PŁAZY. Założenia ogólne monitoringu płazów 2010

Transkrypt

1 METODYKA MONITORINGU PŁAZY Założenia ogólne monitoringu płazów 2010 Autorzy: Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Maciej Bonk, Szymon Drobniak, Marek Guzik, Krzysztof Klimaszewski, Tomasz Majtyka, Joanna Mazgajska, Maria Ogielska, Mariusz Rybacki, Małgorzata Smółka fot. M. Pawlak 1. Celem prac jest wypracowanie metodyki łącznego monitoringu gatunków płazów współwystępujących na wybranych stanowiskach, w tym ustalenie wskaźników stanu populacji i stanu siedliska dla poszczególnych gatunków 2. Przedmiotem monitoringu będą: a) gatunki o znaczeniu dla Wspólnoty, wymienione w załącznikach II, IV i V Dyrektywy Siedliskowej: kumak nizinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variegata, żaba moczarowa Rana arvalis, żaba trawna Rana temporaria, żaba zwinka Rana dalmatina, żaba jeziorkowa Rana lessonae, żaba wodna Rana esculenta, żaba śmieszka Rana ridibunda, grzebiuszka Pelobates fuscus, ropucha paskówka Bufo calamita, ropucha zielona Bufo viridis, rzekotka drzewna Hyla arborea, traszka karpacka Triturus montandoni, a także traszka grzebieniasta Triturus cristatus, której indywidualny monitoring prowadzono w latach ; b) gatunki spoza w/w załączników: ropucha szara Bufo bufo, salamandra plamista Salamandra salamandra, traszka górska Triturus alpestris, traszka zwyczajna Triturus vulgaris. 3. Podstawowym stanowiskiem monitoringowym dla płazów będzie miejsce rozrodu - zbiornik wodny; dla gatunków występujących w górach stanowiskiem będzie transekt obejmujący większą liczbę miejsc rozrodu. 4. Aby w przyszłości umożliwid dokumentowanie strat w miejscach rozrodu w skali lokalnej, badane będą całe grupy zbiorników na określonych powierzchniach (co jest równocześnie nawiązaniem do metodyki monitoringu traszki grzebieniastej). 5. Grupy stanowisk powinny stanowid dobrą reprezentację zasięgu występowania wszystkich gatunków płazów oraz reprezentowad różne typy krajobrazów i środowisk (rolnicze, leśne, podmiejskie, doliny rzeczne etc.); częśd stanowisk lokowanych będzie na terenie obszarów Natura Stanowiska będą wybierane celowo, w terenach dogodnych dla wykonawców i tak, aby uchwycid jak największą liczbę gatunków płazów. 7. Każda grupa zbiorników będzie badana jest pod kątem obecności wszystkich gatunków płazów; wymaga to przeprowadzenia kilku kontroli z uwagi na różnice w fenologii gatunków.

2 METODYKA MONITORINGU 8. W trakcie kontroli rejestrowane będą wszystkie obserwowane formy rozwojowe płazów; wyniki obserwacji płazów będą w miarę możliwości ujmowane ilościowo. 9. W zakresie badao stanu siedliska będą badane różne charakterystyki samych stanowisk (zbiorników/transektów), jak i ich otoczenia. 10. Prace zaplanowane są na dwa lata 2010 i 2011: W 2010 roku wykonane zostaną prace terenowe. Wyniki obserwacji na stanowiskach odnośnie badanych charakterystyk populacyjnych i siedliskowych zostaną poddane analizie statystycznej, której celem będzie ustalenie wpływu różnych czynników środowiskowych na występowanie poszczególnych gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej. W r zostaną przeanalizowane wyniki analizy statystycznej i na podstawie tych wyników zostaną opracowane listy wskaźników stanu populacji i stanu siedliska, podobnie jak to zrobiono dla traszki grzebieniastej. Wykonana zostanie ocena stanu ochrony poszczególnych gatunków płazów z załączników Dyrektywy Siedliskowej na poziomie stanowisk/obszarów Natura 2000 i regionów biogeograficznych (w tych przypadkach, gdzie będzie to możliwe) i opracowane zostaną indywidualne raporty z wyników prac terenowych w 2010 r. Definicja i wybór stanowisk monitoringowych Definicja i wybór stanowisk na niżu Stanowiskiem w monitoringu płazów było miejsce, w którym odbywają one rozród: różnego typu zbiorniki wodne, rowy melioracyjne/przydrożne, rozlewiska rzek odcięte od nurtu, na tyle trwałe, że mógł się w nich odbywad rozród i metamorfoza płazów, przynajmniej raz na kilka lat. Można to było ocenid na podstawie wcześniejszych obserwacji danego zbiornika lub w oparciu o intuicję i doświadczenie eksperta. Przy wyborze rozlewiska rzeki jako stanowiska rozrodu nie brano pod uwagę takich miejsc, które wysychają po kilku dniach, a tylko takie, które przez kilka tygodni mogą funkcjonowad jako miejsce efektywnego rozrodu płazów. W przypadku rowów za stanowisko uważano ok. 50 m odcinek rowu. Pracami obejmowano grupy od kilku do ok zbiorników, wybierane na dwa sposoby: 1 na powierzchni o wielkości 1 km x 1 km (100 ha) badano wszystkie występujące tam zbiorniki (nie określano z góry ich liczby); 2 wybierano grupę około 20 zbiorników na powierzchni o nieokreślonej z góry wielkości (ale nie mniejszej niż 1 km 2 ), zgodnie z metodyką przyjętą w monitoringu traszki grzebieniastej w latach Definicja i wybór stanowisk w terenach górskich W górach podstawową jednostką monitoringu (stanowiskiem) był transekt, wyznaczany wzdłuż dróg gruntowych, dróg leśnych, linii oddziałowych, czy strumieni, ewentualnie słabo uczęszczanych szlaków turystycznych. Wykrywanie oraz liczenie płazów odbywało się we wszystkich zbiornikach wodnych znajdujących się na transekcie i w jego pobliżu (w zasięgu wzroku obserwatora; nie określono ściśle jego szerokości), najczęściej nietrwałych - koleinach i kałużach, także w rowach przydrożnych. Minimalna długośd transektu wynosiła 350m. Wyboru transektów dokonywano w oparciu o znajomośd terenu (wybierano je w takich miejscach, gdzie wiadomo było, że można się spodziewad miejsc rozrodu płazów). W przypadku nieznanych dotąd ekspertowi terenów najpierw zapoznawał się on z terenem, a dopiero później wyznaczał transekty tak, aby uwzględniały miejsca najliczniejszego występowania gatunków objętych monitoringiem. Podstawy do zaplanowania monitoringu w

