Warszawa, październik 2011 r.

Transkrypt

1 Strona1 Wstęp Rosnąca liczba osób uzależnionych od hazardu oraz brak odpowiedniej liczby specjalistów, którzy potrafiliby im pomóc spowodował, że na forum Fundacji Zależni-Nie-Zależni, zaczęliśmy rozważać potrzebę uzupełnienia wiedzy i umiejętności praktycznych polskich terapeutów uzależnień w zakresie diagnozy i terapii patologicznego hazardu. Pewną nadzieją na dosyć szybką realizację tego zamierzenia dawała ustawa o grach hazardowych z dn. 19 listopada 2009 roku i ustanowienie Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych. Wprawdzie ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 2010 roku, ale tak jak to u nas bywa, zgodnie ze złą tradycją, przez kolejnych wiele miesięcy, nie uruchomiono w całości środków tego Funduszu. Wobec takiej sytuacji postanowiliśmy poszukiwać innych rozwiązań. Nawiązaliśmy więc współpracę z Fundacją Milion Marzeń, która znalazła środki finansowe na realizację tej idei. Efektem współpracy była, zorganizowana w ubiegłym roku, ogólnopolska konferencja nt. Diagnoza i terapia patologicznego hazardu oraz kolejna konferencja w bieżącym roku. Obecna konferencja jest w znacznym stopniu powtórzeniem konferencji ubiegłorocznej. Okazało się bowiem, że zainteresowanie tematyką hazardu i jego leczenia jest duże. Tak jak w ubiegłym roku zaprosiliśmy głównie osoby posiadające certyfikaty specjalisty psychoterapii uzależnień wydane przez Państwowa Agencje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych tak obecnie chcielibyśmy, żeby uczestnikami konferencji byli przede wszystkim specjaliści terapii uzależnień posiadający certyfikaty Krajowego Biura d.s. Przeciwdziałania Narkomanii. Ponieważ nasze polskie doświadczenia w leczeniu patologicznego hazardu są, jak do tej pory, dosyć skromne zaprosiliśmy do współpracy specjalistów ze Stanów Zjednoczonych*, którzy wyrazili chęć podzielenia się z nami swoim bogatym doświadczeniem. Wraz z nimi przygotowaliśmy materiały, które powinny ułatwić prawidłowe diagnozowanie i leczenie osób z problemem patologicznego hazardu. W skrypcie wykorzystaliśmy materiały udostępnione m.in. przez Lori Rugle byłą

2 Strona2 pracownicę Szpitala Weteranów (VA) w Brecksville, ośrodka The Way Back Inn z Chicago, The Alcohol, Drug Addiction and Mental Health Services Board of Cuyahoga County. W międzyczasie uzyskaliśmy też zgodę Roberta Murray a z Centre for Addiction and Mental Health (CAMH) w Toronto (Kanada) na wykorzystanie materiałów kanadyjskich. Serdecznie za to dziękujemy. W niedalekiej przyszłości chcielibyśmy wydać minipodręcznik dla terapeutów, w którym zawarta będzie również część materiałów z tej Konferencji. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz specjalista psychiatra, specjalista i superwizor psychoterapii uzależnień. Prezes Zarządu Fundacji Zależni-Nie-Zależni Warszawa, październik 2011 r. * Anita Maria Pindiur psycholog, specjalistka leczenia hazardu, dyrektor kliniczny ośrodka leczenia uzależnień The Way Back Inn w Chicago. Certyfikaty i licencje: Licensed Clinical Professional Counselor (LCPC) Certified AODA Counselor (CADC) Problem and Compulsive Gambling Counselor (PCGC) Certified Domestic Violence Professional (ICDVP) Certified Sports Counselor (CSC) Ryszard Romaniuk doc.dr hab., neurofizjolog, specjalista leczenia uzależnień ze Szpitala Weteranów (VA) w Brecksville w stanie Ohio, a jednocześnie wykładowca Mandel School of Applied Social Sciences i Cuyahoga Community College w Cleveland. Członek Zarządu The Alcohol, Drug Addiction and Mental Health Services Board of Cuyahoga County.

3 Strona3 Certyfikaty i licencje: Academy of Certified Social Workers (ACSW) Certified Clinical Alcohol, Tobacco, and Other Drugs Social Worker by the NASW (C-CATODSW) Licensed Independent Social Worker (LISW-S) Master of Science in Social Administration (MSSA) Licensed Independent Chemical Dependency Counselor (LICDC) Dr n. przyrodn., Polska Akademia Nauk Louis Weigele terapeuta uzależnień i superwizor z 30-letnim stażem w leczeniu osób uzależnionych od hazardu, wykładowca Mandel School of Applied Social Sciences Case Western Reserve University w Cleveland. Były prezydent Ohio Council on Problem Gambling i członek Zarządu National Council on Problem Gambling. Certyfikaty i licencje: Licensed Independent Social Worker (LISW-S) Nationally Certified Gambling Counselor (NCGC) Board Certified Diplomate in Clinical Social Work from American Board of Examiners in Clinical Social Work (BCD) Academy of Certified Social Workers (ACSW)

