Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego al. Piłsudskiego Łódź

Transkrypt

1 Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego al. Piłsudskiego Łódź Ocena funkcjonowania klastrów województwa łódzkiego studia przypadków w kontekście realizacji RPO WŁ. RAPORT KOŃCOWY Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. ul. Migdałowa 4, Warszawa Tel. (22) , fax (22) Listopad 2009

2 STRESZCZENIE Niniejszy raport końcowy prezentuje wyniki badania pt. Ocena funkcjonowania klastrów województwa łódzkiego studia, wraz z wnioskami i wskazaniami w zakresie kierunków i zakresu kształtowania polityki wspierania inicjatyw klastrowych w regionie łódzkim przy odpowiednim wykorzystaniu narzędzi interwencji dostępnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego, , jak i innych programów wsparcia. Prezentowane badanie przeprowadzono przy wykorzystaniu zaprojektowanej dla jego celów koncepcji badawczej i przyjętej metodologii. Kluczowe działania badawcze wykonano w okresie lipiec październik 2009 r. Proces badawczy podzielony został na cztery logiczno-sekwencyjne moduły: (i) eksploracji, (ii) identyfikacji, (iii) kwantyfikacji i (iv) weryfikacji. W ramach poszczególnych modułów znalazły zastosowanie dwie ścieŝki badawcze jakościowa i ilościowa. W ich toku przeprowadzane były zarówno pogłębione wywiady indywidualne, jak i ilościowe badania ankietowe. Zastosowane podejście pozwoliło na zgromadzenie obszernego materiału badawczego, prezentującego rozmaite perspektywy postrzegania i oglądu problematyki klastrowej, a takŝe moŝliwych i oczekiwanych kierunków rozwojowych w badaniu uwzględniono perspektywę ekspercką, instytucjonalną (przedstawicieli władz samorządu terytorialnego), animatorów i członków klastrów, środowisk branŝowych, w tym instytucji nauki i instytucji sektora badawczo-rozwojowego. W końcowym module badawczym zaprezentowano i poddano pod dyskusję (w ramach panelu eksperckiego, przeprowadzonego z udziałem koordynatorów inicjatyw klastrowych, ekspertów i przedstawicieli władz samorządu województwa łódzkiego) sformułowane w wyniku badania wnioski i rekomendacje. W toku badania zidentyfikowano kilkanaście inicjatyw klastrowych rozwijanych juŝ od pewnego czasu na obszarze województwa łódzkiego. Inicjatywy te poddano pogłębionej analizie jej wyniki, w postaci inwentaryzacyjnego opisu poszczególnych klastrów (pogłębionego odpowiednio do stadium rozwojowego klastrów i zgromadzonych przez nie doświadczeń), przedstawiono w rozdziale 2 niniejszego raportu. Analiza inicjatyw klastrowych uwidoczniła zróŝnicowany stopień rozwoju poszczególnych przedsięwzięć. Zaprojektowany dla celów badania model identyfikacji faz rozwojowych klastrów pozwolił na podział poszczególnych inicjatyw w oparciu o kryterium ich aktualnego stadium rozwojowego. Model ten oparto na kryteriach, za pomocą których moŝliwe jest zidentyfikowanie stopnia zorganizowania przedsięwzięcia klastrowego, z uwzględnieniem poziomu oraz skali interakcji zachodzących w grupie podmiotów uczestniczących w klastrze. Dzięki zastosowaniu tego modelu zidentyfikowano jednorodne, następujące grupy inicjatyw: (i) klastrów działających, (ii) klastrów pozostających w fazie organizacji, (iii) klastrów znajdujących się w fazie inicjalnej (tzw. inicjatyw klastrowych) oraz (iv) inicjatyw zaląŝkowych, które rodzą szanse na przekształcenie w klastry. NiezaleŜnie od dokonanej klasyfikacji, przeprowadzone badania uzasadniają generalne twierdzenie, Ŝe w przypadku wszystkich obecnych w województwie łódzkim inicjatywy klastrowych trudno jest jeszcze mówić o realizacji przez nie wymiernych działań merytorycznych na rzecz swoich członków, co normalnie uznaje się za cechę charakteryzującą zaawansowane inicjatywy klastrowe. W województwie łódzkim stan ten wczesnego rozwoju klastrów jest równieŝ charakterystyczny dla przedsięwzięć S T R E S Z C Z E N I E 2

