jako końcowe stadium cyklu zjawisk psychicznych i fizycznych, u których podstawy leży zaspokojenie określonych potrzeb przez prehistorycznego człowieka. W szczególności analiza powinna dotyczyć następujących aspektów narzędzia:

3 wytworzenie, obejmujące m.in. zasób niezbędnej wiedzy, skalę wysiłku i sposób produkcji, użytkowanie, obejmujące sposoby napraw wymuszanych zużyciem, przekształcenie, obejmujące ewentualną przeróbkę (przeróbki?) na inne formy narzędzi po wyczerpaniu się walorów użytkowych dotychczasowej formy. Ponadto, u podstaw metodyki opisu krzemieniarstwa powinno leżeć założenie, że z punktu widzenia psychologicznego akt wytworzenia narzędzia jest poprzedzony dwoma, częściowo niezależnymi od siebie procesami myślowymi: wyobrażeniem pożądanego narzędzia, które w dalszej części pracy będzie nazywane wzorcem (mentalnym) narzędzia, co odpowiada też takim pojęciom jak kanon, czy typ idealny, wyobrażeniem sposobu realizacji wzorca w dostępnej bryle surowca, wykorzystującym jeden bądź więcej opisanych niżej konceptów technologicznych. Akceptacja powyższych założeń umożliwiła nam sformalizowanie języka opisu, niezbędnego do porównania modelu wytwarzania narzędzi bifacjalnych środkowopaleolitycznych i wczesnobrązowych. W opisie tym wykorzystujemy pojęcia w większości wypadków funkcjonujące w literaturze, uwzględniając wnioski wynikające z praktyki ich stosowania: Wzorzec mentalny narzędzia - wyobrażenie kompletnego zestawu cech opisujących morfologię narzędzia, w tym jego stylistykę, ergonomię i parametry funkcjonalne, takie jak np. charakter krawędzi tnącej czy przenikliwość wierzchołka w przypadku noży. Wzorzec jest z reguły wybierany z puli typów narzędzi charakterystycznych dla populacji, w której żyje wytwórca, w celu zaspokojenia określonych potrzeb. Stopień komplikacji wzorca jest determinowany przez zdolności mentalne i manualne wytwórcy oraz jego populacji. Warto zauważyć, że narzędzia krzemienne doraźne (ad-hoc) wykazują niewielką standaryzację wzorca, sprowadzającą się w zasadzie do cech krawędzi pracującej, podczas gdy analizowane tu formy wielorazowego użytku (curated) charakteryzują się z reguły wyższym poziomem standaryzacji, precyzyjnie określającym morfologię całego artefaktu. Należy też zwrócić uwagę, iż większość narzędzi deponowanych w warstwie archeologicznej to formy wyzyskane, uszkodzone lub nieudane, a więc morfologicznie odległe od wzorca. Koncept technologiczny (technologia) to wyobrażenie sposobu wytworzenia narzędzia lub półsurowca do jego produkcji, obejmujące niezbędny w tym procesie całościowy zasób wiedzy i umiejętności. Koncept może stanowić integralną część wzorca. Nie musi jednak być to regułą, w szczególności, gdy warunki surowcowe odbiegają od typowych dla danej populacji. Można założyć, że w takiej sytuacji wytwórca skorzysta z puli wiedzy technicznej właściwej dla jego populacji oraz osobniczych umiejętności w celu wytworzenia narzędzia najbardziej zbliżonego do wzorca. Można również dopuścić możliwość, że indywidualne preferencje, doświadczenie i umiejętności mogą powodować pewne zróżnicowanie w sposobach realizacji danego wzorca w obrębie jednej populacji. Można wreszcie założyć, że niektóre różnice w realizacji wzorca mogą mieć charakter kulturowy, tj. wykazywać zmienność międzypopulacyjną. Sposób wytworzenia narzędzia stanowi zatem przedmiot analizy tak samo istotny, jak sam wzorzec. W najbardziej podstawowym ujęciu istnieją dwa koncepty: kształtowanie, czyli bezpośrednie tworzenie narzędzia poprzez obróbkę powierzchniową surowiaka i rdzeniowanie, czyli uzyskanie narzędzia w sposób pośredni z wytworzonego wcześniej półsurowca. W ujęciu szczegółowym istnieją różne koncepty kształtowania i rdzeniowania, np. obróbka bifacjalna typu mikockiego, czy też rdzeniowanie lewaluaskie. W tym sensie pojęcie to jest tożsame z pojęciem koncepcji (konceptu, technokonceptu) wg. E. Boëdy (1994). Z drugiej strony wydaje się oczywiste, że w produkcji złożonych narzędzi, wykonywanych z określonego typu półsurowca, w istocie wykorzystywane są różne, niezależne koncepty, np. wykonanie pewnych zbrojników

4 mezolitycznych wymaga znajomości konceptu rdzeniowania wiórowego na etapie pozyskiwania półsurowca, jak i konceptu retuszu mikrorylcowczego na etapie finalnej obróbki narzędzia. Metoda to uporządkowany czasowo i przestrzennie sposób redukcji surowca, którego celem jest uformowanie artefaktu (Pelegrin 2006, s. 39). Metoda stanowi realizację reguł konceptu, stąd pojęcia te można w pewnych sytuacjach stosować wymiennie. W przypadku konceptów wielowariantowych, takich jak np. lewaluasien, metoda jest zawsze wyborem konkretnego wariantu, np. metoda lewaluaska ostrza preferencyjnego. O ile koncept jest pewnym abstraktem, tworzonym na użytek badacza i być może nieuświadamianym przez prehistorycznego wytwórcę, o tyle metoda to szczegółowy plan czynności niezbędnych w procesie produkcji narzędzia. Metoda składa się z sekwencji wielu zabiegów, wykonywanych przy użyciu jednej, lub większej ilości technik. Technika określa sposób fizycznej realizacji jednego, lub większej ilości zabiegów, obejmujący takie parametry jak narzędzie użyte do frakcjonowania krzemienia, sposób przyłożenia siły, czy pozycjonowania surowca (Pelegrin 2006, s. 39). Przykłady zastosowania tego pojęcia to technika twardego tłuka lub technika pośrednika miedzianego. Warto zauważyć, że obecność niektórych technik w zespole archeologicznym może stanowić wskaźnik chronologiczny. Wskaźnik ten działa jedynie na zasadzie terminus post quem, ponieważ poszczególne techniki używane w danym okresie, mimo różnic odzwierciedlanych w technologii i stylistyce formowanego narzędzia, mogą być w stosunku do siebie w pewnym zakresie komplementarne. Dlatego w przypadku zręcznego wytwórcy możliwe jest kompensowanie ograniczeń, takich jak brak odpowiednich narzędzi lub surowców użyciem techniki innej niż typowa dla danej metody. Zabieg techniczny jest podstawowym elementem procesu produkcji narzędzia. Odpowiada on pojedynczej czynności wykonanej określoną techniką. Zabieg może obejmować jedno lub więcej odbić następujących po sobie. Przykładem użycia tego pojęcia może być np. zabieg odbicia prądnickiego. W obrębie tej definicji można także wyróżnić zabiegi pomocnicze czynności nie wpływające bezpośrednio na ostateczny kształt czy funkcjonalność narzędzia, a jedynie ułatwiająca sam proces jego wytwarzania np. zabieg facetowania pięty, czy świeżenia odłupni. W tym znaczeniu pojęcie to jest tożsame z pojęciem technical procedure (Inizan, Roche, Tixier, 1992, s. 34). Powyższe pojęcia można stosować nie tylko do opisu procesu wytworzenia, ale także ewentualnych napraw i przeróbek artefaktu. Ujęcie wszystkich tych procesów jest warunkiem poprawnej interpretacji narzędzia. Podstawą interpretacji jest analiza czynności faktycznie wykonanych w trakcie wytworzenia i użytkowania narzędzia, wymagająca zdefiniowania dodatkowych pojęć: Łańcuch operacji zestawienie zabiegów faktycznie wykonanych w celu wytworzenia, naprawy lub przeróbki narzędzia. Na podstawie ich kolejności i organizacji przestrzennej można rekonstruować metodę zastosowaną przez wytwórcę. W praktyce proces takiej rekonstrukcji nie jest banalny, ponieważ rzeczywisty łańcuch operacji zawiera dodatkowe zabiegi związane z pokonywaniem ograniczeń surowcowych, naprawą błędów oraz osobniczymi cechami wytwórcy. W klasycznej definicji (por. np. Inizan, Roche, Tixier 1992, s. 12) pojęcie łańcucha operacji obejmuje także zagadnienia związane z pozyskaniem surowca. Historia technologiczna kompletny zbiór wszystkich łańcuchów operacji wykonanych na narzędziu, obejmuje łańcuch operacji związany z wytworzeniem narzędzia, oraz ewentualne łańcuchy związane z naprawami i przeróbkami.