4 Hazard Hazard na przestrzeni dziejów Alea iacta est (kości zostały rzucone) 1 Juliusz Cezar Słowo hazard pochodzi z języka arabskiego: az-zahr" znaczy kostka", gra w kości". W języku angielskim dosłownie przetłumaczone oznacza ryzyko", niebezpieczeństwo". W języku francuskim słowo hazard oznacza przypadek, traf, ryzyko. W słowniku języka polskiego hazard jest definiowany jako ryzykowne przedsięwzięcie, ryzyko w grze, narażanie się na niebezpieczeństwo, ryzykowanie. Hazardzista to - osoba, która uczestniczy w grze, gdzie decyduje przypadek, ryzykując pieniądze lub inne dobra, w celu uzyskania jakiejś korzyści (np. materialnej czy emocjonalnej). Słowo kasyno pochodzi z włoskiego casa = dom. Pierwotnie oznaczało ono niewielką altankę, pawilon. W ten sposób nazywano budynki postawione dla celów przyjemności, jako miejsca do tańca, słuchania muzyki i gier hazardowych (miejsca, gdzie można się cieszyć). Pierwsze koncesje na kasyna wydawano w XIV i XV wieku we Flandrii i w Holandii. Pierwsze znane europejskie kasyno to Il Ridotto, otwarte w 1683 roku (1626, 1639?) w Wenecji w celu kontrolowania hazardu w okresie karnawału. Warunkiem wstępu było założenie maski. W 1770 roku (1774?) zostało zamknięte, bowiem władze miasta uznały, że powoduje ono zubożenie miejscowej szlachty. Historyczną stolicą hazardu jest Monte Carlo (dzielnica Monako), gdzie w 1862 roku otwarto pierwsze kasyno. W celu ułatwienia dostępu do kasyna doprowadzono linię kolejową, zrekonstruowano port morski i wzniesiono luksusowy hotel De Paris. Hazard stał się ważnym źródłem dochodów księstwa Monako i rządzącego nim rodu Grimaldich. Ustalenie początków hazardu, w historii ludzkości, jest niezwykle trudne. Wiadomo, że był on obecny we wszystkich starożytnych cywilizacjach. Pierwsze kości do gry znaleziono w wykopaliskach na terenie Mezopotamii. Wiadomo, że 4000 lat p.n.e. babilońscy żołnierze, a 2000 lat p.n.e. Egipcjanie organizowali wyścigi konne, a 2800 lat p.n.e w Egipcie organizowano wyścigi psów. O różne cenne rzeczy oraz o niewolników grano już w Chinach około 2300 lat p.n.e. i w Tebach około 1500 lat p.n.e. Dowody na gry hazardowe znajdziemy w inskrypcjach na piramidzie Cheopsa oraz w Biblii (podobno rzymscy żołnierze grali o szaty konającego na krzyżu Chrystusa). 1 Znane powiedzenie, które oznacza, że nie można już cofnąć decyzji, tak jak nie można było wycofać się z gry w kości po wykonaniu rzutu. 1

5 Przekazy mówią, że greccy Bogowie grali o podział lądów, mórz i podziemi, a greccy wojownicy grali podczas oblężeń, żeby się nie nudzić. W starożytnej Grecji, na igrzyskach w Olimpii w 624 roku p.n.e. wprowadzono wyścigi konne, a w latach p.n.e. dosyć powszechne były walki kogutów. Herodot w swoich Dziejach pisał, że mieszkańcy płn. Afryki (Libijczycy), w okresie 18-letniej suszy i głodu grali co drugi dzień, od rana do wieczora, żeby zapomnieć o głodzie. Z innych przekazów wynika, że grze w kości oddawali się z namiętnością rzymscy wodzowie: Juliusz Cezar i Marek Antoniusz oraz kolejni cesarze rzymscy: Kaligula, Klaudiusz i Neron. Cesarz Kaligula swoje przegrane rekompensował aresztowaniami lub egzekucją bogatych obywateli oraz konfiskatą ich dóbr. Z kolei cesarz Klaudiusz napisał dowcipną książeczkę o tym jak grać i wygrywać w kości, a w swojej lektyce miał specjalny stolik do gry. Kości były dwojakiego rodzaju tzn. jedne to autentyczne kostki ze śródstopia bawołów, owiec, kozłów lub gazeli (zwane z grecka astragalami lub po łacinie tali ) drugie to kostki w formie sześcianów wykonywane z różnych materiałów (np. z kości słoniowej czy ze złota). W starożytnym Rzymie, w Grecji i w Egipcie, do uprawiania hazardu, służyły również gry planszowe. Również w czasach nowożytnych hazard był dość powszechny. Z przekazów historycznych wiadomo, że w 1020 roku podczas spotkania króla Norwegii Olafa II Świętego (wprowadził chrześcijaństwo) z królem Szwecji Olafem Skotkonungiem (synem Świętosławy córki Mieszka I), rzuty kośćmi zadecydowały o spornych granicach powiatu Hising (przypadł Norwegii). Podczas drugiej wyprawy krzyżowej ( ) grać w kości mogli tylko rycerze, a regulamin mówił, że nie wolno było przegrać więcej niż jednego funta (równowartość konia). Z kolei król Francji Ludwik IX Święty ( ), inicjator VI i VII wyprawy krzyżowej wydał edykt zabraniający zarówno gry w kości jak i produkowania kości do grania, kiedy zauważył, że żołnierze poświęcają więcej czasu na grę niż na doskonalenie umiejętności walki. W kości chętnie grali natomiast angielscy królowe Ryszard Lwie Serce ( ) i Jerzy I Hanowerski ( ), a Henryk VIII Tudor ( ) przegrał wielki dzwon z anglikańskiej katedry św. Pawła w Londynie. Również na dworze króla francuskiego Ludwika XIV Burbona ( ) gry były ulubionym sposobem spędzania czasu, grywały zarówno damy jak i kawalerowie. Hazardzistami byli tak sławni ludzie jak Kartezjusz, Casanova czy znany rosyjski pisarz i autor powieści Gracz - Fiodor Dostojewski ( ). Powieść była przedmiotem iście hazardowej gry, bowiem umowa z wydawcą przewidywała, że jeśli autor nie ukończy pracy w wyznaczonym terminie, wydawca zyska wyłączne prawo własności wszystkich jego dzieł, które w przyszłości powstaną. Napisał ją w 1866 roku, w ciągu jednego miesiąca, a jej główny bohater Aleksy Iwanowicz bardzo przypomina Pisarza. Gracz to studium uzależnienia od hazardu, w którym Dostojewski podzielił się swoimi 2