3 klasyfikowanych jako klastry działające nawet w tym przypadku podejmowane działania wciąŝ koncentrują się na podstawowych czynnościach organizatorskich. Z rzadka pojawiają się działania mające na celu tworzenie mechanizmów wspólnych akcji promocyjnych, które choć niewątpliwie waŝne nie stanowią podstawowej istoty funkcjonowania przedsięwzięć klastrowych. Konkludując, cały sektor łódzkich inicjatyw klastrowych znajduję się wciąŝ we wczesnych fazach rozwojowych lub teŝ przybiera wymiar inicjalny i koncepcyjny. Warto jednak zaznaczyć, Ŝe sytuacja tego rodzaju pozostaje w znacznej mierze charakterystyczna dla większości pojawiających się i istniejących w Polsce inicjatyw klastrowych. Sytuacja występująca w województwie łódzkim nie jest zatem szczególna. W raporcie prezentowane są przykłady działań wspierających, podejmowanych w ostatnim czasie w ramach centralnych programów operacyjnych, które jak się okazało nie cieszyły się oczekiwanym zainteresowaniem ze strony animatorów i członków inicjatyw klastrowych. Działania te zaprojektowano bowiem w taki sposób, iŝ okazały się one odpowiednie dla rozwiniętych inicjatyw klastrowych. Jak uwidoczniła to praktyka, tego typu inicjatywy wciąŝ stanowią rzadkość. Znajduje to jednak uzasadnienie w nowości instrumentu klastra w warunkach polskich, jak i tradycyjnym czynniku znacznej indywidualizacji działań przedsiębiorców. Równocześnie jednak, badanie ujawniło występowanie w województwie łódzkim dość licznych inicjatyw klastrowych. Bezwzględnie, stanowi to czynnik pozytywny, który tym bardziej uzasadnia zainteresowanie władz regionalnych wspieraniem inicjatyw klastrowych. Jest to jednocześnie mocna strona, która ułatwia formułowanie polityki rozwoju klastrów. Swoista, minimalna masa krytyczna została juŝ osiągnięta. Obecnie kluczowego znaczenia nabiera uruchomienie konkretnych działań wspierających, precyzyjnie adresujących potrzeby poszczególnych inicjatyw z uwzględnieniem ich specyfiki i stadium rozwojowego. NaleŜy dodatkowo zaznaczyć, Ŝe skonstruowany w ramach badania model pozycjonowania (benchmarkingu) warunków regionalnych, sprzyjających rozwojowi klastrów, sytuuje województwo łódzkie na dobrej pozycji wyjściowej. Czynniki charakterystyczne dla gospodarki regionalnej, takie jak: jej struktura branŝowa, struktura przestrzenna, czy teŝ koncentracja zasobów nauki i sektora badawczo-rozwojowego w określonych dziedzinach, dają regionowi łódzkiemu określone przewagi, istotne dla planowania dalszego rozwoju inicjatyw klastrowych. Zapewne wynikiem tej sytuacji jest właśnie zidentyfikowany, liczny rozwój tego typu inicjatyw, choć wciąŝ pozostających na relatywnie niskim stopniu rozwoju. Natomiast nadal niezbędne są działania wspierające mające na celu kształtowanie regionalnego systemu wspierania klastrów oraz podnoszenia aktywności animatorów rozwoju przedsiębiorczości, w tym poprzez inicjowanie, podtrzymywanie i rozwój przedsięwzięć klastrowych. W związku z tym, w badaniu zidentyfikowano równieŝ określone bariery rozwojowe klastrów. Składa się na nie kilka czynników szczegółowych, które adresują sformułowane w raporcie rekomendacje. Przy czym trzeba zaznaczyć, iŝ obecnie kluczowym czynnikiem zagraŝającym rozwoju inicjatyw klastrowych jest upływający czas, który moŝe prowadzić do negacji klastrów, przede wszystkim z uwagi na brak ich realnej i zakrojonej na odpowiednią skalę aktywności, jako instrumentów wspierania innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw i organizacji uczestniczących w klastrach. Stąd teŝ kluczowego znaczenia nabiera nie tylko projektowanie działań wspierających, ale takŝe ich szybkie uruchamianie, choćby w ograniczonej skali, jednak z zaznaczeniem planowanych, dalszych działań wspierających. S T R E S Z C Z E N I E 3

4 Sformułowana wcześniej konkluzja, dotycząca dominacji wczesnych faz rozwojowych analizowanych inicjatyw klastrowych, znalazła odzwierciedlenie w wynikach badań jakościowych, skoncentrowanych na analizie zachowań i mechanizmów funkcjonowania tzw. koordynatorów klastrów, jak i ich członków, reprezentujących zarówno sferę przedsiębiorstw, jak i organizacji otoczenia biznesu. Do podobnych wniosków prowadziły równieŝ badania ilościowe. W grupie tych badań, wykonano takŝe (oprócz badania uczestników klastrów) internetowe badanie ankietowe samorządów szczebla lokalnego. Z badania tego wynika dość niska znajomość problematyki i znaczenia klastrów, a co za tym idzie, wsparcie na szczeblu lokalnym dla tego rodzaju inicjatyw jest bardzo ograniczone, o ile w ogóle występuje. Klastry, traktowane jako podmiot oddziaływania wspierającego ze strony władz publicznych szczebla lokalnego, znajdują bardzo słabe odzwierciedlenie nawet na poziomie dokumentów strategicznych (strategii gminnych i powiatowych). Niewątpliwie jest to konkluzja istotna, uwidaczniająca jednocześnie jedną z barier rozwojowych klastrów w województwie łódzkim. Reprezentanci władz samorządowych szczebla lokalnego powinni stać się adresatem ewentualnych działań informacyjnych, wspierających koncepcję klastrową. W końcowej części raportu przedstawiono zbiorcze wnioski i wskazania odnośnie kształtowania regionalnej polityki wspierania klastrów. W tym kontekście naleŝy wyraźnie podkreślić, Ŝe polityka tego rodzaju i odpowiednie, szczegółowe jej rozwiązania jest uzasadniona. Jak pokazuje raport, nie jest to wynikiem uznania teoretycznego znaczenia powiązań klastrowych dla rozwoju gospodarki, ale takŝe i przede wszystkim istnienia w województwie łódzkim bazy, odpowiednio przygotowanych adresatów ewentualnych działań wspierających. Wyniki badania uzasadniają sformułowanie następujących wskazań, obejmujących krótko-, średnio- i długookresowe działania wspierające rozwój inicjatyw klastrowych: W krótkim okresie: (i) stworzenie systemu finansowania działalności bieŝącej koordynatorów klastrów; (ii) Zaprojektowanie i uruchomienie programu szkoleniowego, przeznaczonego dla kadr koordynatorów, oraz członków klastrów, (iii) działania promujące ideę klastrową, zarówno wśród przedsiębiorców, jak i wszystkich innych środowisk (w szczególności samorządów lokalnych). W średnim okresie (2 4 lata): (i) wsparcie procesu opracowania dokumentacji programowej strategie rozwoju klastrów, plany działań, koncepcje inwestycji itd., (ii) wsparcie działań klastrów w obszarze wspólnej promocji (iii) wsparcie udziału w imprezach wystawienniczych oraz ewentualnie wspieranie tworzenia i promocji wspólnego logo, hasła itd., (iv) program wsparcia (szkolenia, informację i doradztwo) skierowany na pomoc w pozyskiwaniu środków zewnętrznych W długim okresie: (i) wypracowanie trwałego modelu finansowania działalności koordynatorów klastrów, (ii) stworzenie regionalnego systemu wsparcia dla wspólnych projektów inwestycyjnych, (iii) stworzenie systemu ewaluacji rozwoju wspomaganych inicjatyw klastrowych, (iv) wypracowanie modelu godzenia interesów firm korzystających ze wspólnej infrastruktury, w tym opracowywanie standardów działania, tworzenie modeli dokumentacji wewnętrznej itd. NajwyŜszym etapem tego działania mogłaby być jakaś forma certyfikacji klastrów na poziomie regionalnym. S T R E S Z C Z E N I E 4

