Informacja. Nr 175. Zagadnienia związane z respektowaniem jakościowych wymogów konsumentów artykułów żywnościowych

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Zagadnienia związane z respektowaniem jakościowych wymogów konsumentów artykułów żywnościowych Grudzień 1993 Dorota Stankiewicz Informacja Nr 175 Celem poniższego opracowania jest przedstawienie problemu prowadzenia produkcji, przetwórstwa i obrotu żywnością w sposób zgodny z wymaganiami konsumentów. Przedstawiono również zasady analizy konsumenckiej stanowiącej bezpośredni sposób zbierania opinii o życzeniach konsumentów. Podkreślono konieczność odpowiedniego oznakowania oferowanych na rynku produktów żywnościowych, z uwzględnieniem zasady zabraniającej wprowadzania konsumenta w błąd (poprzez nieuczciwą reklamę). Zwrócono uwagę na niebezpieczeństwa związane z dopuszczeniem do obrotu na terenie Polski importowanych artykułów żywnościowych o niskiej jakości (upłynnianie na rynku polskim towarów przecenionych za granicą np. ze względu na upływający termin przydatności do spożycia). Opracowanie zawiera także krótkie omówienie podstawowych czynników, które należy brać pod uwagę w krajowej produkcji żywności o gwarantowanej jakości.

2 BSE 1 Zagadnienia związane z respektowaniem jakościowych wymogów konsumentów artykułów żywnościowych Wymogi jakościowe konsumentów rosną wraz z różnorodnością towarów na rynku, wolnością wyboru i świadomością konsumentów. Dotyczą one także jakości żywności, w której najważniejsze jest wyeliminowanie defektów, a następnie optymalny dobór np. walorów smakowych. Producent może poprawić walory sensoryczne (wygląd, smak, zapach itd.) swojego produktu i uzyskać przez to wyższy stopień akceptacji przez konsumenta, a tym samym przewagę na rynku (naturalnie przy zachowaniu ceny przystępnej dla konsumentów). W tym celu producent zdobywa informację o wymaganiach i preferencjach konsumentów, uczy się jak te cechy wytworzyć w oferowanym produkcie i stara się udowodnić, że cel został osiągnięty, tj., że prototyp jest ulepszonym, preferowanym produktem [1]. Rzeczą oczywistą jest, że poprawa tych właściwości musi iść w parze z wysokimi walorami zdrowotnymi artykułu spożywczego. Niedopuszczalne jest poprawianie np. smaku produktu poprzez dodawanie do niego substancji szkodliwych dla zdrowia. Określenie wymogów konsumenta i stanowienie regulacji prawnych Sposobem zbierania informacji o życzeniach konsumentów jest bezpośredni sondaż opinii. Sondaż ten przeprowadza się w tej grupie konsumentów, do której dany produkt jest adresowany - jeśli np. opracowuje się produkt dla dzieci, to sondaż musi być przeprowadzony wśród dzieci. Jeśli rezultaty sondażu mają służyć jako podstawa przy organizowaniu marketingu, to wskazane jest, aby sondaż dotyczył odpowiednio dużej grupy respondentów, przy czym najkorzystniejsze jest również przeprowadzenie takich badań w różnych regionach kraju. Analizę konsumencką można także wykorzystać do zdobycia ogólnej wiedzy o upodobaniach i nastawieniach do specyficznych cech sensorycznych i ich współzależności. Może ona również służyć do zdobywania specyficznych informacji o negatywnych cechach produktu (sposoby zastosowania danego produktu w przepisach kuchennych, ocena opakowania, itp). Informacje te można uzyskać drogą wywiadów, grupowych dyskusji lub wysyłanych pocztą odpowiednich kwestionariuszy [1]. Rozwój produkcji i spożycia żywności w krajach gospodarczo rozwiniętych, a w ostatnich latach również w Polsce, na obecnym etapie charakteryzuje się: - brakiem niedoborów żywności na tynku, - wzrostem chemizacji zarówno w produkcji surowców żywnościowych, jak i w przetwórstwie, - postępem w technikach analitycznych, - wzrostem liczby wykrywalnych substancji szkodliwych i trujących (toksyn) wpływających na powstawanie chorób o wydłużonym okresie indukcyjnym, takich, jak np. nowotwory. Do tych substancji szkodliwych zaliczają się: mikotoksyny, azotyny, nitrozoaminy, węglowodory wielopierścieniowe, sztuczne barwniki i środki słodzące [3].