5 Kolejnym krokiem była analiza materiału ze stanowiska, obejmującego 265 artefaktów z powierzchni i 728 pochodzących z wykopalisk. Szczegółowym studiom poddaliśmy materiał z powierzchni. Było to podyktowane chęcią uchwycenia wszystkich elementów kulturowych istniejących potencjalnie na stanowisku, co mogłoby się nie udać w przypadku materiałów pozyskanych tylko z wykopów. Nasze obserwację poszerzyliśmy o narzędzia opublikowane w monografii stanowiska, pochodzące m.in. z tzw. poziomu 7, leżącego bezpośrednio pod warstwą oraniny, a więc w zasadzie także (sub) powierzchniowe. Artefakty analizowaliśmy porównując je z zestawionymi przez nas modelami obróbki bifacjalnej w obu epokach. Modele te i wyniki naszej analizy prezentujemy poniżej. 2. Model środkowopaleolityczny obróbki bifacjalnej Morfologia i funkcja Wśród form bifacjalnych późnego środkowego paleolitu zdecydowanie dominują noże tylcowe. Typowych pięściaków w zespołach pochodzących ze środkowej Europy jest niewiele. Większość z nich wykazuje cechy asymetrii upodabniających je do noży, lub charakteryzuje się dużymi rozmiarami, sugerującymi, iż są one w istocie półwytworami porzuconymi we wczesnym stadium obróbki. Rzadkie są również artefakty nawiązujące do form ostrzy liściowatych, choć z Europy Środkowej znane jest kilka dobrze zdefiniowanych jednostek z tymi zabytkami, głównie ze schyłku środkowego paleolitu. Ze względu na występowanie takich zespołów także w początkach górnego paleolitu, jak również ze względu na ich stosunkowo niewielką obecność na ziemiach polskich, w artykule koncentrujemy się na grupie najpopularniejszej, czyli na nożach asymetrycznych. Warto jednak zauważyć, że pojedyncze formy o morfologii zbliżonej do ostrzy pojawiają się w Zwoleniu, jaki i w podobnie datowanym zespole z Königsaue (Mania & Toepfer 1973). Środkowopaleolityczne noże asymetryczne są dobrze zdefiniowane pod względem zmienności morfologicznej (Jöris 2001; Kozłowski & Kozłowski 1977, s ; Schild 1977, s ; Sobczyk 1975). W ostatnich latach wzrósł także poziom wiedzy o metodach ich wytwarzania, napraw i przeróbek (Bourgugnon 1992, Richter 1997, Joris 2001). Morfologicznie wzorzec noża można opisać za pomocą 4 asymetrii (por. Ryc. 1): asymetria między tępą, zaokrągloną lub płaską bazą, a ostrym wierzchołkiem narzędzia; baza przeważnie stanowi wyodrębnioną, często korową płaszczyznę, rzadziej krawędź, asymetria między tępym tylcem, (najczęściej płaszczyznowym, czasem krawędziowym, ale zawsze zatępionym), a ostrą krawędzią tnącą, asymetria między płaską stroną spodnią, a wypukłą stroną wierzchnią obie strony są obrabiane w odrębny sposób, asymetria wierzchołka w stosunku do osi narzędzia - wierzchołek stanowi zawsze część krawędzi tnącej. Cechą charakterystyczną przytylcowej części wierzchołka (tzw. półtylca) wielu noży jest ich zaokrąglenie lub wklęsłość, co może sugerować, że narzędzia te służyły bardziej do krojenia niż przebijania. Jednocześnie wierzchołek jest zawsze obrobiony i pozbawiony kory. Bardzo istotną cechą noży środkowopaleolitycznych jest również ich orientacja: nóż, położony na stronie spodniej będzie z reguły zwrócony krawędzią tnącą w prawo. Ta cecha, w takich zespołach jak Buhlen czy J. Ciemna występuje wśród około 90% artefaktów (Joris 2001, 34; Urbanowski 2004, s. 179). Koresponduje to z rozkładem prawo- i leworęczności we współczesnej populacji i stanowi wskazówkę odnośnie sposobu użytkowania noży asymetrycznych. Ta obserwacja, jak i proste eksperymenty sugerują, że nóż mógł być trzymany w prawej ręce, tak, by stroną wypukłą przylegać

6 do wnętrza dłoni, zapierając się o jej środek obłą częścią bazy i tylca (Ryc. 3, por. też Bourgugnon 1992). Płaskowypukłość, poza wspomnianą rolą ergonomiczną ma też walor funkcjonalny, ponieważ krawędź tnąca powstająca na styku obu płaszczyzn ma ostrzejszy kąt niż przy soczewkowatym przekroju narzędzia. Nóż asymetryczny środkowego paleolitu był zatem formą przemyślaną, o morfologii ściśle warunkowanej wspomnianymi względami funkcjonalnymi i ergonomicznymi Wytwórczość Noże asymetryczne w środkowym paleolicie wytwarzano przy użyciu wielu zróżnicowanych metod. W kontekście kulturowym właściwym dla Ziem Polskich, a szerzej dla Europy Środkowej i Wschodniej, dominuje koncept mikocki, zakładający wytwarzanie noży poprzez płasko - wypukłe kształtowanie obłych lub tabularnych surowiaków. Inne koncepty dotyczyły realizacji podobnego wzorca noża asymetrycznego, choć najczęściej ze słabiej zaznaczonym tylcem, z półsurowca uzyskanego różnymi metodami, w tym klaktońską, lewaluaską lub metodą typu Bockstein (Richter 1997, s ). Ta ostatnia polegała na odbijaniu dużych odłupków przeniesionych (tzw. podwinów) w osi krawędzi rdzenia, w wyniku czego powstawały charakterystyczne, trójkątne w przekroju poprzecznym formy, określane jako noże Bockstein. Do wyrobu mniejszych narzędzi stosowano także metody nastawione na utylizację małych rdzeni, takie jak pontiniańska, metoda poszerzania odłupni i metoda salami (Newcomer 1979) nastawiona na eksploatację podługowatych surowiaków. Wszystkie te metody dostarczały odłupków z naturalnym korowym tylcem i piętą. Najlepiej poznana, i, jak się wydaje, również najbardziej popularna w środkowym paleolicie Europy Centralnej była metoda wytwórczości noży asymetrycznych, realizująca koncept mikocki. Na podstawie nielicznych zachowanych form z obróbki wstępnej (Ryc. 4) można przypuszczać, że już w tej fazie określano sposób organizacji narzędzia, ściśle dostosowany do morfologii surowca lub półsurowca, w szczególności definiowano stronę wypukłą i płaską. Wykonywano zaczątkową krawędź na bokach (pół)surowiaka, najczęściej jednak pozostawiając nieobrobioną podstawę i tylec narzędzia, ewentualnie ścieniano także częściowo stronę wypukłą. W tej fazie najczęściej posługiwano się techniką twardego tłuka, uzupełnianą wykorzystaniem dużych tłuków miękkich. W zasadniczej fazie obróbki dominowała technika miękkiego tłuka. W klasycznych zespołach typu Ciemna (Ryc. 4) najczęściej rozpoczynała się ona kształtowaniem strony spodniej dużymi, rozlewnymi odbiciami idącymi przeważnie od strony krawędzi tnącej i przechodzącymi daleko poza środek narzędzia. W obróbce narzędzia był to moment istotny, często w przypadku błędów w kształtowaniu strony spodniej półwytwór porzucano na tym etapie. Następnie ścieniano stronę wierzchnią stosunkowo dużymi uderzeniami idącymi przeważnie od tylca. W dalszych etapach drobniejszymi negatywami korygowano płaszczyznę strony spodniej od tylca, oraz kształtowano wypukłą krawędź tnącą na stronie wierzchniej. W zespołach typu Ciemna obróbkę narzędzia kończyło zastosowanie zabiegu prądnickiego, ostrzącego krawędź tnącą. Powyższy schemat nie musi być regułą w innych zespołach z nożami asymetrycznymi, wśród których występuje większe zróżnicowanie metod wytwarzania narzędzi. W szczególnych wypadkach obróbkę noża rozpoczynano wykonaniem krawędzi dookolnej, a tylec tworzono dopiero w jej końcowych etapach za pomocą specyficznych zabiegów. Jednak w ogromnej większości zespołów, w reliefie negatywowym noży widać prawidłowości polegające na różnym sposobie obróbki strony wierzchniej i spodniej. Na stronie spodniej duże negatywy odbić idących od krawędzi tnącej są przeważnie starsze niż seria drobnych odbić od tylca, podczas gdy na stronie wierzchniej jest odwrotnie (Ryc. 5). Negatywy z fazy kształtowania narzędzia układają się prostopadle do krawędzi, co przy formach bardziej symetrycznych prowadzi czasem do układu V-kształtnego.