3 METODYKA MONITORINGU obszarze alpejskim daje praca Babika i Rafioskiego (Babik i Rafioski 2001), która jak dotąd najlepiej opisuje cechy siedlisk płazów w Karpatach. Sposób wykonywania badań Określanie charakterystyk populacyjnych Celem obserwacji płazów było przede wszystkim stwierdzenie samej obecności gatunku na stanowisku oraz stwierdzenie, czy się tam rozradza (obecnośd jaj i/lub larw). W miarę możliwości określano też liczbę obserwowanych lub/i słyszanych osobników, czy liczbę stwierdzonych sznurów, kłębów czy pakietów jaj. Wszelkie wykonane szacunki liczebności interpretowane będą z dużą ostrożnością, ponieważ doświadczenia, np. z monitoringu płazów w Holandii wskazują, że podstawową informacją powinna byd sama obecnośd gatunku lub jej brak, ponieważ przy pracach na taką skalę jak prace monitoringowe, jest praktycznie niemożliwe zapewnienie porównywalności danych ilościowych. Ustalanie obecności gatunku na danym stanowisku ( zbiornik ) odbywało się w oparciu o obserwacje bezpośrednie osobników dorosłych, młodocianych, larw i skrzeku, w przypadku niektórych gatunków nasłuchy (rejestracja głosów godowych), a także uzupełniająco - próbkowe odławianie czerpakiem herpetologicznym. W przypadku traszki grzebieniastej Triturus cristatus, jaja wyszukiwano poprzez odwijanie liści, na których mogły byd złożone. Wyszukiwanie kooczy się na pierwszym stwierdzonym jaju. Przy identyfikacji płazów do gatunku konieczne bywało wzięcie osobnika w rękę w celu sfotografowania i odnotowania pewnych szczegółów jego budowy (np. w przypadku żaby dalmatyoskiej Rana dalmatina pięta tylnej nogi wyciągniętej do przodu sięga znacznie poza czubek pyska w przeciwieostwie do żab: moczarowej R. arvalis i trawnej R. temporaria). Po zidentyfikowaniu do gatunku lub/i wykonaniu zdjęcia płazy były wypuszczane z powrotem do zbiornika. Również jaja traszek umieszczone z powrotem w wodzie razem z fragmentem rośliny, na której się znajdowały. Notowano zarówno samą obecnośd różnych form rozwojowych, a także - w miarę możliwości - liczbę obserwowanych lub/i słyszanych osobników dorosłych, liczbę obserwowanych osobników młodocianach i larw, liczbę jaj lub sznurów czy pakietów jaj (wartości bezwzględne a nie przedziały liczbowe). W przypadku transektów notowano jedynie liczbę zaobserwowanych osobników dorosłych poszczególnych gatunków oraz obecnośd lub brak stadiów rozwojowych gatunku (larw, skrzeku, osobników młodocianych) bez podawania liczebności. Poniżej przedstawiono stosowane sposoby liczenia: kumak nizinny Bombina bombina dwukrotne liczenie głosów w sezonie kumak górski Bombina variegata - bezpośrednie obserwacje osobników dorosłych w drobnych zbiornikach wodnych na transektach badawczych żaba moczarowa Rana arvalis liczenie godujących samców; obserwacja bezpośrednia z użyciem lornetki

4 METODYKA MONITORINGU żaba trawna Rana temporaria - liczenie godujących samców; obserwacja bezpośrednia z użyciem lornetki żaba zwinka Rana dalmatina liczenie kłębów jaj żaby zielone: Rana lessonae, Rana esculenta, Rana ridibunda - liczenie godujących samców (obserwacja bezpośrednia, z użyciem lornetki), w przypadku żaby śmieszki także liczenie głosów. W przypadkach budzących wątpliwości podawano ogólnie informację o obecności czy liczbie żab zielonych (Rana esculenta complex) grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus - bezpośrednie obserwacje osobników dorosłych i młodocianych (nocą, z użyciem latarki) ropucha paskówka Bufo calamita liczenie głosów godowych samców; są to płazy najtrudniejsze do policzenia; ok. 30% dojrzałych samców nie odzywa się na godowisku to tzw. samce satelitarne, czekające z boku na okazję ropucha zielona Bufo viridis liczenie głosów godowych samców; obok ropuchy paskówki, są to płazy najtrudniejsze do policzenia; ok. 30% dojrzałych samców nie odzywa się na godowisku to tzw. samce satelitarne, czekające z boku na okazję rzekotka drzewna Hyla arborea liczenie głosów godowych samców, dwukrotnie w ciągu sezonu; w przypadku tego gatunku też często ok. 30% dojrzałych samców na godowisku się nie odzywa, więc ich rzeczywista liczba w zbiorniku jest znacznie większa traszka karpacka Triturus montandoni - bezpośrednie obserwacje osobników dorosłych w drobnych zbiornikach wodnych na transektach badawczych traszka grzebieniasta Triturus cristatus sposoby opisana w Poradniku monitoringu 2010 Wykonywano kilka kontroli na stanowisku w ciągu sezonu rozrodczego płazów. Były to minimum 3 kontrole, z czego jedna nocna. Na transektach w terenach górskich wykonywano 2-3 kontrole, bez obowiązku przeprowadzenia kontroli nocnej. Kontrole były wykonywane w okresie rozrodu różnych gatunków płazów, od marca do lipca. Ponieważ w różnych częściach Polski daty rozpoczęcia godów poszczególnych gatunków są różne, wyznaczenie najlepszych terminów kontroli było w gestii prowadzących monitoring. Terminy kontroli uzależniano też od lokalnego przebiegu pogody. Poniżej wskazane terminy, pory doby i stan pogody traktowano jako wskazówkę, pomocną w zaplanowaniu prac: kumak nizinny Bombina bombina od polowy kwietnia do kooca maja kumak górski Bombina variegata - od połowy kwietnia do kooca czerwca żaba moczarowa Rana arvalis początek - pierwsze ocieplenie po zimie (min. temp. powietrza ok. 10 C, wody co najmniej 7 C), brak lub zupełnie znikome ilości pokrywy śnieżnej na lądzie, brak pokrywy lodowej na zbiornikach wodnych; słoneczny dzieo); żaba trawna Rana temporaria - pierwsze ocieplenie po zimie (min. temp. powietrza ok. 5 C, wody co najmniej 6 C), mogą zalegad płaty śniegu na lądzie i niewielkie zwały lodu w środkowych częściach zbiorników; słoneczny dzieo) żaba zwinka Rana dalmatina okres od kooca lutego do kooca kwietnia (terminy te mogą ulegad zmianom w zależności od warunków pogodowych danej wiosny) żaby zielone: Rana lessonae, Rana esculenta, Rana ridibunda - maj (gody) oraz czerwiecsierpieo po godach