3 2 BSE Ponadto w niektórych środowiskach społecznych obserwuje się wzrost zainteresowania konsumentów jakością żywności i zwiększenie wiedzy o składzie chemicznym żywności i jej znaczeniu zdrowotnym. W krajach wysoko rozwiniętych konsument staje się bardziej podejrzliwy i bardziej wymagający co do walorów artykułów żywnościowych. Podobne zjawisko daje się zaobserwować również w Polsce. Po dość długim okresie bardzo aktywnego zainteresowania wśród konsumentów eliminowaniem z jedzenia substancji uważanych za potencjalnie rakotwórcze (np. niektóre sztuczne barwniki, konserwanty i pozostałości pestycydów) zarysował się nowy kierunek wymagań. Konsumenci (zwłaszcza z technologicznie rozwiniętych krajów) zaczęli domagać się także produktów o zmniejszonej wartości kalorycznej, obniżonej zawartości (lub całkowitym braku) składników uważanych za niezdrowe (np. cholesterol, cukier, sól, nasycone kwasy tłuszczowe itd.) oraz produktów zawierających więcej składników "zdrowych" (np. błonnik pokarmowy) [1]. Konsument ma oczywiste prawo domagać się takiej żywności, która spożyta zgodnie z przeznaczeniem nie wpłynie ujemnie, lecz dodatnio na jego zdrowie. Ma również prawo do informacji o składzie chemicznym produktu. Taka postawa nakłada więc zarówno na producentów, jak i na organizacje rządowe zadania, których celem powinno być spełnienie oczekiwań konsumenta. W związku z tym w poselskim projekcie ustawy o ochronie konsumentów w artykule 3 znalazł się zapis podkreślający, że "konsument ma prawo do wolnej od zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa - konsumpcji nabywanych towarów lub zamawianych usług" [10]. Podobnie brzmi ust. 1 artykułu 4 senackiego projektu ustawy o prawach konsumenta ("Konsument ma prawo do wolnej od zagrożeń dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa konsumpcji towarów i usług") [11]. W "Założeniach polityki przemysłowej" opracowanych przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu (1992 r.) w rozdziale "Ochrona prawna rynku" wskazano na konieczność zbudowania takiego systemu ochrony praw konsumenta, który "chroniłby go przed ryzykiem utraty zdrowia i bezpieczeństwa". Podkreślono również, że przebudowa systemowych rozwiązań dotyczących praw konsumentów jest istotnym składnikiem procesów dostosowania polskiego prawa do przepisów obowiązujących w EWG. Temu samemu celowi ma służyć także wdrażanie odpowiednich systemów edukacyjnych i kodyfikacja produktów rynkowych [2]. W tym celu 31 maja 1993 roku zarządzeniem ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej wprowadzono znakowanie artykułów spożywczych przeznaczonych do sprzedaży w sposób zgodny z wymaganiami EWG. Informacje zawarte na opakowaniu mają ułatwić wprowadzanie towarów na rynek Wspólnot Europejskich, ale są też pomocne polskiemu konsumentowi. Zgodnie z tym zarządzeniem każdy z produktów spożywczych trafiających do handlu powinien mieć na opakowaniu oznaczone następujące parametry: - nazwa, - wykaz składników, - waga netto, - warunki przechowywania, - nazwa i adres producenta, - kraj pochodzenia. W związku z potrzebą rzetelnego informowania konsumenta o cechach produktu nie wolno na opakowaniach umieszczać napisów przypisujących artykułowi właściwości, których ten nie posiada. Oznakowanie powinno być także czytelne, niezmywalne, a w przypadku artykułów