7 2.3. Naprawa Jedną z najważniejszych cech noży asymetrycznych jako narzędzi było ich długotrwałe użytkowanie, wymuszające sukcesywne naprawy krawędzi tnącej. Analizy technologiczne zabytków (Joris 2001, 34; Urbanowski 2004, s ), oraz badania eksperymentalne (Migal & Urbanowski 2006) pozwalają dość dokładnie zrekonstruować metody naprawy i przemiany morfologiczne zachodzące w ich trakcie. Dzięki temu możliwa jest bardziej precyzyjna interpretacja materiału archeologicznego, ponieważ noże, podobnie jak inne artefakty krzemienne, które są znajdowane w warstwach archeologicznych, w ogromnej większości reprezentują formy odpadowe tj. skrajnie wyzyskane lub zniszczone. Sposób naprawy najczęściej spotykany w zespołach z nożami asymetrycznymi polegał na ponownym zaostrzeniu krawędzi tnącej. Najsilniejsza redukcja miała miejsce w części wierzchołkowej, co przy wielokrotnych naprawach powodowało przesuwanie się krawędzi tnącej i niejako skręcanie całego narzędzia w stosunku do jego pierwotnej formy. W zespołach typu Ciemna dodatkowo każda faza naprawy kończyła się wykonaniem kolejnego odbicia prądnickiego. Co kilka faz niezbędna była bardziej intensywna redukcja narzędzia, związana z przywróceniem mu właściwych proporcji, przede wszystkim ścienieniem. Podczas napraw starano się nie retuszować strony spodniej, po to, by nie zatraciła ona swej płaskości. W schyłkowych stadiach wykorzystania noża konieczne były jednak naprawy krawędzi tnącej na stronie spodniej poprzez głęboki, płaski retusz albo reorientacje krawędzi czy płaszczyzn narzędzia. W trakcie napraw zasadniczym zmianom podlegał wierzchołek narzędzia i krawędź tnąca (por. 3 i 1 na Ryc. 5). Zmieniał się również kształt półtylca, szczególnie podczas epizodów ścieniania narzędzia. Najmniejszym zmianom podlegała podstawa, chociaż czasem można zarejestrować zabieg polegający na jej zbijaniu w celu przywrócenia formie właściwych proporcji. Najczęściej jednak kształt bazy noża pozostawał bez zmian w trakcie redukcji. Dzięki temu analizując kąt między bazą a krawędzią tnąca, który w formach pierwotnych przeważnie oscyluje wokół 90, można pobieżnie określić stopień zużycia noża (por. Ryc. 6). Morfologia form naprawianych może wykazywać także wiele innych cech, w tym m.in. zmiany proporcji (grubienie), spłaszczenie półtylca, charakterystyczny wzór reliefu negatywowego i in. Przy starannym prowadzeniu napraw praktycznie wszystkie te cechy były korygowane, o ile wpływały negatywnie na funkcjonalność lub ergonomię narzędzia. Jednak staranność napraw z reguły słabła, gdy narzędzie zbliżało się do kresu swojej przydatności. W wypadku skumulowania się dużej ilości błędów naprawy, lub po osiągnięciu rozmiarów, w których funkcjonalne walory noży spadały do zera, narzędzia te były wyrzucane lub wykorzystywane jako surowiec do produkcji innych narzędzi. W trakcie takiej przeróbki często stosowano zabieg zbicia starego wierzchołka. Dzięki temu usuwano najbardziej zniszczoną część narzędzi i uzyskiwano piętę umożliwiającą precyzyjne ścienienie jego grubości. Tego typu zabiegi wpływały na powstawanie form małych narzędzi tnących z poprzecznym półtylcem, często o znacznej grubości. Warto jednak zauważyć, iż wśród silnie wyzyskanych noży środkowopaleolitycznych występują także formy zachowujące duże podobieństwo do wzorca. Naprawy noży mogły być więc w sprzyjających warunkach prowadzone bardzo staranie. Można to zaobserwować w zespołach typu Ciemna, dzięki zabiegowi odbicia prądnickiego, identyfikującemu narzędzia tnące bez względu na rozmiary (Ryc. 7).

8 3. Model wczesnobrązowy obróbki bifacjalnej 3.1. Morfologia i funkcja W przypadku funkcji wczesnobrązowych narzędzi bifacjalnych mamy do czynienia z kilkoma pewnikami, kilkoma przypuszczeniami i w kilku przypadkach brakiem pewności. Bez wątpienia wydzielającym się z całości problemem są wykonywane bifacjalnie siekiery, które następnie były gładzone przy ostrzu i w części środkowej. Ich funkcja wydaje się obecnie dobrze poznana. Były to narzędzia stosowane przede wszystkim do rąbania, najprawdopodobniej drewna. Powszechnie przypuszcza się, że szlifowano ostrze, aby utrzymać właściwy kąt tnący (Borkowski & Migal 1986). Gładzenie krawędzi ostrza wzmacniało także część przyostrzową narzędzia i zapobiegało odpadaniu odłupków z tego miejsca. Znane nam siekiery dwuścienne zaliczane do kultury mierzanowickiej, trzcinieckiej czy niemeńskiej, mają przekrój poprzeczny soczewkowaty, lub wręcz poduszkowaty, przy którym kąt pomiędzy bocznymi płaszczyznami siekiery dochodzi nawet do 60 (Valde-Nowak 1988, s. 124). Podobny soczewkowaty kształt posiadają te narzędzia w przekroju podłużnym. Rozmiary siekier są zróżnicowane, od dużych narzędzi, dominujących zwłaszcza w inwentarzach kultury mierzanowickiej, po okazy miniaturowe. Narzędzia mniejsze są najczęściej także bardziej krępe, tj. krótsze w osi podłużnej, co wskazuje na naprawę (por. rozdz. 3.3), jako główny czynnik różnorodności morfologicznej w tym zakresie. Inną grupą narzędzi o dobrze poznanej funkcji są małe ostrza dwuścienne, stosowane jako grociki do strzał (Libera 2001, s ). Grociki te o rożnych kształtach sercowate, trójkątne, trzoneczkowate, najczęściej formowane są bifacjalnie i posiadają czasami ślady powierzchni odlupka z jakiego zostały wykonane. O ich funkcji jako przenikliwego i trwałego końca strzały świadczy zarówno ich położenie w grobach jak i ślady lepiszcza, którym przymocowane były do drzewca. Oczywiście, nie wykluczamy że sporadycznie grociki mogły być wykorzystywane do innych celów jak np. rozcinanie lub wiercenie, jednak ich podstawowa funkcja pozostaje w zasadzie ustalona. Okazy te są najczęściej bardzo płaskie ich grubość nie przekracza 3 4 mm (Borkowski 1987, s. 148). Posiadają one zawsze ostry wierzchołek, sztucznie utworzony za pomocą płaskiego retuszu, któremu przeciwstawiona jest baza ukształtowana w taki sposób, aby jak najlepiej umocować ostrze w drzewcu strzały. Kąt zbiegania się krawędzi w wierzchołek jest ostry lub bardzo ostry w zależności od tradycji kulturowej. Nieco inny obraz przedstawiają sobą duże ostrza dwuścienne nazywane zgodnie z tradycją polskiej archeologii płoszczami (ostrzami sztyletów) lub sierpami. (Libera 2001). Szczególnie sierpy krzemienne miały znaczenie użytkowe, o czym świadczą makroskopowe cechy związane z występowaniem glazury żniwnej. Tak też było w przypadku niektórych płoszczy. Niemniej, większość ostrzy sztyletów nie posiada ewidentnych śladów użytkowania jako narzędzi, jakkolwiek to, że były używane jest faktem można zaobserwować ich naprawy i przeróbki (Libera 2001, s ). Narzędzia te, mimo zawsze dwuściennego sposobu formowania są bardzo różnorodne, zarówno w sensie kształtu, jak i sposobu końcowej obróbki. Nasuwa się więc pytanie, jaki rzeczywisty charakter maja obserwowane różnice związane np. z grubością okazów i starannością ich wykonania. Wydaje się, że było to uwarunkowane kulturowo, przy czym nie musi to koniecznie oznaczać istnienia wielu odrębnych tradycji, a może wskazywać na to, że ściśle określony kształt narzędzia nie był istotny dla odbiorcy. Różnice, jakie spostrzegamy w kształcie okazów widoczne przy dużym przybliżeniu pod lupą archeologa mogły więc być po prostu ciekawą różnorodnością dla dawnych odbiorców i mieścić się w granicach dopuszczalnej kulturowo zmienności wzorca. Jednak wiele form pokazuje po prostu niższy poziom wykonania, na co wskazują następujące cechy: brak rytmu w ścienianiu okazu odlupki formujące o różnej wielkości i z rożnych kierunków, stosunkowo duża grubość w porównaniu do innych znanych okazów,