6 własnymi doświadczeniami, a za honorarium spłacił karciane długi. Spośród znanych Polaków - hazardzistą był znakomity skrzypek i kompozytor Henryk Wieniawski ( ), który regularnie przegrywał wysokie honoraria za koncerty i w rezultacie zmarł w nędzy. Namiętnymi graczami byli też znany pisarz, tłumacz i krytyk literacki Tadeusz Boy-Żeleński ( ) oraz wspaniały aktor i reżyser Ludwik Solski ( ). W czasach współczesnych, doskonały koszykarz NBA - Michael Jordan przegrał podobno miliony, a do hazardu przyznali się m.in. amerykański aktor i reżyser George Clooney, modelka i projektantka mody Nicky Hilton, Matt Damon aktor i scenarzysta, świetni tenisiści Jewgienij Kafielnikow czy Boris Becker, a z Polaków - piłkarz Kamil Grosicki i wokalista Michał Wiśniewski. Znane do dziś oczko i poker zostały wymyślone w Chinach. Tam grano najpierw pieniędzmi, a później pieniądze zastąpiono kartami. Karty z wzorami dywanów dotarły w XIII wieku do Włoch i Hiszpanii. Wówczas pojawiły się figury, takie jak król, dama i walet. Francuzi twierdzą, że to właśnie oni wynaleźli tak oznaczone karty, podają nawet konkretną datę: 1387 rok. Pierwsza drukowana talia kart z nowym wzorem (wcześniej rysowano i zdobiono ręcznie) miała opuścić w 1440 roku warsztat Gutenberga. Na dzień dzisiejszy, kości do gier są wykorzystywane również wirtualnie (internetowa gra World of Warcraft istniejąca od 2004 roku). Istotnym wydarzeniem w historii hazardu była jego legalizacja w amerykańskim stanie Nevada w 1931 roku, a w ślad za tym dynamiczny rozwój Las Vegas, które wkrótce stało się drugą, po Monte Carlo, stolicą światowego hazardu. Obecnie na świecie funkcjonuje bardzo dochodowy przemysł związany z hazardem, a w krajach, gdzie hazard nie jest zabroniony, budżet państwa ma poprzez podatki duże wpływy z hazardu. Potęgą są Stany Zjednoczone, gdzie w 2004 roku obrót kasyn wyniósł 47,3 mld. dolarów. Według analiz Princewaterhouse Coopers (największa firma doradztwa finansowego), w 2009 roku obrót ten wzrośnie do 64,1 miliarda. Na hazardowej liście druga jest Europa. Wg danych z 2004 roku najwięcej na grę wydają Francuzi - 2,5 miliarda euro oraz Niemcy i Brytyjczycy - po około 1 miliardzie euro. Najbardziej znane europejskie kasyno (Grand Casino de Monte Carlo) znajduje się w Monako i zostało zaprojektowane w 1878 roku. Ciekawostką jest fakt, że Monako funkcjonuje głównie dzięki kasynom, a jego mieszkańcy nie płacą podatków ale jednoczesnie mają zakaz odwiedzania salonów gry. W krajach islamskich hazard jest zabroniony. W 2009 roku łączny obrót wszystkich kasyn na świecie przekroczył 100 miliardów dolarów. Gry hazardowe pojawiły się też w internecie, gdzie można grać korzystając z karty kredytowej, a pierwsze internetowe kasyno powstało w Australii. E-hazard (różnego rodzaju gry hazardowe przez internet) staje się na świecie coraz większym problemem. Kasyna internetowe 3