5 METODYKA MONITORINGU grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus jaja, głosy: od początku kwietnia do początku maja, larwy: lipiec-sierpieo ropucha paskówka Bufo calamita od połowy kwietnia do połowy czerwca ropucha zielona Bufo viridis od połowy kwietnia od połowy kwietnia do połowy czerwca rzekotka drzewna Hyla arborea - kwiecieo, maj, początek czerwca traszka karpacka Triturus montandoni - od połowy kwietnia do kooca czerwca traszka grzebieniasta Triturus cristatus od początku marca do kooca czerwca; także lipiec do połowy sierpnia (larwy) Badane charakterystyki siedliskowe zbiorniki Na potrzeby wypracowania w 2011 r. wskaźników stanu siedliska dla poszczególnych gatunków płazów określano wybrane zmienne, charakteryzujące zarówno sam zbiornik jak i jego otoczenie. Ustalając listę charakterystyk siedliska wodnego do określenia w ramach prac monitoringowych 2010, przyjęto za punkt wyjścia listę wskaźników dla traszki grzebieniastej. Celem jest ustalenie listy łatwych do określenia (czy zmierzenia) charakterystyk środowiska wodnego i lądowego, które będziemy następnie wartościowad z punktu widzenia różnych gatunków. Tab. 1. Określane w terenie charakterystyki zbiorników (gwiazdką zaznaczono te z nich, które były oceniane w monitoringu traszki grzebieniastej) Charakterystyka Sposób określania Region geograficzny* Wybór kategorii spośród: A- tereny nizinne Polski; B- Beskidy, Bieszczady; C Tatry, Sudety, wyższe partie Beskidów (>500 m n.p.m.) Powierzchnia zbiornika* Obliczanie w terenie przy pomocą przyrządów mierniczych, bądź poza terenem przy użyciu map i/lub dostępnych programów komputerowych. Typ zbiornika Wybór kategorii spośród podanych w karcie zbiornika Sposób użytkowania Wybór kategorii spośród podanych w karcie zbiornika zbiornika Rodzaj dna Wybór kategorii spośród podanych w karcie zbiornika Stałośd zbiornika* Stały/okresowy (jeśli stały, określid liczbę lat, w których zbiornik wysycha w okresie 10 lat) Obecnośd płycizn Są/nie ma (% powierzchni zbiornika) Podłoże zbiornika w strefie Wybór kategorii spośród podanych w karcie zbiornika brzegowej Charakter linii brzegowej Wybór kategorii spośród podanych w karcie zbiornika Rośliny wodne Określenie stopnia pokrycia (% powierzchni) wybranych gatunków/rodzajów roślin: np. trzcina zwyczajna, manna mielec, pałka, rzęsa; Zacienienie zbiornika przez Określenie stopnia zacienienia zbiornika (% powierzchni) nadbrzeżną roślinnośd przez roślinnośd nadbrzeżną drzewiastą i krzewiastą Stopieo zarośnięcia lustra wody przez roślinnośd* Szacowany na podstawie załączonego do karty zbiornika schematu, bądź metodą wzrokową

6 METODYKA MONITORINGU Jakośd wody* Barwa i przezroczystośd wody Wpływ ptaków wodnych na zbiornik* Wpływ ryb* Wybór kategorii spośród podanych: wysoka jakośd/średnia jakośd/niska jakośd/zła jakośd (woda silnie zanieczyszczona); każda z kategorii dysponuje w karcie zbiornika indywidualnym opisem cech, który ją charakteryzuje Wybór kategorii spośród podanych: woda bezbarwna i klarowna/ woda brązowa lub rdzawa i klarowna/ woda zielonawa i mętna Określid liczbę ptaków wodnych (domowych i dzikich) w os./1000m 2 Określenie zgodnie z kartą obserwacji Tab. 2. Określane w terenie charakterystyki otoczenia zbiornika (gwiazdką zaznaczono zmienne siedliskowe oceniane w monitoringu traszki grzebieniastej) Charakterystyka Sposób określania Odległośd do najbliższego Podana w m; określenie na podstawie pomiarów zbiornika przeprowadzonych w terenie /lub/ obliczenia ze skali mapy /lub/ z zastosowaniem komputerowych programów pomiarowych Liczba zbiorników w Wartośd liczbowa; określenie liczby zbiorników na odległości 500m* Odległośd do najbliższego lasu Typ najbliższego lasu podstawie map oraz/lub na podstawie wizji terenowej Podana w m; określenie na podstawie pomiarów przeprowadzonych w terenie /lub/ obliczenia ze skali mapy /lub/ z zastosowaniem komputerowych programów pomiarowych Wybór kategorii spośród: las liściasty/las mieszany/las iglasty. Wyboru kategorii dokonuje się na podstawie wizji terenowej, ew. uzupełnionej o wiadomości z literatury i materiałów topograficznych Runo najbliższego lasu Wybór kategorii spośród: bogate/umiarkowanie bogate/ubogie; określenie stopnia różnorodności gatunkowej oraz stopnia rozwoju runa najbliższego lasu na podstawie wizji terenowej Pasowe zadrzewienia i zakrzewienia Siedlisko w promieniu do 100 m Obecnośd różnego typu barier w promieniu 2 km Charakterystyka: tak/nie; określenie obecności pasowych zadrzewieo i zakrzewieo w promieniu 300 m od zbiornika Określone w % powierzchni; podanie szacunkowego udziału zdefiniowanych kategorii pokrycia terenu (np. pola uprawne, łąki, zabudowa wiejska) Określenie odległości do zdefiniowanych typów barier w promieniu do 2 km od zbiornika