9 skręcenie cieńszych okazów w osi podłużnej tzw. śmigłowatość, mniej staranna obróbka końcowa. Narzędzia, które z dzisiejszej perspektywy wydają się posiadać najwyższe walory estetyczne, a przy okazji, o czym niżej, były najtrudniejsze do wykonania to sztylety. Jako narzędzia obrabiane bifacjalnie miały obie płaszczyzny czołowe praktycznie równolegle do siebie. Ich przekroje nie były soczewkowate. Krawędzie wykończano drobnym, często naciskowym retuszem Wytwórczość Analizy pracowni i gotowych narzędzi dwuściennych z szeroko pojętej epoki brązu dają nam dużo danych pozwalających na rekonstrukcję metod wytwarzania narzędzi. Wciąż jednak istnieją tu zagadnienia słabo poznane, takie jak sposoby formowania siekier dwuściennych. Stan taki wynika chyba z podświadomego i raczej niesłusznego przeświadczenia wielu badaczy, iż dwuścienne formowanie narzędzi jest czynnością stosunkowo prostą i nie dającą pola do naukowej eksploracji. Znacznie więcej czasu i uwagi poświęcano na badanie metod wytwarzania dużych ostrzy dwuściennych takich jak sztylety czy sierpy krzemienne. Istotnie, są to narzędzia często o imponującym wyglądzie i wyrafinowanym sposobie wykonania, wymagającym planowej realizacji wielu ściśle określonych zabiegów. Wymagało to od wytwórcy zarówno wiedzy teoretycznej jak i dużej praktyki (Migal 2003; Callachan 2006; Nunn 2006). Uniwersalny koncept kształtowania ostrza bifacjalnego wyodrębnia cztery główne etapy produkcji (Migal 2003). Pierwszym etapem jest zawsze uzyskanie dookolnej krawędzi dającej możliwość dalszej obróbki. Nie zawsze krawędź ta jest usytuowana w osi obiektu (najczęściej tak nie jest). Drugim etapem w przypadku formowania większości wyrobów dwuściennych jest zgrubne ścienianie okazu. Wykonywane jest ono bądź za pomocą tzw. odłupków krytycznych dużych odpadków o wymiarach do 1/3 gotowego okazu mających na celu zasadniczą zmianę proporcji wyrobu (jeśli chodzi o szerokość i grubość, długość zawsze starano się zachowywać bez zmian). Czasami wytwórcy w miejsce odlupkow krytycznych stosowalni kilkanaście mniejszych odbić było to chyba korzystniejsze w przypadku większych wyrobów bo lepiej zapobiegało nieoczekiwanym uszkodzeniom okazu. Kolejnym istotnym etapem który w przypadku wyrobów prestiżowych był często rozdzielany na podetapy było zasadnicze ścienianie okazu wraz z nadawaniem i korektą kształtu. W końcowej fazie ostatecznie nadawano kształt za pomocą innych technik i zabiegów w taki sposób aby uzyskać pożądany wygląd narzędzia. Techniki, jakie stosowano przy wykonywania narzędzi dwuściennych to w zasadzie użycie tłuka kamiennego i rogowego w pierwszym etapie z zastosowaniem uderzenia bezpośredniego, użycie tłuka rogowego i drewnianego w drugimi i trzecim oraz retuszera z końcówką rogową, kościaną lub miedzianą w czwartym etapie formowania. Istnieją uzasadnione hipotezy, że w przypadku formowania sztyletów z czworokątną i trójkątną rękojeścią stosowano także technikę pośrednika wykonanego z rogu lub miedzi. Inna techniką, niewątpliwie stosowaną powszechnie do ścieniania okazów przed ostatecznym uformowaniem było szlifowanie, znane tak w Egipcie, Danii jak i w Polsce (Migal 2003). Opisany powyżej ogólny koncept kształtowania ostrza bifacjalnego jest obecny w krzemieniarstwie różnych kultur co najmniej od górnego paleolitu (wyłączając użycie niektórych technik). Obejmuje w istocie wiele wariantów, umożliwiających realizację odrębnych wzorców narzędzi, od ostrzy solutrejskich, poprzez sztylety duńskie do noży egipskich. Poszczególne, związane z tym konceptem, ale odrębne kulturowo metody wytwórczości ostrzy bifacjalnych różnią się kolejnością i charakterem wykonywanych zabiegów, czy doborem technik, pozostają jednak zgodne co do generalnych zasad obróbki.

10 Wśród zróżnicowania wytwórczości tego rodzaju narzędzi na Ziemiach Polskich we wczesnej epoce brązu można obserwować m.in. zabieg pozostawiania korowego wierzchołka i bazy okazu prawie do samego końca obróbki. Często powodowało to pozostawianie na bazie ostrza fragmentów kory nawet mimo wielokrotnych napraw. Jak się wydaje, wynikało to z chęci ochrony ostrza przed odbijaniem odłupków z części bazowej i dystalnej, co groziło pęknięciem wytworu (tzw. endshock), a ponadto skracało długość ostrza. Na podstawie dostępnej nam dziś wiedzy można zdecydowanie powiedzieć, że żaden wczesnobrązowy koncept kształtowania bifacjalnego nie przewidywał płaskowypukłości okazów na żadnym etapie obróbki. Mówiąc inaczej, nie znamy żadnych wczesnobrązowych narzędzi bifacjalnych, charakteryzujących się płaskowypukłością, bez względu na stopień zaawansowania ich obróbki bądź naprawy. Jedynymi, znanymi nam formami płaskowypukłymi zaliczanymi do epoki brązu są rdzenie krążkowe, wykorzystywane we wczesnej epoce brązu na potrzeby wytwarzania odłupków, które przerabiano na grociki do strzał (Migal 2005a). Okazy te, posiadając owalny zarys i dookolną, obustronną obróbkę, są bardzo podobne do pewnych typów rdzeni krążkowych środkowego paleolitu. Wydaje się jednak, że możliwość pomylenia tych form z półwytworami środkowopaleolitycznych narzędzi bifacjalnych nie jest możliwa przy uważnej analizie, w szczególności przy obserwacji następujących czynników morfologicznych: rdzenie posiadają dookolne odłupnie i widoczne ślady odbić od wszystkich stron, których celem było dogodne pozyskanie odłupków o określonych właściwościach, rdzenie posiadają na odłupniach negatywy dużych odbić, rdzenie wykazują różnicę w charakterze odłupków: na stronie płaskiej (odłupni) są one owalne, rozlane i dośrodkowe, na stronie wypukłej (pięcie) regularne, o podobnej wielkości, z graniami względnie równoległymi do siebie, nie krzyżującymi się nigdy pod kątem 90, rdzenie eksploatowane są techniką twardego tłuka, ze wszystkimi jej technicznymi i morfologicznymi konsekwencjami (Migal 2005b) Naprawa W przypadku wyrafinowanych narzędzi wczesnobrązowych występuje duże ułatwienie, jeżeli chodzi o analizę napraw. Ze względu na kulturowy i przestrzenny dystans między centrami produkcji wyrafinowanych narzędzi bifacjalnych, a ich użytkownikami, ci ostatni najczęściej nie posiadali wystarczającej wiedzy na temat możliwości naprawy ułamanego wierzchołka lub rękojeści sztyletu. Naprawy sztyletów polegały przeważnie na wykonaniu nieregularnego retuszu przykrawędnego, ostrzącego sztylet niezbyt precyzyjnie i niezgodnie ze wzorcem narzędzia. Często też uszkodzone okazy przerabiano na rdzenie do pozyskiwania wkładek, grocików lub narzędzi doraźnych, z zastosowaniem najprostszych technik, takich jak łuszczenie, czy proste rdzeniowanie twardym tłukiem. Jedynie mała część użytkowników potrafiła naprawiać narzędzia za pomocą techniki, jaką używali ich wytwórcy (np. naciskowej - por. Libera 2001 s ). W przypadku siekier naprawa polegała najczęściej na ponownym zaostrzeniu za pomocą prostych zabiegów i późniejszym oszlifowaniu wyszczerbionego ostrza (Olausson 1983). Nieco bardziej złożone praktyki związane były z naprawą poważniejszych uszkodzeń, takich jak pęknięcie siekiery w poprzek. Wydaje się, że w takiej sytuacji dokonywano przeróbki, tworząc nowe narzędzie z tego fragmentu pękniętej siekiery, który posiadał ostrze. Na takim fragmencie formowano nowy obuch o rozmiarach umożliwiających dopasowanie do istniejącej oprawy. W ten sposób uzyskiwano mniejsze narzędzie o mocno zmienionych proporcjach.