7 odwiedzają codziennie setki tysięcy graczy on-line. Bez wychodzenia z domu mogą grać praktycznie we wszystkie gry. Możliwy jest również hazard on-line na wirtualne pieniądze. W Stanach Zjednoczonych, gdzie 75% mieszkańców ma dostęp do internetu, przeprowadzono badania na grupie 1414 osób oczekujących w poczekalni na wizytę u lekarza rodzinnego. Okazało się, że 4% badanych próbowało grać przez internet 1-10 razy, 1,3% - grało częściej niż 10 razy, 0,6% grało co najmniej raz w tygodniu i 0,9% grało codziennie (Petry, 2006). Szacuje się, że hazard poprzez komputer uprawia na świecie ponad 20 mln. internautów miesięcznie, a wartość internetowej branży hazardowej szacowana jest na 20 mld. dolarów. W Polsce mamy około pół miliona internautów, którzy wydają na ten cel ok. 10 mln. zł. miesięcznie (dane Interaktywnego Instytutu Badań Rynkowych). Zalety elektronicznego hazardu to: pełna anonimowość, stały i niekontrolowany dostęp do kasyna on-line (także dla dzieci i młodzieży) oraz brak presji czasu. Podobnie należy traktować próby wprowadzenie, zmonopolizowanej przez Państwo, tzw. wideoloterii w sieci terminali wideo ((tzw. VLTs - video lottery terminals) połączonych z centralnym systemem sprawozdawczym i monitorującym, w nieograniczonej ilości punktów i bez kontroli wieku grających. Wideoloterie łączą zalety automatów i loterii i tym samym stanowią poważne zagrożenie uzaleznieniem, szczególnie dla osób bardzo młodych. Efektem wprowadzenia wideo loterii będzie bowiem zwiększenie dostępności oraz niekontrolowany rozwój hazardu i jednocześnie nieograniczony dostęp do niego dzieci i młodzieży. Zwiększenie dostępności idzie zawsze w parze ze zwiększeniem się liczby osób uzależnionych oraz różnymi negatywnymi konsekwencjami. Nie bez powodu w kanadyjskiej prowincji Alberta odbyła się seria referendów, w których obywatele żądali wycofania terminali wideoloterii, a w prowincji Quebec trwają procesy sądowe dotyczące odszkodowań za szkody spowodowane przez wprowadzenie wideoloterii (m.in. samobójstwa hazardzistów). Osoby, które mają w sobie żyłkę hazardzisty, a jednocześnie mają większe poczucie odpowiedzialności lub mniej odwagi, wybierają bardziej bezpieczne namiastki hazardu takie jak lotto (totolotek), konkursy audiotele, tzw. zdrapki czy niedrogie loterie. Zdarza się jednak, że część z tych osób traci, w pewnym momencie, kontrolę nad swoimi emocjami, a chęć zysku i dreszczyk związany z ryzykiem biorą górę. Wówczas wydają coraz więcej pieniędzy na kupony totka i loteryjne losy czy dziesiątki razy wykręcają telefoniczne numery telewizyjnych konkursów, kupują dziesiątki egzemplarzy tego samego pisma, żeby wydrapać obiecany samochód albo przynajmniej odkurzacz.. Sygnałem, że sprawy posuwają się zbyt daleko staje się dopiero niewiarygodnie wysoki rachunek telefoniczny lub podliczenie ogólnej wartości drobnych" kwot 4

8 wydanych na pojedyncze losy czy kupony. Wiadomo też, że gry wymagające bezpośredniej konfrontacji i stanięcia twarzą w twarz z przeciwnikiem, chętniej wybierają mężczyźni. Hazard w Polsce Historia hazardu w Polsce sięga prawdopodobnie jeszcze czasów piastowskich, kiedy to rzucano kości. O ich popularności pisał Jędrzej Kitowicz ( ) w Opisie obyczajów... ": Szulerowie po miastach, po szynkowych domach najwięcej grali w kości, mieli tak sporządzone, że im padały na stronę wygraną, którym sposobem, sobie wiadomym ogrywali niewiadomych do gry zwabionych". Wiadomo, że grze w kości chętnie poświęcał czas syn Bolesława Krzywoustego - książę Kazimierz II Sprawiedliwy ( ). Kolejny etap rozwoju hazardu to XV wiek, kiedy to szlachta polska, do swoich rozrywek włączyła grę w karty i w szachy. Karty przywędrowały do nas z terenów Niemiec, gdzie znane były już w średniowieczu. Na nadmierne zainteresowanie szlachty grą w karty zwracał uwagę w XVI w. biskup Maciejewski pytając Ażeby się nie mogła znaleźć insza krotochwila, a nie ta ustawiczna, karty?, a Jan Kochanowski ( ) pisał: Nie umie syn szlachecki na konia wsiąść, lepiej kufla świadomy, kart pisanych malowanych, kostek prawem zakazanych". Gry karciane nosiły, niewiele nam dziś mówiące nazwy: pikieta, chapanka, kupiec, fryszak zwany też flusem, faraon, mariasz, ćwik czy wist. Gra w karty jak każda gra hazardowa była przyczyną wielu osobistych tragedii, bowiem hazardziści przegrywali nie tylko pieniądze i rzeczy osobiste, ale także majątki ziemskie. Wspominał o tym satyryk i dramatopisarz, sam znany z prywaty i politycznego awanturnictwa, wojewoda poznański z czasów potopu szwedzkiego - Krzysztof Opaliński ( ) autor zbioru Satyry, albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące (1650), który pisał: Kędź wolą ową szczerość, ową otworzystość, staropolską kiedy się roszyli sąsiedzi, po szelągu kart grając, albo więc warcabów, o kasztelański stołek Rynek gier hazardowych pojawił się w Polsce na początku lat 90., a w 1991 roku działało zaledwie 14 legalnych kasyn. Dzisiaj jest ich wielokrotnie więcej. W 2005 roku, w Polsce wydano na hazard ok. 6,5 mld. zł., z czego na gry liczbowe ok. 2,34 mld., drugie tyle na gry na automatach, na loterie pieniężne 70 mln., a w salonach bingo 8 mln. W 2008 roku, do budżetu państwa, z tytułu podatków od hazardu wpłynęło ok. 1 mld zł 405 mln zł. W latach poprzednich przychody podatkowe stopniowo rosły - w 2004 roku wyniosły ok. 764 mln zł, w 2005 r. - ok. 792 mln zł, w 2006 r. - ok. 895 mln zł, w 2007 r. - ok. 1 mld 106 mln zł, a w 2008 r. - ok. 1 mld zł 405 mln zł. Rosną też wpływy z dopłat i tak w 2008 r. wyniosły one 805,4 mln zł, w porównaniu z 600,5 mln zł w 2003 r. 5