4 BSE 3 zagranicznych - przetłumaczone na język polski. Jednakże do końca 1993 r. będzie tolerowane oznakowanie w jęz. obcych [4], [6]. Środki spożywcze nietrwale biologicznie, łatwo psujące się oraz przeznaczone dla niemowląt.należy znakować terminem przydatności do spożycia, według formuły "należy spożyć przed..." (pozostałe artykuły żywnościowe muszą mieć na opakowaniu określoną datę minimalnej trwałości: "najlepiej spożyć przed..."; do daty tej jakość i właściwości zdrowotne artykułu są gwarantowane). Środki spożywcze konserwowane przy użyciu promieniowania muszą być dodatkowo oznaczone. Na opakowaniu znajdować się powinny także dane dotyczące użytych do produkcji artykułu dodatków (np. związków konserwujących, poprawiających smak, barwników) wg przyjętego we Wspólnotach Europejskich systemu numerycznego (system ten polega na oznaczaniu żywności zawierającej dany dodatek literą E i odpowiednim numerem; pełna lista substancji dodawanych do żywności, które mogą być stosowane w EWG, liczy ok. 900 pozycji [5]) [4]. Przykłady dodatków chemicznych (barwników) oznaczanych w ww. sposób i ich wpływ na zdrowie człowieka przedstawiono w tabeli nr 1 [7]. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo trafiania na polski rynek wewnętrzny importowanych produktów spożywczych zawierających dopuszczalne za granicą substancje dodatkowe, niebezpieczne jednak dla zdrowia konsumentów. Na nasz rynek trafiają także produkty spożywcze zawierające zbyt wysokie ilości metali ciężkich (kadmu i arsenu w niektórych odżywkach dla niemowląt - wg badań Zakładu Analizy Żywności i Zakładu Technologii Przetworów Owocowych i Warzywnych Instytutu Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego w Warszawie). Z badań tego instytutu wynika także, że na nasz rynek trafiają produkty spożywcze sprowadzane do Polski na krótko przed upływem terminu przydatności do spożycia. Jest to szczególnie niebezpieczne w przypadku produktów dla niemowląt. Niepokojące są również stwierdzone przekroczenia dopuszczalnych zawartości azotanów w często spożywanych przez dzieci bananach. Niektóre ze sprowadzanych do Polski produktów żywnościowych cechuje przekroczona zawartość zanieczyszczeń chemicznych, skażenia mikrobiologiczne i zła jakość opakowań (przede wszystkim puszek - najczęściej spotykaną wadą są uszkodzenia wewnętrznej powierzchni puszek). Dopuszczenie do obrotu handlowego win o niewłaściwej jakości (np. o przekroczonej zawartości dwutlenku siarki, żelaza, skażonych mikrobiologicznie) może powodować ujemne skutki zdrowotne. Poza tym na importowanych winach spotyka się brak deklaracji zawartości alkoholu lub niezgodność tej zawartości (faktycznej) z deklarowaną, co prowadzi do nadużyć finansowych. Zła jakość wielu produktów sprowadzanych na nasz rynek z zagranicy świadczy o braku właściwej kontroli importowanej żywności i może również wskazywać na świadome sprowadzanie do Polski produktów gorszej jakości (np. wycofywanych z rynków zachodnich ze względu na szkodliwość dla zdrowia konsumentów), zakupywanych po niższych cenach [8]. W polskim projekcie rozporządzenia ministra zdrowia i opieki społecznej oraz ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej zamieszczono najwyższe, dopuszczalne pozostałości środków stosowanych przy uprawie i ochronie roślin, które mogą znaleźć się w środkach spożywczych lub na ich powierzchni bez szkody dla zdrowia ludzkiego [8]. Jak najszybsze wydanie-polskich tolerancji dla pozostałości pestycydów w żywności jest bardzo ważne. Brak tego aktu prawnego jest bowiem niekorzystny zarówno z punktu widzenia sytuacji wewnętrznej, jak i handlu zagranicznego. Producent nie jest poinformowany, jakie są maksy-