11 4. Analiza 4.1. Metodyka analizy Na wstępie należy zaznaczyć, że naszym celem nie było przeprowadzenie formalnej analizy całości materiału ze stanowiska. Wychodząc od aktualnie obowiązujących wniosków na temat przynależności chronologiczno kulturowej tych materiałów, zadaliśmy pytanie o sygnalizowaną w trakcie wcześniejszych badań obecność elementów środkowopaleolitycznych. Podjęliśmy skuteczną, jak nam się zdaje, próbę odnalezienia śladów wytwórczości środkowopaleolitycznych narzędzi bifacjalnych w materiałach z powierzchni, opierając się na obecnej wiedzy w zakresie krzemieniarstwa. W trakcie analizy staraliśmy się także zarejestrować elementy charakterystyczne dla modelu wczesnobrązowego obróbki bifacjalnej by sprawdzić, czy obie grupy znalezisk wykazują inne odrębności poza technologicznymi, np. w zakresie stanu zachowania. Poniżej przedstawiamy zestawienie wybranych artefaktów z obu grup. Jest to więc próbka poddana intencjonalnej selekcji, odpowiadająca wyłącznie na zadane przez nas pytania. Zagadnienia ilościowe, np. stosunek liczebności artefaktów wyróżnionych przez nas grup, czy też ilość elementów niecharakterystycznych nie były przedmiotem badania. Tym niemniej, o ile nasze spostrzeżenia okażą się interesujące, możliwości dalszych, bardziej szczegółowych analiz pozostają otwarte Przykłady form nawiązujących do modelu środkowopaleolitycznego Z badanej przez nas próbki pochodzi kilkanaście przykładów narzędzi, nawiązujących do środkowopaleolitycznego modelu obróbki bifacjalnej. Poniżej zamieszczamy opisy i dokumentację fotograficzną sześciu z nich. Żaden z prezentowanych artefaktów nie był wcześniej publikowany. Uwagę zwraca fakt, iż wszystkie wybrane formy charakteryzują się grubą, białą patyną i zagładzeniem krawędzi. Obiekt 1, Rys 8: Płaskowypukły nóż z korowym tylcem i bazą. Wyraźnie zaznaczone asymetrie i funkcjonalna organizacja narzędzia. Krawędź tnąca prosta w planie strony wierzchniej oraz w profilu podłużnym. Półtylec tępy, obróbka kilkoma uderzeniami na stronę spodnią. Obróbka strony wierzchniej częściowa, krawędź tnąca zaretuszowana stosunkowo stromo. Strona spodnia obrabiana płaskimi negatywami. Stopień zużycia nie wydaje się wysoki ze względu na duży udział powierzchni korowych, jak również wyraźnie zaznaczoną plaskowypuklośc. Jednakże w części wierzchołkowej narzędzie wydaje się być redukowane, wyjściowa długość mogła sięgać 10 cm. Biała patyna. Obiekt 2, Rys 9: Płaskowypukłe narzędzie bifacjalne o utrąconym wierzchołku, płaskiej bazie i niewielkich ilościach kory na stronie wierzchniej. Forma nosi ślady bardzo silnego zużycia, związane ze zniszczeniem strony spodniej. Charakterystyczny dla zaawansowanych faz użytkowania jest także sam zabieg zbijania wierzchołka, znany m.in. ze stanowiska Buhlen (Jöris 2001, s ). Na stronie spodniej widocznych jest kilka serii retuszu, niektóre z nich wydają się być związane z przeróbką narzędzia po utrąceniu wierzchołka, co jest charakterystyczne dla końcowych stadiów eksploatacji noży (Urbanowski 2004). Przy tak zaawansowanym zużyciu trudno jest odtworzyć wygląd pierwotnej formy, jednakże wydaje się, że istnieją tu pewne analogie do narzędzi znanych ze Zwolenia zaznaczone w rekonstrukcji widocznej na rys. 9. oraz ze stanowisk we wschodniej Europie (Zamiatin 1961). Biała patyna.

12 Obiekt 3, Ryc. 10: Płaskowypukły nóż o dość oportunistycznej morfologii, słabo ścieniony w centralnej części. Baza i tylec korowe. Krawędź tnąca prosta w profilu podłużnym i dość nieregularna w planie strony wierzchniej. Wyraźne różnice w obróbce stron narzędzia. Stopień zużycia nie wydaje się wysoki, ale użyteczność formy była zapewne niska z uwagi na jej amorficzność. Biała patyna. Obiekt 4, Ryc. 11: Nóż płaskowypukły, z odbiciem ostrzącym krawędź tnącą od strony wierzchołka. Baza częściowo korowa, reszta powierzchni całkowicie obrobiona. Forma bardzo regularna, mimo niewielkich rozmiarów, i zapewne, dość zaawansowanego stopnia zużycia. Wyraźnie widoczne są asymetrie i funkcjonalna organizacja narzędzia. Nóż nawiązuje do prądników znanych z zespołów typu Ciemna. Widoczne jest to m.in. w poprzedzeniu odbicia ostrzącego serią wachlarzowatych odbić kształtujących półtylec oraz odbiciem prowadzącym. To ostatnie zapewnia właściwe prowadzenie samego odbicia ostrzącego i razem z innymi zabiegami pozwala odróżnić przypadkowe zaostrzenia krawędzi od przemyślanej metody stosowanej w zespołach typu Ciemna. Ze względu na niewielkie rozmiary i, zapewne, odłupkowy charakter półsurowca można by go za S. Krukowskim określić jako prądniczak. Biała patyna, bardzo gruba. Obiekt 5, Ryc. 12: Płaskowypukły nóż o korowej bazie i tylcu. Półtylec, ukształtowany w sposób charakterystyczny dla niektórych noży, stanowi płaszczyznę wklęsłą. Bardzo wyraźna płaskowypukłość i różnice w sposobie kształtowania stron narzędzia. Strona spodnia wykonana za pomocą kilku dużych, płaskich odbić. Strona wierzchnia kształtowana krótkimi, stromymi odbiciami od krawędzi tnącej. Biała patyna. Obiekt 6, Ryc. 13: Niewielkie, amorficzne narzędzie bifacjalne nawiązujące do noża asymetrycznego o powierzchniach naturalnych w części bazy i tylca. Forma prawdopodobnie o bardzo wysokim stopniu zużycia, mocno zgrubiała w środku, o krawędzi tnącej nieregularnej w planie i w profilu podłużnym, wykazująca jednak wyraźną płaskowypukłość. Wyraźnie widoczne są też różnice w obróbce obu stron narzędzia. Wydaje się, że formę porzucono po nieudanej naprawie (spłaszczeniu) strony spodniej, w wyniku której zniszczona została krawędź tnąca. Biała patyna Przykłady form nawiązujących do modelu wczesnobrązowego Szczegółowa analiza krzemieniarstwa wczesnej epoki brązu, którego przykłady można znaleźć w materiałach ze stanowiska, nie była zasadniczym celem niniejszej pracy. Prezentujemy wybrane artefakty przede wszystkim po to, aby zilustrować typowe przykłady stanu zachowania powierzchni, jak również aby omówić kilka problemów związanych z odróżnianiem artefaktów wczesnobrązowych od środkowopaleolitycznych. Obiekty 1-6, stanowiące próbkę licznych na stanowisku małych form bifacjalnych przede wszystkim półwytworów grocików publikujemy w postaci dokumentacji fotograficznej. Poza obiektem 1 (Ryc. 14A) żaden z tych artefaktów nie był publikowany. Obiekty 7-11, przedstawiające specyficzne formy rdzeniowe oraz większe narzędzia bifacjalne, zamieszczamy w postaci rysunków, pochodzących z monografii stanowiska. Obiekt 1, Ryc. 14A (por. też: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XVII, 2) Półwytwór grocika sercowatego wykonywanego z odłupka zachowana duża część pozytywowa. Widoczny soczewkowaty przekrój. Obiekt 2, Ryc. 14B Półwytwór małego ostrza dwuściennego prawdopodobnie grocika sercowatego. Widoczna równomierna soczewkowatość. Okaz porzucony po ułamaniu wierzchołka.

13 Obiekt 3, Ryc 14C Półwytwór małego ostrza dwuściennego prawdopodobnie grocika sercowatego. Widoczny retusz powierzchniowy z zagęszczonymi falami odbić świadectwo techniki miękkiego tłuka. Okaz porzucony po ułamaniu wierzchołka. Obiekt 4, Ryc. 14D Półwytwór małego ostrza dwuściennego prawdopodobnie grocika sercowatego. Widoczna równomierna soczewkowatość okazu, ciekawym rysem tego obiektu jest widoczne silne zagęszczenie fal negatywów na powierzchni jest to rezultat zastosowania techniki miękkiego tłuka prawdopodobnie rogowego. Obiekt 5, Ryc. 14E Półwytwór małego ostrza dwuściennego prawdopodobnie grocika sercowatego. Widoczna równomierna soczewkowatość okazu. Porzucony po ułamaniu wierzchołka i straceniu możliwości dalszego ścieniania. Obiekt 6, Ryc. 14F Półwytwór małego ostrza dwuściennego prawdopodobnie grocika sercowatego. Okaz zachowany w całości, porzucony z niejasnych przyczyn. Być może wytwórca uznał, że nie uda mu się uzyskać odpowiednich proporcji, potrzebnych do wykończenia grocika techniką naciskową. Przemawia za tym fakt, iż półwytwór został zredukowany do małych rozmiarów, a mimo ścieniania zachował znaczną grubość. Obiekt 7, Ryc. 15A (za: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XII, 3) Rdzeń odłupkowy krążkowy. Widoczne ostatnie odbicie wklęsłego odłupka zakończonego tzw. zawiasem (hinged flake). Formy tego rodzaju są popularne w zespołach środkowopaleolitycznych, jakkolwiek dzięki badaniom ostatnich lat wiadomo, że konwergentnie pojawiają się także w zespołach wczesnobrązowych (por. Włodarczak 2006 tabl. LXVII ryc. 12; Budziszewski & Tunia 2000, s. 117). Brak więc podstaw, by uznać je za wyróżnik chronologiczny. Obiekt 8, Ryc. 15B (za: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XXXI, 1) Półwytwór (zaniech) sierpa. Okaz dobrze ilustrujący problematykę determinacji chronologicznej narzędzi bifacjalnych. Wklęsła krawędź tnąca nie stanowi wystarczającego dowodu na funkcję narzędzia, ponieważ tego rodzaju formy, powstające zapewne na skutek zużycia, znane są też ze środkowego paleolitu (Schild et al 2000, s. 205, Fig. 10-2; Marcy 1991, Fig. 2-2). Pokrój środkowopaleolityczny ma także płaska baza narzędzia, ulokowana w stosunku do krawędzi tnącej pod kątem sugerującym, iż jest to nóż w zaawansowanym stadium zużycia. Jednak za wczesnobrązową chronologią przemawiają: soczewkowaty przekrój, negatywy ścieniające stronę spodnią przeciwstawnymi, niezróżnicowanymi uderzeniami intencjonalne pozostawienie kory w części wierzchołkowej na tym etapie obróbki, podobna wielkość odbić od obu krawędzi na obu stronach okazu, stosunkowo regularny rozkład grubości na całej długości narzędzia brak wyodrębnionego wierzchołka. Ponadto warto zauważyć, że okaz ma jasnoniebieską patynę (por. Libera 2005 Ryc. 5: c, e). Oczywiście, w przypadku tego rodzaju narzędzi najlepszym markerem chronologicznym jest obecność patyny żniwnej. Obiekt 9, Ryc. 15C (za: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XXVI, 3) Rdzeń odłupkowy do wykonywania płaskich, przeciwstawnych odłupków (por. Włodarczak 2006 tabl. LXX Ryc. 49). Widoczne negatywy wchodzące w płaszczyznę odłupni. Tego rodzaju rdzenie stosunkowo dobrze odróżniają się zarówno od półwytworów narzędzi bifacjalnych (inny rodzaj