9 W 2009 roku przychody branży hazardowej wyniosły 19 mld. zł. W 2008 roku przychody z gier wyniosły 17,14 mld. zł., wygrane uczestników wynosiły 12,23 mld. zł., co dało zysk brutto w wysokości 4,91 mld. zł. (wg wyborcza.biz ). Warto wiedzieć, że w 2007 roku przychody branży hazardowej były o 40% niższe i wynosiły ok. 8 mld. zł. Ostatnie badania CBOS przeprowadzone w dniach 4 9 listopada 2009 roku na liczącej 1022 osoby reprezentatywnej próbie losowej dorosłych Polaków wykazały, że najbardziej popularne są gry Totalizatora Sportowego. Częściej niż raz w tygodniu grało w nie 5% badanych, 12% - grało 1-2 razy w miesiącu, a 28% - to tzw. gracze kumulacyjni (grający raz na jakiś czas przy okazji szansy na dużą wygraną). 16% ankietowanych co najmniej raz w roku dawało się namówić na wysyłanie płatnych SMS-ów dających szansę na jakąś wygraną. 6% ankietowanych grało w loterię Państwowego Monopolu Loteryjnego, a jedynie 5% przyznało się do gry na automatach o niskich wygranych. Osobami korzystającymi z jednorękich bandytów byli najczęściej młodzi mężczyźni w wieku lata, głównie uczący się lub pozostający bez pracy, mieszkańcy miast różnej wielkości. W zakładach bukmacherskich brało udział 3% badanych, natomiast niepokoić może fakt, że podobnie jak w przypadku jednorękich bandytów, 11% uczestników tych zakładów to młodzi ludzie w wieku lata. Z kolei do odwiedzania kasyn, salonów gier i grania za pośrednictwem internetu przyznało się po 1% uczestników badań. Z badań tych można więc wysnuć bardzo niepokojące wnioski, z których wynika że z różnego rodzaju gier korzystają w Polsce najczęściej młodzi mężczyźni (18-24 lata), którzy są uczniami lub studentami mieszkającymi w dużych miastach. Ukrytym problemem są różnego rodzaju konkursy SMS-owe lub telefoniczne, organizowane głownie przez operatorów telefonicznych oraz stacje radiowe i telewizyjne. Te konkursy które nie są traktowane jako forma hazardu, charakteryzują się bardzo dużą dostępnością, narażają na utratę pieniędzy osoby naiwne i łatwowierne, a ich uczestnikami bywają często dzieci. Szczególne zagrożenie dla dzieci i młodzieży mogą stanowić wideoloterie czyli automaty do gry połączone w sieci terminali, z niekontrolowaną wysokością wygranych i niekontrolowanym dostępem. Niepokoić też powinien systematyczny wzrost rynku e-hazardu o ok. 20% rocznie. W 2009 roku wydano 3,2 mld. zł. na e-kasyna i zakłady przez internet. Patologiczny hazard Przyglądając się osobom grającym w gry hazardowe można wśród nich wyróżnić co najmniej trzy stopnie zaangażowania w grę. Większość osób traktuje grę jako zabawę, chociaż 6