5 Spis treści Streszczenie Wprowadzenie Cel badania Klastry istota zagadnienia Klastry w regionie łódzkim - identyfikacja Podsumowanie Opis wyników ewaluacji Klastry w fazie działania Łódzko-Mazowiecki Klaster Owocowo-Warzywny Klaster Bioenergia dla Regionu Łódzki Klaster Medialny Klaster Łódzka Turystyka Konna Klaster Innowacji Tekstylnych Klaster Technik Laserowych Klastry w fazie organizacji Klaster Zaawansowanych Technologii Energetycznych EKOENERGIA Klaster BioTechMed Klaster Budownictwo Polski Centralnej Klaster Zaawansowanych Technologii Przemysłu Włókienniczo- OdzieŜowego Klastry w fazie koncepcji Klaster Dziedzictwo Tradycji i Smaku Klaster Bitwa Łódzka Klaster Zjazdowa Klaster Mechatroniczny Obecna polityka regionalna Wyniki badań ilościowych Badanie CATI wśród członków klastrów Profil firm działających w klastrach Relacje członków skupionych w klastrze Regionalny aspekt działalności klastrowej Badanie CAWI wśród przedstawicieli samorządów lokalnych Ocena klastrów jako narzędzia wsparcia Klastry w badanych jednostkach samorządu terytorialnego Miejsce klastrów w polityce regionalnej Wnioski i rekomendacje Kluczowe czynniki sukcesu klastrów i ich pozycjonowanie w województwie łódzkim Bariery i ograniczenia rozwoju klastrów Formy wsparcia - propozycja modelu polityki regionalnej w zakresie klastrów Wsparcie klastrów w kontekście RPO WŁ Aneksy A-1 Rekomendacje szczegółowe A-2 Aneks metodologiczny A-3 Narzędzia badawcze

6 1. Wprowadzenie 1.1. Cel badania Obecnie najwaŝniejszym narzędziem wspierania inicjatyw klastrowych w województwie łódzkim jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata (RPO WŁ). W ramach Działania III.4 Rozwój otoczenia biznesu przewidziane jest tworzenie platform transferu technologii, poprzez wsparcie dla projektów dotyczących instytucji otoczenia biznesu o zasięgu regionalnym, zgodnie z potrzebami określonymi w Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata W ramach Działania III.4 przewiduje się przeznaczenie środków wsparcia na rozwój sieci instytucji otoczenia biznesu o zasięgu lokalnym / regionalnym oraz inicjowanie i animację powiązań kooperacyjnych na terenie województwa, w tym klastrów. Trafność i skuteczność interwencji w zakresie wspierania inicjatyw klastrowych w duŝej mierze zaleŝy od właściwej identyfikacji potrzeb oraz problemów związanych z funkcjonowaniem klastrów. W zakresie zadaniowym niniejszego projektu badawczego Zamawiający podkreślił, iŝ charakter i rodzaj wsparcia dla klastrów nie jest jeszcze przesądzony, a obecnie posiadane informacje na temat funkcjonujących w regionie inicjatyw klastrowych nie są wystarczające do stwierdzenia, jak optymalnie wykorzystać środki RPO WŁ na ich potrzeby. Dlatego teŝ przeprowadzono niniejsze badanie, którego zasadniczym celem stała się: Ocena działalności obecnie istniejących w regionie łódzkim klastrów oraz identyfikacja barier i narzędzi stymulacji współpracy pomiędzy sferami przemysłu, nauki, otoczenia biznesu oraz instytucji publicznych, w ramach inicjatyw klastrowych w kontekście realizacji RPO WŁ. W związku z tak zdefiniowanym celem głównym, badanie ewaluacyjne miało umoŝliwić szczegółową identyfikację istniejących, jak równieŝ potencjalnych problemów dotyczących funkcjonowania klastrów. Cel główny badania doprecyzowano poprzez sformułowanie wiązki trzech kluczowych pytań, a mianowicie: Jaka jest kondycja i moŝliwości rozwoju klastrów funkcjonujących w województwie łódzkim? Jakie są główne bariery oraz problemy związane z funkcjonowaniem i rozwojem klastrów? W jaki sposób moŝna wspierać funkcjonowanie klastrów, aby zwiększać ich udział w rozwoju regionu? Osiągnięcie przedstawionego głównego celu badania wymagało określenia stosunkowo szerokiego zakresu badania. Ostatecznie zakres ten objął inwentaryzację i analizę działalności istniejących klastrów w woj. łódzkim oraz ich potencjalny i rzeczywisty wpływ na rozwój konkurencyjności i innowacyjności regionu. Ponadto za niezbędne uznano wypracowanie w oparciu o wyniki badania ewaluacyjnego - załoŝeń kreujących model polityki klastrowej w regionie, która słuŝyć będzie w maksymalny sposób inspirowaniu i stymulowaniu środowisk (z wiodącym udziałem biznesu) do tworzenia takiej formy współpracy. 6