14 obróbki, nastawionej na pozyskiwanie półsurowca, a nie na delikatne kształtowanie powierzchni), jak i od środkowopaleolitycznych form rdzeniowych w rodzaju rdzeni lewaluaskich do wiórów lub ostrzy preferencyjnych (brak zaprawy boków i części dystalnej, brak charakterystycznej wypukłości odłupni itd.). Obiekt 10, Ryc. 15D (Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XXXIV, 2) Płaski rdzeń odłupkowy do wykonywania płaskich przeciwstawnych odłupków odbijanych od wąskiej strony. Okaz widoczny tylko w rzucie strony wypukłej mógłby sprawiać problem podczas determinacji chronologicznej, ze względu na obecność retuszu sugerującego istnienie krawędzi tnącej, oraz ogólny zarys sugerujący istnienie tylca, półtylca, naturalnej bazy i wyraźnie zaznaczonego wierzchołka. Jednak pełna analiza morfologii pozwala odczytać funkcję i tym samym chronologię artefaktu. Negatywy na stronie spodniej zagłębiają się w płaszczyznę odłupni, powodując jej wyraźną wklęsłość, są niezróżnicowane, bite przeciwstawnie od strony bazy i wierzchołka, nie mają na celu ukształtowania płaskiej strony spodniej, a służą pozyskiwaniu półsurowca o określonych proporcjach najprawdopodobniej przeznaczonego do produkcji grocików. Jest więc jasne, że artefakt pełnił funkcję rdzenia, a nie narzędzia tnącego przynajmniej w tym stadium użytkowania, w jakim został poddany depozycji. Obiekt 11, Ryc. 15E (za: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XV, 2) Półwytwór siekiery dwuściennej. Funkcję artefaktu określa przede wszystkim równomierna obróbka całej powierzchni, nastawiona na kształtowanie okazu. Negatywy są porównywalnych rozmiarów, żaden nie sygnalizuje gwałtownej redukcji okazu. Widać więc, że w zamiarze okaz miał być dosyć krępy typowy dla siekier. Artefakt porzucono zapewne po błędzie przy formowaniu ostrza odbito zbyt duży odłupek (typu transzet), który wymusił decyzję o zaniechaniu dalszej obróbki. 5. Wnioski W materiale występują formy bifacjalne wyraźnie zbieżne z modelem wytwórczości środkowopaleolitycznej. Zbieżność ta dotyczy nie tylko stosowania określonych zabiegów, wśród których dużą wagę ma obecność charakterystycznego zabiegu prądnickiego, ale także metod, przejawiająca się chociażby w zróżnicowaniu obróbki strony spodniej i wierzchniej narzędzi. Można także odczytać jasne, morfologiczne nawiązania do wzorca noża asymetrycznego, który nie występuje w epoce brązu, nawet biorąc pod uwagę specyficzne, późnobrązowe noże typu Zele (Lech & Lech 1997). Stopień pewności, co do środkowopaleolitycznej chronologii określonych artefaktów nie jest, i z natury rzeczy nie może być taki sam w każdym przypadku. Szczególną ostrożność należy zachować wobec form silnie zużytych, które są najtrudniejsze do odczytania. Z drugiej strony, do specyfiki środkowopaleolitycznego modelu obróbki i wykorzystania narzędzi bifacjalnych należą również określone zabiegi związane z naprawami i przeróbkami narzędzi, które udało się odczytać w analizowanych artefaktach. Problemem poważniejszym, niż trudności w analizie form wyzyskanych jest możliwość konwergentnego powstawania form o pokroju środkowopaleolitycznym w zespołach późniejszych, w tym wczesnobrązowych. Przypadki tego rodzaju są znane i były opisywane w literaturze (Migal 1997). Konwergencja może zachodzić na poziomie technologicznym, obejmując powstawanie form nawiązujących np. do odłupków czy ostrzy lewaluaskich, a także rdzeni krążkowych. Z tego względu, jakkolwiek odnotowano obecność takich form w analizowanym materiale, autorzy sądzą, iż nie można tylko na ich podstawie determinować chronologii stanowiska. Uwagę trzeba skupić na

15 wrażliwszych chronologicznie formach bifacjalnych. Do najistotniejszych zagrożeń należy zaliczyć ewentualne występowanie wczesnobrązowych, płaskowypukłych rdzeni odłupkowych innych niż wspomniane tu formy krążkowe, które mogłyby być mylone ze środkowopaleolitycznymi formami bifacjalnymi. Dotychczasowe analizy nie wskazują jednak na istnienie takich form. Należy wreszcie wziąć pod uwagę potencjalne konwergencje procesów naprawy narzędzi bifacjalnych. Jednak konwergencja w zakresie całościowego modelu wytwarzania, czy naprawy narzędzi bifacjalnych, który w przypadku np. zespołów typu Ciemna jest dobrze rozpoznany, wydaje się bardzo mało prawdopodobna. Prócz form bifacjalnych, uznanych za środkowopaleolityczne, w inwentarzu powierzchniowym występują także, co nie jest zaskakujące, formy typowe dla wytwórczości z wczesnej epoki brązu. W większości wypadków artefakty z obu grup wykazują pewne zróżnicowanie także pod względem stanu zachowania. W szczególności wszystkie artefakty zaklasyfikowane przez nas jako środkowopaleolityczne posiadają białą patynę, przy czym w większości wypadków patyna ta jest bardzo gruba. Większość artefaktów zaklasyfikowanych do wczesnej epoki brązu posiada patynę niebieską, lub nie posiada jej wcale. Okazy patynowane biało w większości mają tylko cienką warstwę patyny. Oczywiście, procesy patynowania krzemieni są zbyt nieprzewidywalne, by móc opierać na nich głębsze wnioski, jednak tego rodzaju obserwacja może być przydatna. Jak wspomniano, dla zminimalizowania ewentualnych pomyłek przedmiotem analizy były formy noży asymetrycznych. Opierając się wynikach tej analizy, sugerującej obecność elementów środkowopaleolitycznych w zespole, można założyć, iż także część tych form, które pominięto (rdzenie, narzędzia odłupkowe i in.) jako potencjalnie zagrożone konwergencją, w istocie stanowi komponent środkowopaleolityczny. Osobną sprawą jest potencjalna obecność w zespole bifacjalnych narzędzi środkowopaleolitycznych innych niż noże. Do takich należy zaliczyć formy pośrednie między pięściakami, a ostrzami liściowatymi, o których wspomniano w rozdziale 2.1. Istnieją przesłanki sugerujące, iż te smukłe narzędzia o lekko soczewkowatym przekroju oraz symetrycznej obróbce krawędzi, stanowią typowy składnik zespołów z otwartych stanowisk środkowopaleolitycznych. W Zwoleniu, który z oczywistych względów geograficznych stanowi tu główny punkt odniesienia, formy tego rodzaju również występują między dominującymi liczebnie nożami tylcowymi. Odkrycia ostatnich dekad wskazują, że zespoły stanowisk otwartych charakteryzuje dużo większe zróżnicowanie technologiczne i morfologiczne niż zespoły jaskiniowe, na których oparty jest obowiązujący obraz wytwórczości narzędziowej środkowego paleolitu. Przykładem mogą być np. eemskie i wczesnowistuliańskie stanowiska z północnej Francji, gdzie występują zespoły zawierające bardzo zróżnicowane formy bifacjalne, odłupkowe, a nawet wiórowe, zarówno lewaluaskie, jak i wolumetryczne (por. Tuffreau 1993). U schyłku środkowego paleolitu (OIS 3) obserwujemy z kolei trend stopniowego zastępowania płasko-wypukłych, bifacjalnych form asymetrycznych formami ostrzy, kontynuujący się także w górnym paleolicie. Reasumując, trzeba liczyć się z istnieniem pewnej grupy narzędzi środkowopaleolitycznych, które, jako formy zużyte, mogą być trudne do odróżnienia od zniszczonych narzędzi wczesnobrązowych. Możliwość pomyłki zachodzi więc potencjalnie w obie strony. Przedstawione tu wnioski są sugerują, że stanowisko Polany Kolonie zawiera elementy zespołu środkowopaleolitycznego. Oczywiście, bezdyskusyjnym dowodem byłoby znalezienie form charakterystycznych o niskim stopniu zużycia, tj. dużych noży lub pięściaków, najlepiej poparte datowaniami materiałów organicznych. Jednak istniejące przesłanki wydają się wystarczające, uwzględniając lokalny kontekst geologiczny i archeologiczny. Nie oznacza to oczywiście odrzucenia obowiązującego datowania kopalni, wspartego datami radiowęglowymi. Można jednak przyjąć, że wczesnobrązowe stanowisko kopalniane powstało na zniszczonym zespole środkowopaleolitycznym. Trudno wnioskować o jego charakterze, choć lokalizacja silnie sugeruje związek z pozyskiwaniem surowca krzemiennego, obecnego m.in. w nieodległym Zwoleniu. Biorąc pod uwagę wielkość niektórych narzędzi z tego stanowiska, dochodzącą niemal do 15 cm, wydaje