5 4 BSE malne dopuszczalne granice skażeń żywności tego typu środkami, instytucje kontrolujące produkcję rolną nie mają uprawnień do dyskwalifikacji i wycofywania z rynku skażonych produktów. Przedsiębiorstwa eksportujące nie mogą podać kontrahentom zagranicznym warunków zdrowotnych, jakim muszą odpowiadać polskie produkty. Naraża to nasze towary na bardzo wnikliwą kontrolę przez władze sanitarne importerów [9]. Czynniki realizacji programu gwarantowanej dobrej jakości żywności Przed wprowadzaniem na polski rynek importowanych produktów żywnościowych o złej jakości powinna skutecznie chronić kontrola na granicy. Natomiast w przypadku żywności produkowanej w kraju na jej jakość wpływa wiele czynników związanych z prawidłową organizacją pełnego cyklu produkcji. Warto tu więc skorzystać z doświadczeń państw wysoko rozwiniętych. Na jakość produkowanej żywności wpływa stosowanie następujących zasad: - dobrej praktyki przemysłowej (Good Manufacturing Practice - GMP), - analizy zagrożeń i kontroli punktów krytycznych (Hazard Analysis - Critical Control Point HACCP). - dobrej praktyki laboratoryjnej (Good Laboratory Practice - GLP). Dobra praktyka przemysłowa wykorzystuje doświadczenia w zakresie spożywania, przechowywania i obróbki żywności. Wymagania dobrej praktyki przemysłowej dotyczą budynków, w których przebiegają procesy produkcyjne, ich najbliższego otoczenia, wyposażenia wytwórni, procesów przetwórczych oraz higieny personelu. Zasady dobrej praktyki przemysłowej zostały skodyfikowane w początkach lat siedemdziesiątych na potrzeby przemysłu farmaceutycznego, a następnie w USA dla przemysłu spożywczego. Obecnie dokumentem zawierającym ogólne wymogi higieny i bezpieczeństwa żywności w produkcji żywności jest Kodeks Żywnościowy (Codex Alimentarius) opracowany przez FAOAVHO. Również międzynarodowe organizacje normalizacyjne przygotowały odpowiednie normy dotyczące zasad produkcji gwarantowanej jakości (normy Międzynarodowej Organizacji Standaryzacyjnej ISO i normy europejskie EN ). Obserwowaną tendencją w normalizacji jest przesunięcie punktu ciężkości z kontroli jakości produktu gotowego na jakość produktu w procesie jego powstawania. System analizy zagrożeń i kontroli punktów krytycznych jest systemem prewencyjnym - zapobiegawczym, eliminującym ryzyko związane z zanieczyszczeniami biologicznymi (bakterie chorobotwórcze, grzyby toksynogenne), chemicznymi (np. mikotoksyny, metale ciężkie, pozostałości pestycydów) i fizycznymi (np. kamienie, szkło, kawałki metali) żywności. Ponadto system ten obejmuje analizę i zapobieganie stratom wartości odżywczych żywności w procesie przetwarzania. Realizacja systemu analizy zagrożeń i kontroli punktów krytycznych polega na: - przeprowadzeniu analizy źródeł zagrożeń występowania w danym produkcie substancji mogących stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumenta; analizowany jest cały cykl produkcyjny danego towaru (od produkcji surowca poprzez wszystkie etapy jego przetwarzania do etapu sprzedaży i konsumpcji produktu ostatecznego), - określeniu punktów krytycznych w całej procedurze wytwarzania produktu, w których brak kontroli może spowodować ryzyko zdrowotne, - ustaleniu krytycznych parametrów dla każdego krytycznego punktu kontroli (przykładowo: czas i temperatura sterylizacji, maksymalna zawartość - w surowcu i produkcie - metali cięż-

6 BSE 5 kich i związków chemicznych typu pozostałości pestycydów), - monitoringu parametrów krytycznych punktów kontroli, połączonym z dokumentacją procesu produkcyjnego, - ustaleniu procedury skutecznych działań naprawczych w przypadku stwierdzenia odchyleń w krytycznym punkcie kontroli. Dokumentacja pomiarów parametrów w punktach krytycznych powinna być dostępna zarówno dla producenta, jak i dla osób kontrolujących przebieg produkcji. System taki został po raz pierwszy wprowadzony do produkcji żywności w latach sześćdziesiątych w USA w firmie Pillsbury we współpracy z Laboratorium Badawczym Armii USA i Zarządem Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej w wytwarzaniu żywności bezpiecznej dla astronautów. Celem nowego podejścia było otrzymanie żywności wolnej od mikroorganizmów chorobotwórczych, czego nie można było uzyskać poprzez badania mikrobiologiczne produktu gotowego. System