7 METODYKA MONITORINGU Badane charakterystyki siedliskowe - transekty Na potrzeby wypracowania wskaźników stanu siedliska dla poszczególnych gatunków płazów na transektach określano zmienne charakteryzujące zarówno sam transekt, jak i jego otoczenie. Zestawiono je w poniższe tabeli: Tab. 3. Badane charakterystyki transektów i ich otoczenia Charakterystyka Sposób określania Region geograficzny* Wybór kategorii spośród: A- tereny nizinne Polski; B- Beskidy, Bieszczady; C Tatry, Sudety, wyższe partie Beskidów (>500 m.n.p.m.) Rodzaj transektu Wybór kategorii spośród podanych w karcie stanowiska Wystawa transektu Wybór kategorii spośród podanych w karcie stanowiska Liczba zbiorników wodnych Brane są pod uwagę wszystkie zbiorniki w zasięgu wzroku na transekcie (w tym stałych) obserwatora idącego transektem Liczba zbiorników, w których j.w. stwierdzono płazy Liczba względnie stałych j.w zbiorników, w których stwierdzono płazy Liczba zbiorników z j.w. roślinnością, w których odnotowano gatunek Charakter środowiska w Kategorie zgodnie z kartą stanowiska z określeniem % otoczeniu transektu udziału danej kategorii w długości transektu Karty obserwacji Do zapisu wyników prac terenowych na zbiornikach opracowano trzy karty: kartę kontroli terenowej (por. zał. 1_PŁAZY), kartę zbiornika (zał. 2_PŁAZY) i kartę otoczenia zbiornika (zał. 3_PŁAZY). Opracowana została również instrukcja do wypełniania tych kart (zał. 4_PŁAZY) (Wszystkie załączniki na płycie dvd Wyniki prac\załączniki). Do zapisu wyników prac terenowych na transektach opracowano 2 karty: kartę kontroli terenowej (zał. 5_PŁAZY) i kartę stanowiska (zał. 6_PŁAZY). Opracowana została również instrukcja do wypełniania tych kart (zał. 7_PŁAZY) (Wszystkie załączniki na płycie dvd Wyniki prac\załączniki). Literatura Babik W., Rafioski J Amphibian breeding site characteristics in the Western Carpathians, Poland. Herpetological Journal, 11: Głowaciński Z., Rafiński J Atlas płazów i gadów Polski. Biblioteka Monitoringu Środowiska. W-wa Kraków. Oldham, R.S., Keeble, J., Swan, M.J.S., Jeffcote, M Evaluating the suitability of habitat for the great crested newt (Triturus cristatus). Herpetological Journal: 10:

8 METODYKA MONITORINGU Pabijan, M Traszka grzebieniasta Triturus cristatus (Laurenti, 1768). In Metodyka monitoringu- przewodniki metodyczne. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa. Smit G., Zuiderwijk A., Groenveld A. & B.A.P.J. Daemen. The national amphibian monitoring program in the Netherlands, preliminary results over Vences M., J. Köhler, T. Ziegler, W. Böhme (eds): The national amphibian monitoring program in the Netherlands and NATURA Herpetologia Bonnensis II. Proceedings of the 13th Congress of the Societas Europaea Herpetologica. pp (2006)

9 METODYKA MONITORINGU Karta kontroli terenowej płazów zbiornik Nazwa stanowiska Współrzędne geogr. (GPS):..... i miejsce ich określenia Data Obserwator..... Godziny obserwacji (od-do)... Pogoda Temp. powietrza:.... Temp. wody (opcjonalnie) Wymiary zbiornika: długośd...m; szerokośd...m; powierzchnia... m 2 Gatunek Triturus vulgaris Triturus cristatus Triturus alpestris Triturus montandoni Salamandra salamandra Bufo bufo Bufo calamita Bufo viridis Bombina bombina Bombina variegata Hyla arborea Pelobates fuscus Rana temporaria Rana arvalis Rana dalmatina Rana esculenta complex Rana esculenta Rana ridibunda Rana lessonae Jaja (nie ma/są: liczba zaobserwowanych jaj/ pakietów/ sznurów) Larwy ( nie ma/są) Obserwowane osobniki dorosłe (szacunkowa liczba) Głosy godowe (szacunkowa liczba) Nie dotyczy Nie dotyczy Nie dotyczy Nie dotyczy Nie dotyczy Uwagi Ptaki wodne domowe i dzikie (liczba na zbiorniku lub liczba na 1000m 2 zbiornika)... jakie

10 METODYKA MONITORINGU Ryby: brak..., możliwa obecność..., obecne ryby roślinożerne: nie..., tak... jakie obecne ryby drapieżne: nie..., tak... jakie... nie potrafię określić... INNE UWAGI: (np. co do sposobu czy warunków prowadzenia badao, obecności skorupiaków Anostraca, Notostraca i Conchostraca) Inne ważne gatunki zwierząt zaobserwowane w trakcie kontroli (np. rak szlachetny, wydra, bóbr): Obserwowane gatunki inwazyjne (np. rak pręgowany, norka amerykaoska, żółw czerwonolicy i inne gatunki żółwi ozdobnych, egzotyczne gatunki ryb):

11 Karta stanowiska zbiornik Informacje ogólne Nazwa stanowiska... Region geograficzny: A... B... C... Współrzędne geogr.):... Najbliższa miejscowośd... na Pn..., Pd..., W..., Z... zbiornika Forma ochrony... Zarządca/ właściciel terenu... (adres, tel....) Obserwator:... od Charakterystyka zbiornika: Typ zbiornika: o staw: wiejski..., śródpolny..., śródleśny..., parkowy..., o staw rybny (hodowlany)... o jezioro..., o zbiornik powyrobiskowy, po eksploatacji: żwiru..., piasku..., kamienia..., gliny..., torfu... o zbiornik p/poż o rozlewisko..., o ciek (jaki?)..., o rów (woda stagnująca)... o rów/kanał (woda wolnopłynąca), o inny... Sposób użytkowania zbiornika:... Dno o naturalne o zabetonowane Stałośd zbiornika: o stały... o okresowy...: liczba lat w których zbiornik wysycha w okresie 10 lat: , , >6... o brak danych... Obecnośd płycizn (0-30 cm) o brak..., o są...: jaką częśd zbiornika zajmują (szacunkowo w % powierzchni... lub w % linii brzegowej...) Podłoże zbiornika w strefie brzegowej: o piasek..., o żwir..., o glina..., o torf...,