16 się, że neandertalczycy byli w stanie pozyskiwać surowiec jakości kopalnianej. W Europie Środkowej brak jest stanowisk dokumentujących takie praktyki, są one jednak znane z innych części świata (Vermeersch et al. 1986). Chociaż szanse odkrycia środkowopaleolitycznych śladów pozyskiwania krzemienia na północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich wydają się znikome z uwagi na intensywną działalność górniczą w późniejszych epokach, potrzebę prowadzenia badań w tym kierunku można postawić jako postulat badawczy. Osobną kwestię stanowi kompozycja rekonstruowanego zespołu środkowopaleolitycznego. Biorąc pod uwagę ograniczone możliwości rozdzielania artefaktów innych niż noże asymetryczne, trudno byłoby pokusić się o jego rzetelną charakterystykę. Zwraca jednak uwagę brak dużych form narzędzi lub półwytworów, nietypowy dla pracowni zlokalizowanych w bliskości złoża. Obecność niewielkich, wyzyskanych noży sugeruje raczej stanowisko podomowe niż pracownię czy kill-site. Być może sytuacja ta wynika ze zniekształcenia pierwotnego zespołu przez działalność ludzką w późniejszych epokach. W materiałach ze stanowiska ogólnie brakuje dużych (powyżej 15 cm długości) zaczątkowców. Jak się wydaje, bifacjalne narzędzia wczesnobrązowe wytwarzane lokalnie były mniejsze od środkowopaleolitycznych. Być może więc ewentualne istniejące duże odpady i półwytwory zostały wtórnie wykorzystane jako rdzenie lub do produkcji narzędzi bifacjalnych. Możliwość taka, przy bliższej analizie niektórych artefaktów (por. Ryc. 15) nie wydaje się wykluczona. Nie trzeba dodawać, że podejrzenie tego rodzaju dodatkowo komplikuje proces rozdzielania materiałów. Wracając na koniec do postawionego na wstępie pytania: czy analiza artefaktów może rozstrzygać o chronologii zespołów? Bez lokalnego i regionalnego kontekstu archeologicznego i geologicznego, stanowiącego ramy dla interpretacji stanowiska, nadal byłoby to ryzykowne. W takich stanowiskach, jak Polany-Kolonie II, gdzie kontekst dopuszcza różną interpretację, analiza materiału krzemiennego może mieć jednak istotne, a czasem rozstrzygające znaczenie. 6. Spis rycin 1. Noż prądnicki ze stanowiska Buhlen (Niemcy), 171 IIIb2, pochodzący z wykopalisk G. Bosinskiego (Bosinski & Kulick 1973), obecnie w muzeum miejskim w Kässel, (za: Urbanowski 2004). Morfologia noży środkowopaleolitycznych może być scharakteryzowana za pomocą czterech asymetrii: wypukła strona wierzchnia płaska strona spodnia, tępy tylec ostra krawędź tnąca, ostry wierzchołek tępa baza oraz asymetrii wierzchołka względem osi narzędzia. [ŁADUJ] 2. Półwytwór noża środkowopaleolitycznego ze stanowiska Wylotne (za: Chmielewski 1975). Na przykładzie tej formy można zaobserwować, że już w najwcześniejszych etapach obróbki następowała determinacja morfologii narzędzia. Kierując się kształtem surowiaka wybrano stronę wierzchnią i spodnią (naturalnie płaską), rozpoczęto również formowanie krawędzi tnącej i półtylca. [ŁADUJ] 3. Rekonstrukcja sposobów posługiwania się środkowopaleolitycznym nożem asymetrycznym. Na górze rysunku: sposób związany z precyzyjnym użyciem noża, w którym ostrze jest dodatkowo stabilizowane palcem wskazującym, spoczywającym na półtylcu. Na dole sposób związany z użyciem noża do prac ciężkich, w którym narzędzie jest trzymane w mocnym uchwycie (za: Urbanowski 2004). [ŁADUJ] 4. Rekonstrukcja historii technologicznej noża przedstawionego na Ryc. 1 (za: Urbanowski 2004). Kolorami oznaczono poszczególne zabiegi stosowane w obróbce, oraz, prawdopodobnie, co najmniej jednej naprawie narzędzia. Diagram po prawej stronie ilustruje rekonstruowaną kolejność poszczególnych zabiegów, wraz ich symbolicznym opisem. Metody obróbki noży asymetrycznych mogły się bardzo różnić, choć wydaje się, że istniały pewne uniwersalne zasady. Stosunkowo najłatwiej jest scharakteryzować je w zespołach typu Ciemna, występujących we wczesnym wistulianie m.in. w Europie Środkowej. [ŁADUJ]

17 5. Schemat napraw noża prądnickiego (za: Migal & Urbanowski 2006). Po lewej schemat redukcji noża związanej z kolejnymi fazami jego napraw. Po prawej zestawienie ciągów kolejnych faz naprawy dla 10 serii noży prądnickich wytworzonych i redukowanych w ramach badań eksperymentalnych. Metody naprawy środkowopaleolitycznych noży asymetrycznych, podobnie jak ich obróbka, różniły się w zależności od kontekstu kulturowego. Jak się jednak wydaje, rekonstrukcja procesów naprawy w odniesieniu do ich szczególnego wariantu noży prądnickich ilustruje pewne ogólne prawidłowości. [ŁADUJ] 6. Analiza noża asymetrycznego ze schroniska Wylotnego (na podstawie: Chmielewski 1975) potwierdza, że stosowano tu schemat kształtowania i naprawy właściwy innym zespołom, m.in. typu Ciemna. Kierunki uderzeń kształtujących stronę spodnią noża z tego stanowiska biegną pod kątem ostrym do krawędzi tnącej w widoku narzędzia zorientowanego typologicznie (prawy górny róg). Ocena kąta między bazą a krawędzią tnącą oraz analiza kierunków negatywów pozwala odtworzyć pierwotną krawędź tnącą i kontur narzędzia. [ŁADUJ] 7. Porównanie 2 wyzyskanych form noży prądnickich ze stanowiska Buhlen (na podstawie: Jöris 2001). Forma A stanowi przykład noża silnie zdeformowanego w trakcie procesów naprawy, podczas gdy forma B. zachowuje morfologię wzorca. Należy zauważyć, że formy pierwszego typu przeważają w materiale archeologicznym. [ŁADUJ] 8. Polany-Kolonie II: Płaskowypukły nóż z korowym tylcem i bazą. [ŁADUJ] 9. Polany-Kolonie II: Płaskowypukły bifas o utrąconym wierzchołku, płaskiej bazie i śladowych ilościach kory na stronie wierzchniej. [ŁADUJ] 10.Polany-Kolonie II: Płaskowypukły nóż o dość oportunistycznej morfologii, słabo ścieniony w centralnej części. [ŁADUJ] 11.Polany-Kolonie II: Nóż płaskowypukły, z odbiciem ostrzącym krawędź tnącą od strony wierzchołka. [ŁADUJ] 12.Polany-Kolonie II: Płaskowypukły nóż ze specyficznym ukształtowaniem półtylca. [ŁADUJ] 13.Polany-Kolonie II: Niewielkie, amorficzne narzędzie bifacjalne, płaskowypukłe, nawiązujące do noża asymetrycznego o powierzchniach naturalnych w części bazy i tylca. [ŁADUJ] 14.Wybór małych, wczesnobrązowych form bifacjalnych ze stanowiska Polany-Kolonie II. Żaden z artefaktów na rysunku nie był wcześniej publikowany poza obiektem 14A (por. Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XVII, 2). [ŁADUJ] 15.Wybór wczesnobrązowych form rdzeniowych i dużych narzędzi bifacjalnych (na podstawie: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977). [ŁADUJ] Index of figures 1. Pradnik knife from Buhlen (Germany), 171 IIIb2, from G. Bosinski excavation, (Bosinski & Kulick 1973), now in city museum in Kässel (from: Urbanowski 2004). Morphology of the Middle Palaeolithic knives can be described by four asymmetries: convex dorsal surface contra flat ventral surface, dulled back contra sharp cutting edge, sharp tip contra dulled base and asymmetry of the tip according to the tool axis. 2. Half product of the asymmetrical knife from Wylotne Shelter (from: Chmielewski 1975). This example shows, that the process morphological determination started in the very first stage of the tool production. According to the shape of the nodule, the flat and convex surfaces were chosen. Also the initial shaping of the cutting edge was started. 3. Reconstruction of the Middle Palaeolithic knife operation. Top: the precise operation mode, where the tip is additionally stabilised by the finger fixed on the halfback. Bottom: heavy duty mode, with sure grip (from: Urbanowski 2004). 4. Reconstruction of the knife from Ryc. 1 technological story (from: Urbanowski 2004). The colours shows separate technical procedures of shaping, and reusage (at least once).