7 1.2. Klastry istota zagadnienia Pojęcie klaster nie ma w polskim systemie prawnym ścisłej definicji. Jedynym aktem prawnym, który definiuje klaster jest Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dn. 7 kwietnia 2008 w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Nawet jednak w tym dokumencie nie uŝywa się bezpośrednio nazwy klaster lecz powiązanie kooperacyjne. W związku z powyŝszym, na potrzeby niniejszego raportu przyjęto definicję bazującą na opracowaniach teoretycznych M. Portera 1. Klaster definiujemy jako: geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np.: uniwersytetów, stowarzyszeń branŝowych, jednostek normalizacyjnych). Podmioty działające w ramach klastra konkurują ze sobą, wchodzą we wzajemne interakcje (formalnie i nieformalnie), ale przede wszystkim znajdują pewne obszary do współpracy. Taka definicja pociąga za sobą jednak pewne problemy. Jest ona na tyle szeroka, Ŝe obiekt badania staje się mało konkretny. Na jej podstawie moŝna by przyjąć, iŝ kaŝda forma współpracy między dwoma lub trzema firmami konkurencyjnymi jest klastrem. Zgodnie z definicją Portera dwie firmy handlowe działające na jednym targowisku i porozumiewające się w sprawie wspólnego zakupu towaru od dostawcy stają się klastrem. Tak zapewne jest, ale taka definicja nie pozwoliłaby na skuteczne badanie rozwoju inicjatyw klastrowych w odniesieniu do jakiejkolwiek jednostki terytorialnej (regionu czy państwa). Dlatego teŝ, na potrzeby niniejszej analizy, przyjęliśmy kilka dodatkowych cech charakterystycznych klastrów i pod ich kątem rozpatrywaliśmy kaŝdą z inicjatyw: 1. Klaster jest zorganizowany ma zatem strukturę zarządzania, przewaŝnie w postaci wybranego koordynatora, czasem struktury zarządu (jeśli działa np. jako stowarzyszenie). 2. Klaster formalnie istnieje moŝna zatem określić precyzyjnie moment powstania klastra przejawiający się np. podpisaniem aktu ustanowienia klastra lub przyjęciem stosownej uchwały itd. Drugorzędna jest natomiast forma prawna klastra. 3. Klaster skupia określonych członków moŝliwa jest zatem do precyzyjnego zdefiniowania lista członków klastra. O wpisaniu na tę listę decyduje świadoma decyzja członka klastra wyraŝona w dowolny sposób (poprzez podpisanie umowy klastrowej, przystąpienie do stowarzyszenia, podpisanie listy członków-załoŝycieli itd.). 4. Klaster jest powołany w określonym celu zostały sformułowane cele, dla których powołany został klaster. Nie muszą one być od początku istnienia klastra sformalizowane (np. jako strategia rozwoju, misja itd.), ale muszą być znane koordynatorowi i członkom. 5. Cel klastra dotyczy wszystkich członków oznacza to, Ŝe działania jakie mają być podejmowane w ramach klastra mają dotyczyć bezpośrednio wszystkich jego 1 M.E Porter Porter o konkurencji PWE, Warszawa

8 członków, a nie np. wyłącznie koordynatora klastra. Dopuszcza się sytuację, w której róŝne działania w róŝnym stopniu dotyczą poszczególnych członków, musi jednak występować powiązanie celów działania z celami kaŝdego z członków. Oddzielną kwestię stanowi problem etapu rozwoju klastra. Nie wszystkie cechy charakterystyczne są widoczne na kaŝdym etapie procesu tworzenia klastra. Bazując na przyjętym w literaturze fachowej 2 Cyklu Ŝycia inicjatywy klastrowej, przyjęliśmy, iŝ kaŝdy z analizowanych klastrów moŝe znajdować się w jednej z faz cyklu. Cykl Ŝycia inicjatywy klastrowej obrazuje poniŝszy schemat: Stan wyjściowy Inicjatywa klastrowa Klaster Organizacja oparta na klastrze KaŜda z faz posiada unikatowe cechy charakterystyczne pozwalające na odróŝnienie jej od pozostałych. Dlatego teŝ definiowanie na jakim etapie rozwoju jest dany klaster jest zadaniem moŝliwym do zrealizowania. PoniŜej podano podstawowe cechy organizacji w kaŝdej z faz rozwoju: Stan wyjściowy - brak struktury, - brak formalnych działań wspólnych, - brak sformułowanych celów wspólnych, - istnieje potencjalny wspólny obszar działania. Inicjatywa klastrowa - brak struktury, - brak formalnych działań wspólnych, - sformułowano wstępnie cele wspólne, - moŝliwy do zdefiniowania nieformalny lider inicjatywy, - niekiedy istnieje nieformalna lista członków. Klaster - istnieje wstępna struktura organizacyjna, - brak formalnych działań wspólnych, - moŝliwe istnienie formalnego aktu utworzenia klastra, - formalnie wybrany lider, - zdefiniowane cele działania, - zdefiniowana lista członków. 2 Por. Orjan Solvell i in. Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych PARP, Warszawa

9 Organizacja oparta na klastrze - istnieje struktura organizacyjna, - moŝliwe do zdefiniowania, podjęte działania wspólne, - istnienie formalnego aktu utworzenia klastra, - formalnie wybrany lider, - zdefiniowane cele działania, - zdefiniowana lista członków. KaŜdą z inicjatyw zmierzających do utworzenia klastra moŝna rozpatrywać pod kątem wymienionych faz. Warto zwrócić uwagę na róŝnicę pomiędzy dwoma ostatnimi fazami utworzeniem klastra i organizacją opartą na klastrze. De facto jest to róŝnica pomiędzy pojęciem klastry istniejące a klastry działające. RóŜnica ta ma kluczowe znaczenie w kontekście identyfikacji klastrów w województwie łódzkim Klastry w regionie łódzkim - identyfikacja Analiza przeprowadzona metodą desk research pozwoliła na wstępne zdefiniowanie grupy 17 klastrów, o których występowały informacje, iŝ istnieją lub są tworzone na terenie województwa łódzkiego. Wstępna lista klastrów kształtuje się następująco (kolejność przypadkowa): 1. Klaster Bioenergia dla Regionu 2. Łódzko Mazowiecki Klaster Owocowo Warzywny 3. Klaster Zaawansowanych Technologii Przemysł Włókienniczo OdzieŜowego 4. Klaster BioTechMed 5. Klaster Medialny 6. Łódzki Klaster Warzywno-Owocowy ZJAZDOWA 7. Klaster Innowacji Tekstylnych 8. Klaster AGD 9. Klaster Zaawansowanych Technologii Energetycznych EKOENERGIA 10. Klaster Budownictwo Polski Centralnej 11. Klaster Mechatroniczny 12. Klaster Inkubator Mody 13. Klaster Bitwa Łódzka 14. Klaster Dziedzictwo Tradycji i Smaku 15. Klaster Nanotechnologii 16. Klaster Technik Laserowych 17. Klaster Łódzka Turystyka Konna W wyniku przeprowadzonych badań, w szczególności zaś rozmów z koordynatorami klastrów i ich członkami, podzielono tę grupę na cztery kategorie odpowiadające fazom rozwoju inicjatyw klastrowych opisanym w punkcie poprzednim. W celu dokonania podziału posłuŝono się matrycą uwzględniającą podstawowe cechy charakterystyczne dla kaŝdej z faz rozwoju. Szczegółową analizę zawarto w tabeli nr 1. 9