ten w czasie rozpowszechniania go w przemyśle amerykańskim ulegał odpowiednim dostosowaniom do funkcji, jakie musi pełnić podczas produkcji różnorakiej żywności o gwarantowanej jakości. W ostatnich latach system ten wprowadzany jest także w krajach EWG. Należy podkreślić, że wykorzystanie systemu analizy zagrożeń i kontroli punktów krytycznych jest łatwiejsze w produkcji wielkoprzemysłowej, ponieważ w małych zakładach jest zbyt kosztowne. Również mało uzasadnione jest stosowanie takiego systemu w produkcji żywności nie stwarzającej zagrożeń zdrowotnych. W takich wypadkach wystarczają zasady dobrej praktyki przemysłowej, wynikającej z wiedzy i zaangażowania pracowników. Dobra praktyka laboratoryjna zapewnia spójny system kontroli jakości wytwarzanego produktu spożywczego. Prawidłowo zorganizowane laboratorium musi posiadać: - fachowy i niezależny (od osób kierujących produkcją) personel, - sprawną i nowoczesną aparaturę pomiarową, - metody analityczne standardowe uznane przez odpowiednie organizacje międzynarodowe oraz sprawdzane w określonych warunkach badań międzylaboratoryjnych, - zgromadzone i dostępne dla kierownictwa i czynników kontrolnych wyniki analiz. Laboratorium przemysłowe, spełniające wszystkie warunki dobrej praktyki laboratoryjnej, może uzyskać również akredytacje do wydawania atestów jakości żywności uznawanych również w obrocie międzynarodowym [3]. Należy liczyć się z faktem, że wymagania konsumentów i zachodnich importerów żywności wymuszą na naszym przemyśle stosowanie nowoczesnych systemów produkcji żywności o gwarantowanej jakości. Uznając przemysł spożywczy za główne ogniwo w zapewnieniu konsumentowi bezpiecznej żywności należy pamiętać, że bez stosowania zasad dobrej praktyki przemysłowej, laboratoryjnej oraz systemu analizy zagrożeń i kontroli punktów krytycznych skuteczne minimalizowanie ryzyka związanego z uszkodzeniem zdrowia człowieka przez żywność jest bardzo trudne. Wielką wagę należy w związku z tym przywiązywać do pełniejszego zastosowania osiągnięć naukowych w praktyce przemysłowej. Produkcja dobrej jakościowo żywności wymaga planowego, zaangażowanego działania; wdrażania nowoczesnych, bezpiecznych technologii i eliminacji procedur przetwórczych, prowadzących do wytworzenia artykułów spożywczych zagrażających zdrowiu konsumenta. Warunkiem sukcesu jest także znajomość problemu wśród pracowników oraz system motywacyjny do stosowania omówionych powyżej systemów kontroli jakości [3].

7 6 BSE Aby sprostać wymaganiom konsumentów żywności, należy wziąć pod uwagę wiele czynników. W krajach wysoko rozwiniętych wymogi konsumentów są obecnie główną siłą w podejmowaniu nowych piać badawczych w nauce i technologii żywności. Dzięki konsumentom rozwinęły się badania toksykologiczne, łącznie z opracowaniem szybkich metod pomiarowych umożliwiających eliminowanie próbek zawierających niepożądane substancje. Wymogi konsumentów wpływają więc na eliminowanie defektów żywności, optymalizację cech sensorycznych i opracowywanie nowych produktów o lepszych cechach żywieniowych [I]. W warunkach polskich, w celu zagwarantowania konsumentom realizacji ich postulatów, konieczne wydaje się współdziałanie czynników rządowych i przemysłowych [3]. Czynniki rządowe spełniać mogłyby funkcję głównego strażnika tzw. żywności bezpiecznej, przez stanowienie prawa żywnościowego, wydawanie przepisów, norm, instrukcji i prowadzenie kontroli. Na uwagę zasługuje propozycja zawarta w poselskim projekcie ustawy o ochronie konsumentów, postulująca utworzenie Urzędu Ochrony Konsumentów, którego zadaniem byłaby, między innymi, "ochrona konsumentów przed zagrożeniami dla ich zdrowia, życia i bezpieczeństwa" oraz "testowanie towarów, opiniowanie projektów polskich norm, wydawanie certyfikatów