18 Diagram to the right shows the succession of the procedures and their symbolic description. The methods of bifacial shaping differs, however it seems that some general rules also existed. They are best described in the Ciemna type assemblages from Central Europe, dated to the beginning of last glaciation. 5. Schematic presentation of the pradnik knife repair method (from: Migal & Urbanowski 2006). To the left: a scheme of morphological shift during the subsequent stages of reusage. To the right: the sequences of reusage stages of ten experimental knives. The methods of reusage of the Middle Palaeolithic knives differs according to the cultural context, as well as their methods of shaping. However, the reconstruction of repair methods in Ciemna type assemblages can illustrate some general rules. 6. Analysis of the Wylotne Shelter knife (based on: Chmielewski 1975) confirms the application of the shaping and repairing methods typical also for the other assemblages, as like the Ciemna ones. Directions of the blows shaping the ventral surface goes at the acute angle to the cutting edge, looking at the tool oriented typologically (upper right corner). Reading the angle between the cutting edge and the base, as well as the directions of the blows, one can reconstruct the primary cutting edge and the primary tool outline. 7. Comparison of the two worn-out knives from Buhlen site (based on: Jöris 2001). The object A shows a lot of deformation, whereas the object B keeps the morphology of the knife ideal type. It is noteworthy that the objects like A prevail within the archaeological assemblages. 8. Polany-Kolonie II: plano-convex knife with cortical back and base. 9. Polany-Kolonie II: plano-convex biface with removed tip, flat base and small rests of cortex on the dorsal surface. 10.Polany-Kolonie II: plano-convex knife with relatively opportunistic morphology, poorly thinned in the middle part. 11.Polany-Kolonie II: plano-convex knife with the blow sharpening the cutting edge from the tip. 12.Polany-Kolonie II: plano-convex knife with specific morphology of the half-back. 13.Polany-Kolonie II: plano-convex biface, resembling amorphous knife. 14.The sample of small, bifacial artefacts of Early Bronze Age from Polany-Kolonie II. All unpublished, except 14A (see: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977, Tabl. XVII, 2). 15.The sample of Early Bronze Age cores and big bifaces (based on: Schild, Królik, Mościbrodzka 1977). 7. Przypisy Borkowski W Eneolithic aand early bronze age heart-shaped arrow-heads from the Little Poland Uppland. W: Archaeologia Interregionalis, New in Stone Age Archaeology, Warszawa, s Borkowski W., Migal W Ze studiów nad użytkowaniem siekier czworościennych z krzemienia pasiastego. W: Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, red. Jaskanis, J., t. 3, Warszawa, s Bosinski G Die Mittelpaläoiltischen Funde im Westlichen Mitteleuropa, Fundamenta, Köln-Graz. Bosinski G., Kulick J Der mittelpaläolitische Fundplatz Buhlen. Kr. Waldeck. Vorbericht über die Grabungen , Germania, vol. 51, s

19 Bourguignon L Analyse du processus opératoire des coups de tranchet latéraux dans l industrie moustérienne de l Abri du musée (Les Eyzies-de-Tayac, Dordogne), Paléo vol. 4, s Budziszewski J., Tunia K A grave of the corded ware culture arrowheads producer in Koniusza, Southern Poland. W: Turning of Ages, red. Kadrow, S., Kraków. Callahan E Neolithic Flint Daggers an experimental peek. W: Skilled Production and Social reproduction, red. Apel, J., Knutsson, K., Uppsala, s Chmielewski W Paleolit Środkowy i Górny. W: Prahistoria Ziem Polskich, red. Chmielewski, W., Hensel, W., t.1, Paleolit i Mezolit, Warszawa, s Jöris O., 2001 Der spätmittelpaläolitische Fundplatz Buhlen (Grabungen ), Bonn Zur chronostratigraphischen Stellung der spätmittelpaläolithischen Keilmessergruppen. Der Versuch einer kulturgeographischen Abgrenzung einer mittelpaläolithischen Formengruppe. Bericht der Römisch-Germanischen Komission, s Krukowski S., Paleolit, W: Prehistoria Ziem Polskich, red. Krukowski, S., Kostrzewski, J., z.1., Encyklopedia Polska PAU, t. IV, cz. 1, dz. 5. Kraków, s Kozłowski J.K., Kozłowski S.K Epoka Kamienia na Ziemiach Polskich. Warszawa. Kozłowski S.K., Twardowski W Znalezisko pięściaka w pobliżu Radomia. Archeologia Polski, t. 20. Libera J Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin. Marcy J-L Les Prondniks du Mont de Beuvry à Bethune (Pas-De-Calais), W : Paleolithique et mesolithique du nord de la France, nouvelles recherches, red. Tuffreau A., vol 2, Publications du CERP, n 3, Lille, s Migal W Znaczenie przemysłu nakopalnianego z Rybnik, woj. Białostockie, dla poznania krzemieniarstwa epoki brązu w Polsce. W: Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa Nowe możliwości badań nad wczesnobrązowymi narzędziami dwuściennymi z terenów Polski, Skam 1/2003, a Materialy krzemienne z badań w Rybnikach- Krzemiance i Rybnikach Przy Żrodlisku. W: Rybniki Krzemianka, Z badań nad krzemieniarstwem Polski północno wschodniej, Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, t.5, Warszawa, s

20 2005b Sposoby i możliwości obróbki krzemienia za pomocą twardego tłuka kamiennego. W: Rybniki Krzemianka, Z badań nad krzemieniarstwem Polski północno wschodniej, Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, t.5, Warszawa, s Migal W., Urbanowski M Pradnik knives reuse. Experimental approach. W: The Stone. Technique and technology, Wrocław. Nunn G Using the Jutland Type IC Neolithic Danisch Dagger as a model to replicate parallel, edgeto-edge pressure flaking. W: Skilled Production and Social reproduction, red. Apel, J., Knutsson, K. Uppsala, s Pelegrin J Long blade technology in the Old World: an experimental approach and some archaeological results. W: Skilled Production and Social reproduction, red. Apel, J., Knutsson, K. Uppsala, s Richter J Sesselfelsgrotte III Der G-Schichten-Komplex der Sesselfelsgrotte Zum Verständnis des Micoquien, Saarbrücken. Schild R Lokalizacja prahistorycznych punktów eksploatacji krzemienia czekoladowego na północnowschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich. Folia Quaternaria, t. 39, s Schild R., Królik H., Mościbrodzka J Kopalnia krzemienia czekoladowego z przełomu neolitu i epoki brązu w Polanach Koloniach. Wrocław. Schild R., Wendorf F The Prehistory of the Dakhla Oasis and Adjacent Desert. Wrocław. Schild R., Tomaszewski A.J., Sulgostowska Z., Gautier A., Bluszcz A., Bratlund B., Burke A.M., Jensen H.J., Królik H., Nadachowski A., Stworzewicz E., Butrym J., Maruszczak H., Mojski J.E., 2000 The Middle Palaeolithic Kill-Butchery Site of Zwoleń, Poland. W: Toward Modern Humans, red. Ronen, A., Weinstein-Evron, M. The Yabrudian and Micoquian k years ago. Oxford, Sobczyk K Problem prądnika w świetle taksonomii numerycznej, Sprawozdania Archeologiczne, vol. 27, s Urbanowski M Noże prądnickie jako element specyfiki techno-stylistycznej zespołów mikockich, praca doktorska w archiwum Uniwersytetu Warszawskiego Valde-Nowak P Etapy zasiedlenia Karpat polskich w neolicie i na początku epoki brązu, Wrocław. Zamiatin S.N.