10 Tab. nr 1. Klasyfikacja klastrów województwa łódzkiego Klaster Czy zdefiniowano cele klastra? Czy zdefiniowano koordynatora? Czy zdefiniowano członków klastra? Czy istnieje akt powstania klastra? Czy istnieje struktura klastra? Czy podjęto działania na rzecz członków klastra? Klasyfikacja klastra Klaster Bioenergia dla Regionu T T T T T T Łódzko Mazowiecki Klaster Owocowo Warzywny T T T T T T Klaster Medialny T T T T T T Klaster Innowacji Tekstylnych Klaster Łódzka Turystyka Konna T T T T T T T T T T T T Klastry działające (organizacje oparte na klastrze) Klaster Technik Laserowych T T T T T T Klaster BioTechMed T T T T T N Klaster Zaawansowanych Technologii Energetycznych EKOENERGIA Klaster Budownictwo Polski Centralnej Klaster Zaawansowanych Technologii Przemysł Włókienniczo OdzieŜowego T T T T N N T T T T N N T T T T N N Klastry w fazie organizacji Łódzki Klaster Warzywno- Owocowy ZJAZDOWA N T T N N N Klaster Bitwa Łódzka T T N N N N Inicjatywy klastrowe Klaster Mechatroniczny T T N N N N 10

11 Klaster Czy zdefiniowano cele klastra? Czy zdefiniowano koordynatora? Czy zdefiniowano członków klastra? Czy istnieje akt powstania klastra? Czy istnieje struktura klastra? Czy podjęto działania na rzecz członków klastra? Klasyfikacja klastra Klaster Dziedzictwo Tradycji i Smaku T T N N N N Klaster AGD N T N N N N Klaster Inkubator Mody N T T N N N Klaster Nanotechnologii N T N N N N Szanse na powstanie klastra Kluczowe uwagi: Jakkolwiek starano się zachować moŝliwie duŝą precyzję w stosowaniu kryteriów przydziału klastra do danej kategorii, to naleŝy pamiętać, Ŝe podział ten jest siłą rzeczy umowny. Kluczowe znaczenie ma tu np. kwestia oceny czy podjęte działania są rzeczywiście skierowane na osiągnięcie celów wspólnych członków klastra, czy tylko są przejawem własnej aktywności koordynatora. Dlatego teŝ, nie naleŝy podanego podziału traktować zbyt literalnie. Tym bardziej, iŝ aktywność koordynatorów moŝe szybko prowadzić do przemieszczania się inicjatyw pomiędzy kategoriami. Klastry z dwóch najbardziej zaawansowanych grup opisano szeroko w dalszej części niniejszego opracowania, posługując się standardową matrycą opisu. Dla kaŝdej z inicjatyw przeprowadzono analizę kluczowych czynników sukcesu wraz z pozycjonowaniem oraz przeanalizowano główne bariery rozwojowe. Klastry z trzeciej grupy, uznane za inicjatywy klastrowe zostały opisane według nieco skróconego wzoru. Niski stopień zaawansowania tych inicjatyw nie pozwala na ustosunkowanie się do wielu waŝnych zagadnień. Trzy klastry klaster AGD, Klaster Inkubator Mody i Klaster nanotechnologiczny uznano za nie spełniające kryteriów uznania ich choćby za inicjatywy klastrowe. Kluczowe znaczenie ma tu fakt niezdefiniowania celów klastra oraz brak innych cech opisywanych w punkcie poprzednim. W przypadku Klastra Inkubatora Mody mamy do czynienia z inkubatorem technologicznym, a nazwanie go klastrem nie przesądza o spełnieniu podstawowych warunków uznania danej inicjatywy za klaster. Uznano, iŝ są to bardzo dogodne środowiska do powstania inicjatyw klastrowych. Na dzień sporządzania niniejszego raportu nie było jednak moŝliwości opisania ich jako klastrów Podsumowanie Wszystkie przeprowadzone analizy zarówno opierające się na dokumentach istniejących, jak i czerpiące z pierwotnych danych wynikających z wywiadów i spotkań 11

12 wskazują, iŝ w województwie łódzkim nie działa ani jeden klaster, który spełniałby kryteria określone dla Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (kryteria uznania za powiązanie kooperacyjne ). Ani jeden z klastrów nie prowadzi jeszcze regularnych działań merytorycznych na rzecz swoich członków. Nawet w grupie uznanej za kastry działające działania koncentrują się na razie na podstawowych czynnościach organizacyjnych. W nielicznych przypadkach podejmowane są działania zmierzające do tworzenia podstaw dla wspólnej promocji (np. poprzez zlecenie opracowania wspólnego logo klastra). Ta konstatacja pociąga za sobą bardzo waŝny wniosek. śaden z klastrów działających na terenie województwa łódzkiego nie jest jeszcze w fazie rozwoju pozwalającej na podejmowanie wspólnych działań o charakterze inwestycyjnym. Oznacza to, iŝ wszelkie narzędzia zakładające finansowanie wspólnych inwestycji byłyby w przypadku województwa łódzkiego przedwczesne. Jednocześnie, w województwie istnieje bardzo wiele inicjatyw klastrowych na róŝnym stadium rozwoju. Kilka z nich weszło juŝ we wstępną fazę działania. Inne są dopiero planami działań lub ideami. Liczba inicjatyw kaŝe jednak przygotować szczegółowy plan działania na rzecz wzmocnienia klastrów w regionie. Spectrum beneficjentów ewentualnej pomocy regionalnej jest bowiem bardzo duŝe. KaŜdy z klastrów posiada unikalne cechy i oddzielne potrzeby. W ramach tych samych grup uwzględniających stopień rozwoju znajdują się klastry o bardzo odmiennym charakterze i innych potrzebach. Dlatego teŝ, synteza analizy przedstawiona w końcowej części niniejszego raportu powinna być rozpatrywana zawsze przy uwzględnieniu indywidualnych potrzeb klastrów, opisanych szczegółowo w następnym rozdziale. Następny rozdział zawiera szczegółowe opisy klastrów sporządzone w oparciu o ujednoliconą matrycę. 12