12 o osady organiczne..., o inne... o nie umiem określid Charakter linii brzegowej: o płyty betonowe... o kamienny... o gruntowy (goła ziemia)... o trawiasty... o wzmocniony luźnymi palikami i trawą... o drewniane paliki tworzą ścisły murek o wysokości...cm o umocnienie brzegu jest pionową barierą dla płazów: nie... tak...: na całej długości... częściowo... o udział szuwaru w linii brzegowej: brak... pojedyncza kępa... kilka kęp... > ¼ linii brzegowej... > ½ linii brzegowej... >¾ linii brzegowej... ok. 100% linii brzegowej... o w wodzie są inne niż szuwar kryjówki dla godujących płazów: nie... tak... jakie... Rośliny wodne (% pokrycia); opcjonalnie rycina o pałka... %, o trzcina zwyczajna...% o manna mielec... o kosadce... o inne rośliny zanurzone (jakie i %)..., o rzęsa:... % o inne rośliny pływające (jakie i %)... Zacienienie zbiornika przez nadbrzeżną roślinność drzewiastą i krzewiastą (w %) , , , , Stopień zarośnięcia lustra wody przez roślinność (w oparciu o załączony schemat): 0%..., 10%..., 20%..., 30%..., 40%..., 50%..., 60%..., 70%..., 80%..., 90%... Barwa i przezroczystość wody: o woda bezbarwna i klarowna... o woda brązowa lub rdzawa i klarowna... o woda zielonawa i mętna... Jakość wody (zanieczyszczenia biologiczne) o wysoka jakość (woda bardzo czysta, liczne gatunki bezkręgowców w tym larwy jętek, kiełże Gammarus)...

13 o o o średnia jakość woda bez wyraźnych zanieczyszczeń, dno - po zaburzeniu - nie wydziela woni siarkowodoru, bezkręgowce liczne ale ich różnorodność gatunkowa jest niewielka... niska jakość dno - po zaburzeniu - często wydziela woń siarkowodoru, nieliczne gatunki bezkręgowców (larwy komarów, robaki obłe) nieliczne rośliny;... zła (woda silnie zanieczyszczona) zwykle mętna, tylko bezkręgowce o wys. tolerancji na zanieczyszczenia, np. larwy muchówek z rodz. Eristalis... Obserwowane negatywne oddziaływania na płazy i ich siedlisko (nie ujęte w charakterystykach wymienionych w kartach obserwacji) i przewidywane zagrożenia Sugerowane zalecenia ochronne: Uwagi: N pałka rogatek trzcina rdestnice Rycina (opcjonalnie) Rośliny wodne

14 * Stopień zarośnięcia lustra wody przez roślinność

15 Karta stanowiska otoczenie zbiornika Nazwa stanowiska... Odległość do najbliższego zbiornika...m, typ zbiornika:... Liczba zbiorników w promieniu: < 500 m... Odległość do najbliższego lasu:...m o las liściasty..., o las mieszany..., o las iglasty...; o runo: bogate..., umiarkowanie bogate..., ubogie... Bezpośrednie otoczenie zbiornika: o drzewa nad lustrem wody: brak... są... na jakiej długości brzegu...% o krzewy nad lustrem wody: brak... są... na jakiej długości brzegu... % o wysoka roślinność zielna: brak... jest... na jakiej długości brzegu...% Siedlisko w promieniu do 100 m (zaznaczyć, które siedliska występują i podać szacunkowy udział ich powierzchni w %): o pole uprawne... o łąka... o torfowisko... o las iglasty..., o las liściasty..., o las mieszany..., o park o zagajnik o zakrzewienia o zabudowa wiejska... o zabudowa miejska..., o zabudowa przemysłowa..., o inne (jakie)... Drzewa i krzewy w promieniu do 30 m o krzewy: pojedyncze... liczne... bardzo liczne... o drzewa: pojedyncze... liczne... Pasowe zadrzewienia i zakrzewienia w promieniu w promieniu 300 m od zbiornika: tak... nie... Najbliższa odległość do różnego typu barier (w m): o zabudowania wiejskie... o niskie zabudowania miejskie... o blokowisko... o zabudowania przemysłowe... o drogi asfaltowe... o drogi gruntowe... o drogi kolejowe:...

16 o murki i podmurówki..., o bariery dźwiękochłonne..., o rzeki... o zbiorniki zaporowe... o inne (jakie)... Uwagi: Szkic zbiornika i otoczenia (jak w załączonym wzorze), mapa, dokumentacja fotograficzna