10 często bardzo chciałoby się wygrać. Osoba taka wyznacza sobie limit pieniędzy jakie może poświęcić na grę lub określa limit czasu, po którym odstępuje od gry, bez względu na to czy wygrywa czy też przegrywa. Osoby grające sporadycznie zakładają prawdopodobieństwo przegrania określonej kwoty i wliczają ją w koszta zabawy. Osoby te można nazwać graczami społecznymi, a gra służy rozrywce bez względu na częstotliwość. Nieco inny stosunek do gry mają gracze, których można nazwać profesjonalistami. Oni kontrolują swoją grę, wymyślają i wykorzystują później w grze różne sposoby gry oraz strategie. Zupełnie innymi motywami kierują się osoby, których granie nabrało cech patologicznego hazardu. Osoby te okresowo podporządkowują grze swoje życie uczuciowe i społeczne. Wg ICD-10, patologiczny hazard polega na często powtarzającym się uprawianiu hazardu, który przeważa w życiu człowieka ze szkodą dla wartości i zobowiązań społecznych, zawodowych, materialnych i rodzinnych". Siłą napędową patologicznego hazardu jest potrzeba przeżywania silnego napięcia, jakie pojawia się podczas gry. Wygrana zwiększa poczucie mocy i popycha do dalszej gry. Przegrana powoduje spadek szacunku do siebie i zmniejszenie poczucia kontroli oraz niejednokrotnie żądzę odzyskania straty a te z kolei stymulują do poszukiwania komfortu psychicznego w kolejnych grach. Paradoksalne jest to, że wielu hazardzistów jest bardziej zadowolonych z przegranej niż z wygranej, bowiem przegrana staje się wspaniałym usprawiedliwieniem, które zmusza ich do odgrywania się, pozwala na dalszą grę, a tym samym umożliwia dalsze przeżywanie stanów napięcia. W efekcie osoba grająca, niezależnie od swojego stanu finansowego nie potrafi przerwać gry, bez względu na konsekwencje. Z opublikowanego w Stanach Zjednoczonych raportu (National Council on Problem Gambling) wynika, że w roku 2003 ok. 2 mln dorosłych osób (1%) spełniało kryteria patologicznego hazardu. Dla kolejnych 4-6 mln. osób (2-3%) hazard jest poważnym problemem. Badania z 2000 roku wykazały, że problem hazardu dotyczył ponad miliona młodych osób w wieku dojrzewania. Osoby te, w porównaniu z ogólną populacją, częściej palą tytoń i częściej nadużywają alkoholu. Czas od rozpoczęcia grania do utraty kontroli nad nim jest różny, mogą to być zarówno miesiące jak i lata. Jednocześnie badania przeprowadzone na grupie 1394 pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej w wieku powyżej 18 lat wykazały, że 6,2% spełniało kryteria patologicznego hazardu (Pasternak i Fleming, 1999). Najczęściej spotykane obecnie gry hazardowe to automaty do gry (tzw. jednoręki bandyta), bingo, ruletka 2, gry w karty (poker, Black Jack), wyścigi konne, wyścigi psów. 2 Jako jeden z wynalazców mechanizmu obrotowego koła ruletki wymieniany jest (obok Chińczyków i francuskich mnichów) francuski filozof, pisarz, fizyk i matematyk - Blaise Pascal ( ), twórca m.in. Prawa Pascala i 7

11 Należy szacować, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej osoby uzależnione od hazardu stanowia ok. 1-1,5% populacji. Rozpoznawanie i leczenie Istnieją różne klasyfikacje hazardu. Jedna z nich wyróżnia hazard rekreacyjny (rozrywka, forma spędzania wolnego czasu), hazard problemowy (pojawiają się już pierwsze negatywne konsekwencje grania) i hazard patologiczny (uzależnienie z wszelkimi jego konsekwencjami). Można też wyróżnić różne stopnie zaangażowania w hazard tj.: 0 - brak aktywności, 1- hazard rekreacyjny, 2 hazard problemowy, 3 hazard patologiczny. Ponieważ rozwój patologicznego hazardu charakteryzuje się swoistą dynamiką, wyróżnia się w nim różne fazy rozwoju choroby. Pionier leczenia patologicznego hazardu - dr Robert Custer wyróżniał trzy fazy patologicznego hazardu tj: fazę grania ryzykownego (the adventurous phase), fazę utraty kontroli (the losing phase) oraz fazę desperacji (the desperation phase) Illinois Institute for Addiction Recovery wyróżnia, z kolei cztery fazy rozwoju uzależnienia od hazardu: 1. faza zwycięstw - granie okazjonalne, fantazjowanie na temat wielkich wygranych, duże wygrane powodujące coraz silniejsze pobudzenie, coraz częstsze zakłady i coraz wyższe stawki; człowiek zaczyna wierzyć w to, że będzie zawsze wygrywać a w przypadku osiągnięcia wielkiej wygranej" dąży do jej powtórzenia (nieuzasadniony optymizm) coraz częściej ryzykując coraz to większe kwoty; ta faza może trwać 3-5 lat 2. faza strat - stawiając na wysokie zakłady naraża się na wysokie straty; wysokie pożyczki i próby odgrywania się, a w przypadkach powodzenia wygrane idą na spłaty długów; hazardzista gra kosztem pracy i domu, kłamie i zaczyna ukrywać swoje uzależnienie; unika wierzycieli i cały czas wierzy, że wkrótce nastąpi kolejna wielka wygrana"; 3. faza desperacji - separacja od rodziny i przyjaciół; utrata pracy i narastające długi powodują panikę; presja wierzycieli popycha często ku przestępstwom; te obciążenia prowadzą z kolei do psychicznego wyczerpania, pojawiają się wyrzuty sumienia, poczucie winy, bezradność i depresja; 4. faza utraty nadziei - rozwód; poczucie beznadziejności, myśli i/lub próby samobójcze; zostają wówczas 4 wyjścia: ucieczka w uzależnienie od alkoholu lub leków, więzienie, śmierć (samobójstwo lub z ręki wierzycieli) albo zwrócenie się po pomoc. rachunku prawdopodobieństwa oraz podstaw teoretycznych do prasy hydraulicznej. 8