13 2. Opis wyników ewaluacji 2.1. Klastry w fazie działania Łódzko Mazowiecki Klaster Owocowo-Warzywny I. Informacje podstawowe o klastrze Pełna nazwa i dane teleadresowe klastra Profil i historia działania Łódzko-Mazowiecki Klaster Owocowo-Warzywny Koordynator: Skierniewicka Izba Gospodarcza Skierniewice ul. Reymonta 18 tel./faks: W dniu 27 czerwca 2008 roku odbyło się zebranie załoŝycielskie, na którym 33 osoby przedstawiciele firm i instytucji związanych z branŝą owocowo-warzywną utworzyły Stowarzyszenie Łódzko-Mazowiecki Klaster Owocowo-Warzywny. W wyniku popełnionego błędu formalnego, stowarzyszenia tego nie udało się sądownie zarejestrować. W dniu 23 lutego 2009 roku zorganizowano kolejne spotkanie załoŝycielskie. Tym razem wzięło w nim udział jedynie 16 osób. Podjęte działania formalne doprowadziły do zarejestrowania Stowarzyszenia w marcu 2009 roku. Obecnie liczy ono 16 członków, reprezentujących 16 firm i instytucji. Przewiduje się, iŝ pozostałe firmy i osoby z pierwotnej listy załoŝycieli będą sukcesywnie do klastra dołączać. Stowarzyszenie działa przy Skierniewickiej Izbie Gospodarczej, która pełni de facto rolę koordynatora. Podmioty skupione w klastrze Firma Bracia Urbanek J.A.W. Urbanek sp.j. Ul. Katarzynów Łowicz BRON SAD /Gospodarstwo Rolno-Ogrodnicze/ Lech Dąbrowski, Bronowo Zalesie Biała OJC Spółka z o.o. /Przetwórnia Owocowo- Warzywna i Grupa Producencka/ Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego ISiK Prusy 8/ Głuchów PPHU MAR-POL s.c. Sad i /Gospodarstwo Rolno Ogrodnicze/ T. Marczak&P.Marczak, Kłopoczyn Lubania 13

14 Wisowa Brzozów Rolniczy Zakład Doświadczalny SGGW im. prof. Adama Skoczylasa w śelaznej Dębowa Góra PPHU MARINEX /Przetwórnia Owocowo- Warzywna/ Annosław Regnów Malus sp. z o.o. /Grupa Producencka/ Muchnice Nowe Strzelce Agro Czar sp. z o.o. /Grupa Producencka/ ul. Mszczonowska Skierniewice Gospodarstwo Rolne Janusz Strzechowski Rogów PPHU /Przetwórnia Owocowo- Warzywna/ Cielądz 2, Cielądz Zakład Cielądz 28 b Skierniewicka Fabryka Maszyn Urządzeń i Konstrukcji SFAMASZ Bełchów 47 B Bełchów Gospodarstwo Glinnik /Przetwórnia Owocowo-Warzywna i Gosp. Rolne/ Głowno Glinnik 1 PPHU Piomar Sp.j. /Przetwórnia Owocowo Warzywna/ Marzęcice Strzelce Wielkie Skierniewicka Izba Gospodarcza tel ul. Reymonta Skierniewice II. Powiązania wewnątrz klastra Kształt docelowy, a kształt obecny analiza róŝnic Aktualnie Stowarzyszenie posiada wybrane władze statutowe. Działalnością bieŝącą zajmuje się przede wszystkim Izba. Opracowano znak graficzny oraz rozpoczęto prace koncepcyjne nad utworzeniem spółki prawa handlowego. Ma ona docelowo prowadzić działalność gospodarczą związaną ze wspólną promocją i operowaniem wspólnym znakiem towarowym. Koncepcja rozwojowa zakłada istnienie równoległe Stowarzyszenia (zajmującego się koordynacją, wyznaczaniem kierunków rozwojowych, pozyskiwaniem środków finansowania zewnętrznego) oraz spółki (prowadzącej działalność gospodarczą na rzecz członków klastra). Generalnie, kształt obecny jest zaledwie punktem wyjścia do kształtu docelowego. Działania koordynatora klastra skupiają się obecnie na wstępnych zadaniach formalnych. Strategia rozwoju, cele i zasady obowiązujące w klastrze Cele klastra są następujące: 14

15 dąŝenie do zaspokajania, w coraz większym stopniu i na najwyŝszym poziomie, potrzeb Ŝywieniowych mieszkańców Europy, poprzez nowoczesną, nasyconą innowacyjnością produkcję, przetwórstwo oraz sprzedaŝ owoców i warzyw rozwój umiejętności wspólnego działania na rzecz realizacji celów Klastra korzystanie z wiedzy Jednostek Badawczo - Rozwojowych i Uczelni a w pierwszej kolejności współpraca z Centrum Zaawansowanych Technologii Agro-Tech w Skierniewicach, Instytutami Sadownictwa i Kwiaciarstwa oraz Warzywnictwa, Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego i Państwową WyŜszą Szkołą Zawodową w Skierniewicach propagowanie nowoczesnych metod produkcji owoców i warzyw, wspieranie powstawania Grup Producenckich. modernizacja i rozwój przemysłu przetwórczego, wdraŝanie innowacyjnych technologii, ilościowy i jakościowy wzrost produkcji przetworów oraz koncentratów budowa przewagi konkurencyjnej, zdobycie znaczącej, trwałej pozycji na europejskich i światowych rynkach zbytu Historia dotychczasowej działalności wspólne projekty Do chwili przeprowadzenia badania, klaster nie realizował jeszcze wspólnych projektów. Jedyny wyjątek stanowi przeprowadzenie procedury wyboru znaku graficznego, który ma sygnować w przyszłości wszelkie działania klastra i być logo tworzonej spółki. Jednocześnie, za przejawy działalności klastra moŝna uznać posiedzenia dziesięcioosobowego zarządu, który kreuje politykę bieŝących działań koordynatora. Problemy i źródła konfliktów Klaster znajduje się we wstępnej fazie działania i nie było okazji do uwidocznienia się sfer konfliktowych. Obecnie moŝemy mówić o dwóch przejawach problemów: - Przeciągający się proces rejestracji stowarzyszenia i konieczność organizacji kolejnego spotkania załoŝycielskiego, wpłynął demotywująco na część uczestników inicjatywy. Osoby spodziewające się szybkich efektów mogły poczuć zniechęcenie do tego projektu. Trzeba się liczyć z tym, Ŝe dopiero wymierne efekty podjętych działań znowu zainteresują te osoby klastrem. - Brak środków finansowych na bieŝącą działalność koordynatora utrudnia intensywne podejmowanie nowych wyzwań. Zadania klastra (np. opracowanie logo) są finansowane ze składek członkowskich. Natomiast brak jest schematu finansowania bieŝącej działalności koordynatora (wyjazdy, spotkania, korespondencja, podejmowanie inicjatyw itd.). Stopień reprezentatywności klastra dla środowiska Zakres terytorialny działania klastra jest bardzo duŝy, dlatego teŝ nie moŝna mówić o istotnej reprezentatywności dla środowiska producentów i przetwórców rolnospoŝywczych. Pamiętać jednak naleŝy, iŝ klaster ma w załoŝeniu dzięki intensywnym działaniom, rozszerzać listę członków. Nawet jednak docelowo nie będzie reprezentatywny dla środowiska, które liczy wiele tysięcy podmiotów. 15