17 Wypełnianie kart obserwacji - zbiorniki Definicja stanowiska Stanowisko jest definiowane jako zbiornik wodny, w którym płazy odbywają rozród. Na niżu przyjmujemy, że stanowiskiem jest pojedynczy zbiornik wodny, rów melioracyjny lub rozlewisko rzeki odcięte od nurtu. Podjęcie decyzji co jest takim zbiornikiem jest stosunkowo łatwe. Ma to byd zbiornik na tyle trwały, aby mógł się w nim odbywad rozród i metamorfoza płazów, przynajmniej raz na kilka lat. Najłatwiej ocenid to na podstawie wcześniejszych obserwacji danego zbiornika. W przypadku nieznanych dotychczas zbiorników pozostaje intuicja i doświadczenie eksperta. Kałuży powstałej po ulewnych deszczach na pewno nie można uznad za potencjalne miejsce rozrodu. Przy wybieraniu rozlewisk rzek jako stanowiska rozrodu, nie należy brad pod uwagę takich miejsc, które wysychają po kilku dniach, a tylko takie, które przez kilka tygodni mogą funkcjonowad jako miejsce efektywnego rozrodu płazów. W wielu miejscach ważnymi zbiornikami rozrodczymi płazów są rowy melioracyjne i przydrożne. W przypadku rowu za "zbiornik" należy uważad odcinki ok. 50 m. Karta kontroli terenowej - zbiornik W tej karcie notujemy wyniki obserwacji poczynionych w ramach każdorazowej wizyty w terenie, dotyczących przede wszystkim (1) monitorowanych gatunków płazów, (2) innych gatunków, z których część traktuje się jako charakterystyki siedliska płazów (ptaki wodne, ryby) oraz (3) warunków kontroli. Informacja o lokalizacji zbiornika współrzędne geograficzne, która powinna być zapisana jednorazowo znalazła się w tej karcie, a nie w karcie dla zbiornika, ponieważ powinna być odnotowana przy pierwszej kontroli terenowej. Nazwa stanowiska Nazwa stanowiska powinna być dwuczłonowa składająca się z nazwy powierzchni badawczej ( kwadratu 1x1 lub innej powierzchni wybranej systemem traszkowym) oraz nadanego numeru (w Innych uwagach można podać nazwę własną zbiornika). Nazwa kwadratu 1x1 może pochodzić np. od nazwy najbliższej miejscowości. Współrzędne geograficzne: Podad długośd i szerokośd geograficzną (stopnie, minuty, sekundy w standardzie WGS 84) oraz informację dla jakiego miejsca je określono (np. pd brzeg zbiornika). W przypadku rowu podawad współrzędne środka 50 m odcinka. Przy wpisywaniu współrzędnych do bazy danych będzie możliwośd ew. korekty błędnych współrzędnych (przy wprowadzaniu danych będzie się pokazywad mapa z Google) Pogoda: Podać ogólnie: czy słonecznie, czy słońce zza chmur, deszcz, parno przed burzą, Większość naszych gatunków płazów goduje w bardzo określonych warunkach pogodowych. Temperatura powietrza: zmierzyć w cieniu (jeśli jest taka możliwość i ktoś ma termometr elektroniczny) ewentualnie podać orientacyjną temperaturę np. z informacji meteo. Temperatura wody: Opcjonalnie. Mierzyć na płyciźnie na głęb. 15 cm, w cieniu (chyba że zbiornik jest nieocieniony) w 3 miejscach i podać średnią.

18 Wymiary zbiornika: Powinny być określane dwukrotnie: przy pierwszej kontroli i przy majowej kontroli, kiedy określa się większość cech zbiornika. Mierzenie: tak jak było w przypadku traszki grzebieniastej, kroki, taśma; duże stabilne zbiorniki na podstawie map z Google. W przypadku dużych zbiorników wystarczy zmierzyć powierzchnię tylko raz w oparciu o mapę. Uwagi (w tabeli): Przykładowo: informacja, że zbiornik jest częściowo wysypiskiem śmieci albo poidłem bydła (więc dużo dochodów) itp. Ptaki wodne: Określić liczbę obserwowanych ptaków wodnych (domowych i dzikich) na 1000m linii brzegowej zbiornika, ew. podać orientacyjne przedział liczbowy (kilka, kilkadziesiąt, kilkaset). Ryby: Ryby można wykryć poprzez obserwację powierzchni zbiornika, wyłowienie okazów czerpakiem lub w oparciu o wywiad z lokalnymi mieszkańcami. O obecności ryb na pewno świadczy obecność wędkarzy. Inne ważne gatunki zwierząt zaobserwowane w trakcie kontroli: Chodzi o podanie informacji o zaobserwowanych w trakcie kontroli gatunkach z załączników Dyrektywy Siedliskowej, gatunkach zagrożonych w Polsce, rzadkich (np. strzebla błotna, żółw błotny, bóbr, wydra, pływak szerokobrzeżek, zalotka większa czy białoczelna etc etc.), które obserwator potrafi z całą pewnością zidentyfikować. Mogą to być gatunki zaobserwowane zarówno w samym zbiorniku jak i w jego otoczeniu. To są informacje przydatne dla monitoringu rozmieszczenia tych innych gatunków. Jeśli więc przy okazji kontroli terenowej płazów zauważy się osobniki takich gatunków, należy to zanotować: np. wydra 1 osobnik. Niepewnych informacji nie podawać! Obserwowane gatunki inwazyjne: Chodzi o notowanie jakichkolwiek gatunków inwazyjnych roślin i zwierząt, które obserwator potrafi zidentyfikować ( jak np. rak pręgowany, norka amerykańska, żółw czerwonolicy). To są informacje przydatne dla monitoringu gatunków inwazyjnych. Np. norka amerykańska 1 osobnik Inne uwagi: Tu można podać inne istotne informacje co do warunków czy sposobu prowadzenia badań, problemów z określaniem charakterystyk. Tu także można wpisać informację o obecności skorupiaków Anostraca, Notostraca i Conchostraca, które są wskazówką stałości zbiornika. Karta stanowiska zbiornik Tę kartę wypełniamy jednorazowo, przy czym charakterystyki związane z roślinnością w II połowie maja. Konieczne jest bardzo precyzyjne określenie położenia zbiornika, żeby go łatwo było później odnaleźd (w trakcie kolejnych kontroli czy kolejnych etapów monitoringu). Oprócz nazwy i współrzędnych geograficznych służy temu podanie najbliższej miejscowości (i informacji, od której strony tej miejscowości położony jest zbiornik) i zrobienie szkicu zbiornika i jego otoczenia. Region geograficzny: A- tereny nizinne Polski; B Beskidy, Bieszczady, Góry Świętokrzyskie; C- Tatry, Sudety, wyższe partie Beskidów (>500 m.n.p.m.)