i opinii o jakości towarów i usług, wnioskowanie o zakaz obrotu towarem zagrażającym życiu, zdrowiu i mieniu oraz zbieranie i analiza danych o wypadkach związanych z użytkowaniem dóbr konsumpcyjnych (...)" [10] (zbliżony zakres działania miałaby zaproponowana w senackim projekcie ustawy o ochronie konsumentów Państwowa Inspekcja Rynku). Natomiast producent żywności gwarantowałby, że oferowany do sprzedaży produkt jest bezpieczny z punktu widzenia zdrowotnego i zgodny z odpowiednimi przepisami prawa żywnościowego. Źródła: 1. A. Surmacka-Szcześniak: Wpływ wymogów konsumentów na kierunki badań w nauce i technologii żywności. Część II - Zwiększenie akceptacji żywności - optymalizacja cech sensorycznych, "Przemysł Spożywczy" nr 5/ Założenia polityki przemysłowej. Opracowanie resortowe Ministerstwa Przemysłu i Handlu, czerwiec 1992, "Przegląd Rządowy", wrzesień 1992 r. 3. A. 'Horubała: Systemy kontroli w produkcji żywności gwarantowanej jakości, "Przemysł Spożywczy" nr 2/ Prawo co dnia - dodatek do "Rzeczpospolitej", r. 5. A. Rutkowski: System numeryczny E, a polska legislacja dodatków do żywności, "Przemysł Spożywczy" nr 1/ Znakowanie środków spożywczych, "Przemysł Spożywczy" nr 7/ J. Małysz: Bezpieczeństwo żywnościowe - strategiczna potrzeba ludzkości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1991 r. 8. B. Szteke, E. Kostrzewa: Sondażowa ocena jakości wybranych grup importowanej żywności, "Przemysł Spożywczy" nr 7/ A Czerni, A Skrzyńska, T. Świercz: Tolerancje wybranych zanieczyszczeń żywności stosowane w EWG i zalecane przez FAO i WHO, konferencja "Ekosystemy żywicielskie i żywność - zagrożenia i problemy ochrony" - Warszawa, 9 kwietnia, 1991 r. 10. Poselski projekt ustawy o ochronie konsumentów, druk nr 438, r.

8 BSE 7 Tabela 1 Dodatki chemiczne - zagrożenia płynące z barwienia żywności Syntetyczne barwniki Barwione produkty (bez polskich) Rodzaje zagrożeń czerwień koszenilowa E124 lody, salami, beefburger, deser truskawkowy 2, 5 Amarant (red) E123 ketchup pomidorowy, lody, jogurt z czarnej jagody 1, 2, 3, 4 Allure Red E129 tylko w żywności amerykańskiej 2, 5 Carmoisine (red) E122 jogurt, dżem z czarnej porzeczki, kwaszone czerwone buraki, owoce w puszkach 3, 5 Erythrosine (red) E127 parówki, mrożona pizza, pasta rybna, nugat, kandyzowane wiśnie 1, 2, 5 Red 2G E 128 deser czekoladowy, parówki, przetwory rybne, jaja szkockie 1, 2, 3 Tartrazyna E102 groszek w puszkach, mrożona ryba w sosie, napoje czekoladowe, galaretka cytrynowa 2 Yellow 2 G 107 słodycze, czekolada, jarzyny w puszkach 2, 5 Żółcień pomarańczowa E110 wędzona ryba, lody, pasta rybna, słodycze, galaretka mandarynkowa 2, 5 Quinolina yellow E104 chrupki ziemniaczane, napój cytrynowy gorzki, nadzienie ciasta cytrynowego 2 Green S E142 dżem śliwkowy, koktail owocowy, słodycze, galaretka cytrynowa, napój cytrynowy 2, 5

9 8 BSE Tabela 1 c.d. Syntetyczne barwniki Barwione produkty (bez polskich) Rodzaje zagrożeń Indygotyna E132 biszkopty czekoladowe, dekoracja ciast 2, 5 Brilliant Blue FCF 133 lody, galaretki, napój z czarnej porzeczki, jarzyny w puszkach 1, 2 Patent Blue E131 lody, słodycze, groch 2, 5 Brown FK 154 parówki, wędzona ryba, chrupki ziemniaczane, ryż 1, 2, 3 Chocolate Brown HT 155 czekolada, lody 2 Czerń brylantowa BN E151 dżem z czarnych jagód, galaretka z czarnej porzeczki, czekolada, sernik 2 Oznaczenia: Rodzaje zagrożeń: 1. Kancerogen - powoduje lub jest podejrzany o powodowanie raka u ludzi. 2. Alergen - wywołuje alergiczne reakcje lub brak tolerancji. 3. Mutagen - powołuje lub jest podejrzany o wywoływanie szkód genetycznych. 4. Teratogen - powoduje lub jest podejrzany o wywoływanie zwyrodnień płodu. 5. Kancerogen zwierzęcy - powoduje lub jest podejrzany o działanie rakotwórcze u zwierząt.