16 III. Konkurencja i kooperacja Główne wady i zalety definiowane przez członków klastra Na tym etapie działania klastra, Ŝaden z jego członków nie definiował istotniejszych wad. Za zaletę uznano natomiast fakt, iŝ koordynator klastra nie jest firmą działającą w branŝy owocowo-warzywnej, lecz organizacją otoczenia biznesu. Takie rozwiązanie gwarantuje bezstronności i równy dostęp do przyszłych profitów z tytułu udziału w klastrze dla wszystkich podmiotów. Zwraca takŝe uwagę na fakt współdziałania klastra z bardzo istotnymi (czołowymi w kraju) jednostkami badawczo-rozwojowymi. Zasady i przebieg procesów wymiany informacji wewnątrz klastra Podstawowym organem kreującym działania klastra jest jego zarząd. Dzięki temu, Ŝe liczy on aŝ 10 osób, większość członków stowarzyszenia ma realny wpływ na jego działanie. Posiedzenia zarządu są organizowane przez koordynatora. To koordynator dostarcza teŝ materiały i tematy obrad. Na tym etapie działania klastra, taka struktura wydaje się uzasadniona. Warto jednak zwrócić uwagę, iŝ w przyszłości w miarę rozszerzenia listy członków rozwiązanie to będzie musiało ustąpić lepszemu operacyjnie. Muszą być teŝ stworzone kanały wymiany informacji. WaŜnym krokiem w tym kierunku jest tworzenie strony internetowej, a docelowo wewnętrznego forum internetowego. Wpływ klastra na kondycję i pozycję firm - członków Na tym etapie działania klaster nie wpływa bezpośrednio na kondycję i pozycję firm. O wpływie takim będzie moŝna mówić po uruchomieniu działań spółki i rozpoczęciu wspólnej promocji, w oparciu o wypracowane logo. IV. Otoczenie klastra Zmiana liczby członków fakty i mechanizmy Od formalnego powstania, klaster nie zmienił liczby członków. PowaŜne uszczuplenie członków grupy inicjatywnej nastąpiło w związku z pierwszym nieudanym rejestrowaniem stowarzyszenia. Władze klastra zakładają, iŝ osoby, które pierwotnie znalazły się w grupie inicjatywnej, a obecnie nie są członkami klastra, wejdą w jego skład na etapie rzeczywistych wspólnych inicjatyw. PoŜądane kierunki rozwoju klastra W wyniku przeprowadzonych wywiadów oraz w oparciu o wiedzę na temat najlepszych dostępnych praktyk, sformułowano następujące poŝądane kierunki rozwoju klastra: - Postawienie głównego nacisku na działalność promocyjną. Utworzenie i wypromowanie wspólnej marki. - Wspólny udział (pod wspólną marką) w krajowych i międzynarodowych imprezach targowych i promocyjnych. - Udział klastra jako struktury w negocjacjach z odbiorcami instytucjonalnymi (w tym przypadku, szczególnie waŝna jest pozycja w negocjacjach z sieciami handlowymi). - Opracowanie, a następnie wdroŝenie wspólnego planu przedsięwzięć o charakterze 16

17 inwestycyjnym. Kluczowe znaczenie będzie tu miało określanie wspólnych obszarów działalności operacyjnej członków klastra. Przy czym inwestycje o charakterze majątkowym powinny następować dopiero po wykreowaniu wspólnej marki i po działaniach promocyjnych. Oczekiwania wobec administracji Na obecnym etapie działania, wszyscy rozmówcy reprezentujący członków klastra oraz organizacje z jego otoczenia podkreślają zgodnie, iŝ największe oczekiwania wobec administracji wiąŝą się z zapewnieniem relatywnie niewielkich kwot finansowania działalności bieŝącej koordynatora. Bez tego, nie będzie moŝliwe opracowywanie strategicznych kierunków rozwoju i przyszłe aplikowanie po większe środki (np. z UE) na finansowanie wspólnych projektów. Natomiast problem finansowania bieŝących działań koordynatora wydaje się kluczowy. MoŜliwość powiązań z duŝymi firmami W klastrze obecnie działa kilka większych firm przetwórczych. Jego idea jednak zakłada koncentrację na firmach małych, ewentualnie średnich. Nie planuje się docelowo powiązań z Ŝadnymi duŝymi firmami. Model nie zakłada koncentracji działań wokół jednego czy kilku leaderów, lecz realizację działań o charakterze horyzontalnym. V. Podsumowanie Kluczowe czynniki sukcesu i pozycjonowanie klastra Kluczowy czynnik sukcesu 1. Naturalny profil biznesowy na danym terenie 2. Pozycja i aktywność koordynatora klastra 3. Rzeczywiste potrzeby współpracy 4. Dostępność i jakość zaplecza badawczo-rozwojowego Pozycja klastra w zakresie czynnika (++) bardzo dobra, (+) dobra (0) umiarkowana, (-) zła, (--) bardzo zła (++) Okolice pogranicza województw mazowieckiego i łódzkiego, to krajowe zagłębie produkcji i przetwórstwa owocowo-warzywnego. (+) Wydaje się, iŝ koordynator został właściwie wybrany. Pewien niepokój moŝe budzić jedynie niewielka skala działalności Izby wynikająca z ograniczonego potencjału kadrowo-finansowego. (++) Współpraca pomiędzy firmami (zarówno wertykalna, jak i horyzontalna) jest faktem od lat. Na terenie działania klastra istnieje kilkanaście grup producenckich. Powstanie klastra jest przez wielu traktowane jako kontynuacja rozpoczętego kilka lat temu procesu integracji. Występuje realna współpraca nie tylko horyzontalna (grupy producenckie), ale takŝe wertykalna (dostawcaprzetwórca-odbiorca). (++) Na terenie Skierniewic oraz w bezpośrednich okolicach działają dwa bardzo duŝe ośrodki naukowe w dziedzinie sadownictwa i 17