19 Zarządca/ właściciel terenu: np. właściciel prywatny, albo przez kogo administrowany jest teren - wtedy podać nazwę i adres (np. teren w zarządzie Lasów Państwowych, nazwa i adres nadleśnictwa). Typ zbiornika: Inny: tu może tez być kombinacja typów: np. na granicy lasu i pola Sposób użytkowania zbiornika: np. użytkowanie wędkarskie, hodowla ryb, rekreacja Uwaga: Sposób użytkowania może się częściowo pokrywać z informacją o typie zbiornika, ale typ zbiornika niekoniecznie decyduje o jego użytkowaniu. Stałość zbiornika: Istotna jest przede wszystkim informacja, czy zbiornik jest stały czy okresowy. Można tu brać pod uwagę obecność skorupiaków Anostraca, Notostraca i Conchostraca (popularne zadychry, przekopnice i muszelkowce), jeśli ktoś potrafi je zidentyfikować. Informację o ich występowaniu można notować w Innych uwagach w karcie kontroli terenowej. Liczba lat w których zbiornik wysycha w okresie 10 lat (w trzech przedziałach wartości) jest jedną ze składowych wskaźnika HSI dla traszki grzebieniastej. Mimo, że ocena ta jest w dużej mierze subiektywna jest stosowana przez Anglików. Nawet jeśli mylimy się, to sposób liczenia HSI jest tak pomyślany, że duże błędy w jednym czynniku mogą nieznacznie tylko wpływad na ogólną ocenę czyli HSI. Obecność płycizn: Istotna jest przede wszystkim informacja, czy płycizny są, czy ich nie ma. Uwaga: Głębokość płycizny ustalona została pod kątem traszki grzebieniastej. Rośliny wodne: Uwaga: rzęsa powinna tu byd traktowana szeroko, czyli gatunki z rodzaju Lemna i Sirodela Zacienienie zbiornika przez nadbrzeżną roślinnośd drzewiastą i krzewiastą (w %) W praktyce określamy udział (w %) linii brzegowej zbiornika porośniętej przez roślinność drzewiastą i krzewiastą, która może zacieniać zbiornik. Stopień zarośnięcia lustra wody przez roślinność: Ocenia się go zgodnie z ryciną załączoną do karty (bez rozróżnienia czy jest to roślinność pływająca, czy wynurzająca się). Obserwowane negatywne oddziaływania na płazy i ich siedlisko: Tu podajemy wszelkie negatywne oddziaływania na zbiornik i na płazy, chyba że już są uwzględnione w opisywanych charakterystykach (jak np. obecność ryb czy ptaków). Może to być np. traktowanie zbiornika jak wysypiska śmieci. Podajemy także zagrożenia, czyli przewidywane negatywne oddziaływania, w tym planowane inwestycje, zmiany w użytkowaniu (np. zarybienie). Sugerowane zalecenia ochronne: Przykładowo: likwidacja jakichś barier dla migracji, usuwanie roślinności zacieniającej zbiornik, dosadzanie odpowiednich roślin wodnych, pogłębianie zbiornika. Uwagi: Zamieścić tu wszelkie uwagi i komentarze, które mogą być pomocne przy interpretacji danych o zbiorniku (celem jest wypracowanie sposobu określania stanu siedliska wodnego dla

20 poszczególnych gatunków/grup gatunków płazów). Także uwagi co do problemów z określaniem charakterystyk zamieszczonych w karcie. Karta stanowiska otoczenie zbiornika Uwaga: zasadniczo większośd charakterystyk otoczenia zbiornika można odczytad z map już po zakooczeniu prac w terenie, ale warto jednak przy okazji wizji terenowej zanotowad maksimum informacji. Odległość do najbliższego zbiornika: Określić na podstawie mapy np. ew. w terenie, gdy sąsiedni zbiornik jest blisko położony (np. zmierzyć odległość krokami) Liczba zbiorników w promieniu: < 500 m Należy korzystad z dokładnej mapy topograficznej, zdjęcia lotniczego, mapy z oraz uzupełnid wiadomości wizją terenową. Nie uwzględniad jezior i zbiorników efemerycznych (np. kałuż). Te 500 m to wartośd orientacyjna (liczyd od brzegów zbiornika) w każdą stronę. Odległość do najbliższego lasu: Określić na podstawie mapy np. ew. w terenie, gdy sąsiedni zbiornik jest blisko położony (np. zmierzyć odległość krokami). Informację o runie (bogate, umiarkowanie bogate, ubogie) podajemy wówczas, gdy las jest w takiej odległości, że jesteśmy w stanie to zrobić bez dodatkowego nakładu pracy (np. gdy zbiornik jest lesie lub na jego skraju, gdy przechodzimy przez las, aby dotrzeć do zbiornika etc.) Siedlisko w promieniu do 100 m: Zakładamy, że w tym promieniu jesteśmy w stanie określić różne kategorie pokrycia terenu wzrokowo. Przy określaniu udziału poszczególnych form pokrycia pomocne byłoby sporządzenie szkicu terenowego, jak na załączonej do karty rycinie. Możemy to również zrobić w oparciu o mapę z Najbliższa odległość do różnego typu barier (w m): Chodzi o bariery w promieniu do 2 km. Na podstawie mapy np. i wizji terenowej. Uwagi: Zamieścić tu wszelkie uwagi i komentarze, które mogą być pomocne przy interpretacji danych o otoczeniu zbiornika (celem jest wypracowanie sposobu określania stanu siedliska lądowego dla poszczególnych gatunków/grup gatunków płazów). Także uwagi co do problemów z określaniem charakterystyk zamieszczonych w karcie.

21 Karta kontroli terenowej - transekt Stanowisko (nazwa) Nr transektu:... Data... Godziny obserwacji (od-do)...obserwator..... Pogoda... Temp. powietrza:.. Liczba zbiorników wzdłuż transektu: w tym stałych.. Wsp. geogr. miejsca rozrodu (GPS) dł. geogr. szer. geogr. Gatunek jaja są/nie ma larwy są/nie ma osobniki dorosłe widziane (szacunkow a liczba) głosy godow e Rodzaj zbiornika (kałuża, koleina, młaka, rów, rozlewisko strumienia) Zbiornik stały/okreso wy Odległośd od linii transektu (w m) Obecnośd roślinności w zbiorniku tak/nie Inne uwagi Inne zaobserwowane ważne gatunki:... Obserwowane gatunki inwazyjne:... Uwagi...