12 Do tych czterech faz można dołączyć fazę 5 fazę zdrowienia (odbudowy) o ile osoba uzależniona podejmie terapię lub rozpocznie realizację programu 12 kroków Anonimowych Hazardzistów. Z kolei faza pierwsza jest często poprzedzona okresem zainteresowania różnymi formami gier, co rozpoczyna się jeszcze w okresie bycia nastolatkiem, a okres ten może trwać 10 i więcej lat. Wspomniany wcześniej dr Custer wyróżniał 6 typów graczy: profesjonaliści (zarabiający na grze np. na giełdzie), antyspołeczni (grający nieuczciwie, np. znaczonymi kartami), rekreacyjni (sporadycznie i tylko dla relaksu), rekreacyjni z problemami (główne źródło relaksu i rozrywki), ucieczkowi (ucieczka od napięcia, nudy, samotności itp.), uzależnieni (z objawami patologicznego hazardu); Wg Klasyfikacji ICD-10, patologiczny hazard zaliczany jest do zaburzeń osobowości i zachowania dorosłych, a bardziej szczegółowo do zaburzeń nawyków i popędów (impulsów). Charakteryzują je powtarzające się działania bez jasnej, racjonalnej motywacji, które nie mogą być kontrolowane i zazwyczaj szkodzą interesom pacjenta i innych ludzi. Pacjent określa te zachowania jako związane z popędem do działania. Przyczyny ich nie są znane. Do tej samej kategorii zaburzeń zaliczana jest również piromania, kleptomania i omówiona wcześniej trichotillomania. Patologiczny hazard polega na często powtarzającym się uprawianiu hazardu, który przeważa w życiu człowieka ze szkodą dla wartości i zobowiązań społecznych, zawodowych, materialnych i rodzinnych. Definicja ta nie obejmuje nadmiernego uprawianie hazardu przez pacjentów maniakalnych oraz zakładania się. Opierając się na kryteriach diagnostycznych proponowanych przez ICD-10 dla uzależnienia od substancji psychoaktywnych zaproponowałem przed laty (2001) 3, aby przyjąć, że patologiczny hazard można rozpoznać wówczas, kiedy w okresie ostatniego roku stwierdzono obecność co najmniej trzech objawów z poniższej listy: 1. silną potrzebę lub poczucie przymusu hazardowego grania; 2. subiektywne przekonanie o istnieniu trudności w kontrolowaniu zachowań związanych z hazardowym graniem, tj. upośledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od grania oraz nad długością czasu poświęconego na granie hazardowe; 3. występowanie, przy próbach przerwania lub ograniczenia grania, niepokoju, rozdrażnienia czy gorszego samopoczucia oraz ustępowanie tych stanów z chwilą powrotu do gry; 3 Woronowicz B.: Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu. Warszawa 2001, str

13 4. spędzanie coraz większej ilości czasu na graniu w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia, które poprzednio uzyskiwane były w krótszym czasie; 5. postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz grania; 6. kontynuowanie hazardowego grania pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek ze spędzaniem czasu na graniu. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne uznało w 1980 roku hazard za chorobę, a w swojej klasyfikacji (DSM IV) umieszcza patologiczny hazard w grupie zaburzeń impulsów. Kryterium rozpoznania patologicznego hazardu jest stwierdzenie co najmniej pięciu, z przedstawionych niżej uporczywych i nawracających zachowań hazardowych: 1. zaabsorbowanie hazardem, na przykład przypominaniem sobie wcześniejszych doświadczeń związanych z graniem, odgrywaniem się lub planowaniem następnej gry, myśleniem, jak zdobyć pieniądze na hazard itp.; 2. potrzeba podwyższania podczas gry stawek pieniędzy, niezbędnych do uzyskania odpowiedniego poziomu zadowolenia (satysfakcji, pożądania); 3. powtarzające się podejmowanie bezskutecznych wysiłków mających na celu ograniczenia lub zaprzestania hazardowego grania; 4. podenerwowanie lub poirytowanie przy próbach ograniczenia lub zaprzestania grania; 5. traktowanie gry jako sposobu ucieczki przed problemami lub na poprawienie złego samopoczucia (np. uczucia bezradności, winy, lęku, depresji); 6. podejmowanie prób odegrania się po wcześniejszej utracie pieniędzy w grze; 7. okłamywanie członków rodziny, terapeuty lub innych, w celu ukrycia prawdziwych rozmiarów swojego hazardowego grania; 8. podejmowanie nielegalnych działań takich jak: fałszerstwo, oszustwo, kradzież lub malwersacja w celu zdobycia pieniędzy na hazardowe granie; 9. utrata lub narażenie na szwank, z powodu zaangażowania w hazardowe granie, ważnych związków emocjonalnych, możliwości edukacyjnych, zawodowych itp. 10. szukanie u innych osób pomocy finansowej w celu poprawienia złej sytuacji ekonomicznej spowodowanej hazardowym graniem. 10