18 warzywnictwa wraz z licznymi jednostkami satelickimi. 5. Zasięg terytorialny działalności klastra (-) Klaster działa na bardzo duŝym terenie. Nominalnie zakres jego działania moŝe łączyć punkty oddalone od siebie o ponad 200 km. Wydaje się, iŝ tak szeroko zdefiniowany teren jest sprzeczny z koncepcją działania klastrowego. MoŜna jednak oczekiwać, iŝ w przyszłości zakres terytorialny będzie ograniczony do kilku powiatów (w których rzeczywiście rozwija się produkcja owocowo-warzywna). Bariery i ograniczenia rozwoju klastra W wyniku przeprowadzonych badań, następujące bariery rozwojowe uznano za kluczowe dla tego klastra: Brak środków finansowych na bieŝącą działalność koordynatora, Brak środków finansowych na wspólne projekty inwestycyjne, Zbyt duŝy teren działania, utrudniający koordynację, Zbyt mała liczba aktywnych członków klastra przedsiębiorców, DuŜa róŝnorodność podmiotów w klastrze utrudniająca wspólne działania, Zbyt mało aktywne działania koordynatora klastra, Konflikty wśród członków klastra, konflikty interesów, Brak silnych powiązań ze światem nauki, Brak jasnej wizji i strategii działania. 18

19 Klaster Bioenergia dla Regionu I. Informacje podstawowe o klastrze Pełna nazwa i dane teleadresowe klastra Klaster Bioenergia dla Regionu Koordynator: Stowarzyszenie Doradców Gospodarczych Pro-Akademia Profil i historia działania ul. Piotrkowska Łódź tel ; fax Działalność klastra jest związana z branŝą energetyczną. Z inicjatywą załoŝenia klastra wystąpiło Stowarzyszenie Pro-Akademia i jego prezes Ewa Kochańska. Wyszedł od nich sam pomysł oraz koncepcja działania. W historii działalności klastra moŝna wyróŝnić trzy etapy: 1) Etap załoŝycielski - pomysł utworzenia klastra został przyjęty dość entuzjastycznie wśród róŝnych podmiotów zainteresowanych tematem ekologii, wykorzystania ekologicznych źródeł energii. Całą inicjatywę stworzenia klastra przyjęła na siebie Pro- Akademia. 2) Etap początkowy (2008 r.) - klaster organizował mini-konferencje związane z prezentacją róŝnych źródeł energii odnawialnej, przykłady róŝnych działań związanych z bioenergią. Inicjatorem wszystkich działań był lider klastra stowarzyszenie Pro- Akademia. Realizowany był równieŝ projekt współpracy z partnerem norweskim, w ramach którego zorganizowany był wyjazd studyjny zainteresowanych członków klastra do Norwegii, mający na celu zapoznanie się z praktyką w tym zakresie pokazanie, Ŝe coś działa i jak działa. Projekt ten był finansowany na zasadzie grantu, część kosztów pokrywała strona norweska. Stowarzyszenie w okresie tym występowało równieŝ z wnioskami na pozyskanie dofinansowania na działalność klastra ze środków UE. 3) Etap stagnacji (2009 r.) stagnacja jest związana z faktem, Ŝe nie udało się pozyskać środków finansowych na rozwój klastra. Składano wniosek o dofinansowanie ze środków UE na budowę ośrodka szkoleniowego dla klastra. Jako wnioskodawca występował lider klastra Stowarzyszenie Pro-Akademia. Klaster nie otrzymał dofinansowania, poniewaŝ istniało podejrzenie, Ŝe stowarzyszenie wykorzysta sale ośrodka szkoleniowego nie tylko dla działalności klastra, ale równieŝ dla własnej działalności, czyli nastąpi konflikt interesów. ZłoŜono odwołanie, ale nie zostało ono uznane. Klaster trafił na barierę finansową, gdyŝ od członków nie uzyska funduszy na działalność, zaś wsparcia zewnętrznego nie udało się pozyskać. Nie otrzymano równieŝ dofinansowania na wymianę doświadczeń z innymi państwami europejskimi. 19

20 Klaster miał być alternatywą dla przedsiębiorców wobec klastra BioTechMed, który tworzony był przez środowisko akademickie. Środowisko to dysponowało środkami finansowymi na rozwój takiej działalności, jednak z punktu widzenia przedsiębiorstw uczestnictwo w takim klastrze nie przyniosłoby Ŝadnych korzyści. Klaster Bioenergia dla regionu zainicjowany przez instytucję otoczenia biznesu, mógł przynieść realne działania związane z wymianą doświadczeń, zdobywaniem wiedzy, jednak nie ma on zabezpieczonych środków na swoją działalność. Podmioty skupione w klastrze Stowarzyszenie Doradców Gospodarczych Pro-Akademia, Łódź Agencja UŜytkowania i Poszanowania Energii, Łódź Łódzki Regionalny Park Naukowo- Technologiczny Sp. z o.o., Łódź Łódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Bratoszewice ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o., Kutno Polska Izba Biomasy, Warszawa Izba Rolnicza Województwa Łódzkiego, Łódź Okręgowy Ośrodek Rzeczoznawstwa i Doradztwa "Rzeczoznawca" Sp. z o.o., Łódź Grupa Brokerów Ubezpieczeniowych GBU GLOBAL Sp z o.o, Łódź Betta Consulting Beata Bartoszewska, Łódź Instytut Szkoleń i Doradztwa, Łódź Politechnika Łódzka - Instytut Architektury i Urbanistyki, Łódź Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice Instytut Energetyki - Oddział Techniki Cieplnej, Łódź Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa Starostwo Powiatowe w Skierniewicach, Skierniewice Politechnika Łódzka - Wydział InŜynierii Procesowej i Ochrony Środowiska, Łódź Międzynarodowe Centrum Ekologii Polskiej Akademii Nauk, Łódź Instytut Energetyki - Oddział Techniki Grzewczej i Sanitarnej w Radomiu - Zakład Kotłów i Urządzeń Grzewczych w Łodzi, Łódź Centrum Transferu Technologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Starostwo Powiatowe w Poddębicach, Poddębice Wójt Gminy Daszyna, Daszyna 20