22 WYNIKI MONITORINGU Wypełnianie kart obserwacji - transekt Definicja stanowiska W górach podstawową jednostką monitoringu (stanowiskiem) nie jest zbiornik wodny lecz transekt, składający się z różnej liczby zbiorników wodnych, najczęściej nietrwałych (kolein i kałuż). Transekty wyznaczamy wzdłuż dróg gruntowych, dróg leśnych, linii oddziałowych, wzdłuż strumieni; unikamy często uczęszczanych i odwodnionych szlaków turystycznych. Wykrywanie oraz liczenie płazów odbywa się we wszystkich kałużach i koleinach, gdzie stwierdzamy płazy, w rowach przydrożnych przyległych do transektu, a także we wszystkich innych zbiornikach w terenie przyległym do transektu (w zasięgu wzroku obserwatora idącego transektem). Wyznaczając jako transekt odcinek strumienia, należy go tak wyznaczyd, aby na danym odcinku było możliwie dużo niewielkich rozlewisk, w których płazy odbywają rozród. Długośd transektu zależy od charakterystyki terenu. W terenie ubogim w płazy można wybrad transekty krótsze w tych miejscach gdzie są większe skupienia płazów. W terenach gdzie jest dużo płązów i występują w miarę równomiernie powinno się wybrad jak najdłuższe transekty. Minimalna długośd transektu to 350m. Karta kontroli terenowej - transekt W tej karcie notujemy wyniki obserwacji poczynionych w ramach każdorazowej wizyty w terenie, dotyczących przede wszystkim (1) monitorowanych gatunków płazów, (2) innych gatunków oraz (3) warunków kontroli. Nazwa stanowiska: Nazwa stanowiska powinna być dwuczłonowa składająca się z nazwy obszaru (nazwa geogr. pasma górskiego lub innej jednostki fizjograficznej, ew. miejscowości) oraz nadanego numeru. Pogoda: Podać ogólnie: czy słonecznie, czy słońce zza chmur, deszcz, parno przed burzą, Większość naszych gatunków płazów goduje w bardzo określonych warunkach pogodowych po nastaniu np. Temperatura powietrza: zmierzyć w cieniu (jeśli jest taka możliwość i ktoś ma termometr elektroniczny) ewentualnie podać orientacyjną temperaturę np. z informacji meteo. Liczba zbiorników wzdłuż transektu: Bierzemy pod uwagę wszystkie zbiorniki w zasięgu wzroku obserwatora idącego transektem, okresowe i stałe; kałuże, rowy, stawki, rozlewiska strumieni, młaki etc. Odległość od linii transektu: Tu należy podać, w jakiej odległości (w m) od linii transektu znajduje się zbiornik. Jeśli np. zbiornik (kałuża) znajduje się na drodze leśnej, którą idziemy, odległość wynosi 0. To samo dotyczy rowu przydrożnego. Inne ważne gatunki zwierząt zaobserwowane w trakcie kontroli: Chodzi o podanie informacji o zaobserwowanych w trakcie kontroli gatunkach z załączników Dyrektywy Siedliskowej, gatunkach zagrożonych w Polsce, gatunkach rzadkich, które obserwator potrafi z całą pewnością zidentyfikować. Mogą to być gatunki zaobserwowane zarówno na transekcie jak i w jego otoczeniu. To są informacje przydatne dla monitoringu rozmieszczenia tych innych gatunków. COPYRIGHT GIOŚ Strona 22 z 24

23 WYNIKI MONITORINGU Jeśli więc przy okazji kontroli terenowej płazów zauważy się osobniki takich gatunków, należy to zanotować: np. wydra 1 osobnik. Niepewnych informacji nie podawać! Obserwowane gatunki inwazyjne: Chodzi o notowanie jakichkolwiek gatunków inwazyjnych roślin i zwierząt, które obserwator potrafi zidentyfikować. To są informacje przydatne dla monitoringu gatunków inwazyjnych. Uwagi: Tu można podać inne istotne informacje co do warunków czy sposobu prowadzenia badań, problemów z określaniem różnych charakterystyk, własne propozycje modyfikacji metodyki. Karta stanowiska transekt Konieczne jest bardzo precyzyjne określenie położenia transektu, żeby go łatwo było później odnaleźd (w trakcie kolejnych kontroli czy kolejnych etapów monitoringu). Oprócz współrzędnych geograficznych służy temu podanie nazwy najbliższej miejscowości, krótki opis terenu, przez który prowadzi transekt i zrobienie szkicu transektu i jego otoczenia. Region geograficzny: A- tereny nizinne Polski; B Beskidy, Bieszczady, Góry Świętokrzyskie; C- Tatry, Sudety, wyższe partie Beskidów (>500 m.n.p.m.) Zarządca/ właściciel terenu: np. właściciel prywatny, albo przez kogo administrowany jest teren - wtedy podać nazwę i adres (np. teren w zarządzie Lasów Państwowych, nazwa i adres nadleśnictwa). Współrzędne geograficzne: Podać długość i szerokość geograficzną (stopnie, minuty, sekundy w standardzie WGS 84) dla punktu, w którym transekt się zaczyna i dla punktu, w którym się kończy. Przy wpisywaniu współrzędnych transektów do bazy danych będzie możliwość ich korekty (przy wprowadzaniu danych będzie się pokazywać mapa z Google). Wysokośd npm.: Jeśli teren na transekcie wyraźnie się wznosi podad wysokośd npm. dla początku i kooca transektu. Nachylenie stoku: Jeśli transekt prowadzony jest zboczem góry podać nachylenie stoku w stopniach (orientacyjna wartość) Otoczenie transektu: Zaznaczyć jakie rodzaje środowisk występują po prawej i po lewej stronie trasy przejścia transektu (licząc od jego początku) i podać na jakiej długości transektu. Pomocny może być szkic terenowy. Krótki opis terenu: W kilku zdaniach opisać lokalizację i charakter terenu, przez który poprowadziliśmy transekt. Obserwowane negatywne oddziaływania na płazy i ich siedlisko/przewidywane zagrożenia: Tu podajemy wszelkie stwierdzone negatywne oddziaływania na płazy i ich siedlisko, a także przewidywane negatywne oddziaływania (czyli zagrożenia), w tym planowane inwestycje, zmiany w użytkowaniu, ruch pojazdów po drogach etc. COPYRIGHT GIOŚ Strona 23 z 24

24 WYNIKI MONITORINGU Uwagi: Zamieścić tu wszelkie uwagi i komentarze, które mogą być pomocne przy interpretacji danych (celem jest wypracowanie sposobu określania stanu siedlisk dla gatunków płazów w terenach górskich). Także uwagi co do problemów z określaniem charakterystyk zamieszczonych w karcie. COPYRIGHT GIOŚ Strona 24 z 24