14 Bardzo przydatna w diagnozowaniu patologicznego hazardu jest, oparta na DSM III - South Oaks Gambling Screen 4. Pomocne w poradzeniu sobie z hazardowym graniem są programy leczenia patologicznego hazardu. Pierwszą na świecie placówką leczącą osoby uzależnione od hazardu był oddział w szpitalu dla weteranów (VA) w Bracksville (Ohio, USA) prowadzony w latach przez dr Roberta Custera ( ). W tym samym roku dr Custer, wraz z dwoma kolegami, powołał National Council on Compulsive Gambling. To dzięki staraniom dr Custera, Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne uznało patologiczny hazard za chorobę, a w 1981 roku w Lake Tahoa (Nevada, USA) odbyła się pierwsza konferencja naukowa poświęcona kompulsywnemu (patologicznemu) hazardowi. Na terenie Polski, zarówno w ambulatoryjnych jak i stacjonarnych ośrodkach, terapia patologicznego hazardu prowadzona jest wspólnie z psychoterapią uzależnienia od alkoholu i uzależnienia od leków. Leczeniem hazardu w Polsce zajmują się najczęściej poradnie leczące uzależnienie od alkoholu, ale Narodowy Fundusz Zdrowia niezbyt chętnie kontraktuje terapię patologicznego hazardu. W związku z tym, często się zdarza, że hazardziści nie przyznają się do swojego problemu i eksponują problem alkoholowy u siebie tylko po to, żeby dostać się na leczenie. Wobec braku publicznych placówek posiadających programy leczenia hazardu, bardzo często, podejmują się tego prywatne kliniki, które nie posiadają odpowiednio przeszkolonych fachowców, a często nawet osób z certyfikatem specjalisty terapii/psychoterapii uzależnień. Osoby uczestniczące w profesjonalnym programie psychoterapii patologicznego hazardu, najczęściej w początkowym okresie leczenia, mogą demonstrować objawy obniżonego nastroju (depresji) i wówczas wskazane jest rozważenie wsparcia farmakologicznego lekami przeciwdepresyjnymi. Podejmowane są też liczne próby farmakologicznego ograniczania zachowań związanych z patologicznym hazardem, m.in. przy pomocy naltreksonu czy olanzapiny, której efekt okazał się zbliżony do efektu placebo. Próby te należy jednak traktować podobnie jak stosowanie farmakoterapii w innych uzależnieniach tzn. mogą być one pomocne jedynie niektórym pacjentom uczestniczącym w programie psychoterapii uzależnienia od hazardu. Samo przyjmowanie leku nie jest skuteczne. Poważnym utrudnieniem dla poprawienia tej sytuacji w naszym kraju jest fakt, że wśród decydentów panuje niestety dosyć prymitywne przekonanie, że jeśli ktoś choruje na raka, to nie jest w takim stopniu odpowiedzialny za swoją chorobą jak hazardzista. Z ust urzędników Ministerstwa 4 Am J Psychiatry 1987; 144:

15 Zdrowia można było usłyszeć następujące słowa: społeczne oczekiwania są takie, że najpierw rozwiążemy sprawy związane z przekształceniami w ochronie zdrowia, finansowaniem tych najważniejszych procedur, a dopiero potem te sprawy, które są mniej ważne. W powszechnej opinii hazard jest problem moralnym - problemem słabej woli Podobne podejście do problemu hazardu ma wielu naszych parlamentarzystów. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych działa np. Narodowe Centrum Odpowiedzialnego Hazardu czy Instytut Badania Zaburzeń Związanych z Hazardem. Podobnie jest w wielu innych cywilizowanych krajach. Pewne nadzieje na poprawę sytuacji należałoby wiązać z utworzeniem Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, jednak w okresie ponad pół roku od uchwalenia ustawy o grach hazardowych nie przygotowano przepisów wykonawczych. Cennym uzupełnieniem psychoterapii patologicznego hazardu są powstałe w 1957 roku w Kalifornii (USA) grupy Anonimowych Hazardzistów oparte na Programie Dwunastu Kroków. Pierwsza polska grupa Anonimowych Hazardzistów powstała w lutym 1995 roku, w Warszawie i przyjęła nazwę Jedynka. Od tego czasu wspólnota cały czas się rozrasta, a spotkania AH odbywają się w coraz większej liczbie miast w Polsce. Bliscy hazardzistów mogą uzyskać pomoc w grupach Gam-Anon. Grupy Anonimowych Hazardzistów spotykają się również w kilku większych miastach Polski. Dodatkowe informacje nt. AH dostępne są na stronie: Wprawdzie pierwsze w Polsce komercyjne kasyno powstało w 1988 roku, to jednak do dnia dzisiejszego nie powstał żaden rządowy projekt pomocy osobom uzależnionym od hazardu, chociaż wydatki Polaków na hazard rosną z roku na rok. Tym samym zwiększa się liczba osób potrzebujących pomocy. Szansą na zmianę tej sytuacji jest utworzenie Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, który ma wynosić corocznie 3% wpływów i zgodnie z art.88.4 ustawy o grach hazardowych z 2009 roku, ma być m.in. przeznaczony na: prowadzenie działań ukierunkowanych na podnoszenie jakości programów profilaktycznych i terapeutycznych, a także zwiększania kompetencji zawodowych osób zajmujących się leczeniem w celu zwiększenia skuteczności oraz dostępności leczenia dla osób uzależnionych od hazardu i ich bliskich. Po nowelizacji ustawy istnieje możliwość wykorzystywania środków funduszu również na rozwiązywanie problemów wynikających z innych behawioralnych (niechemicznych) uzależnień takich jak np. uzależnienie od komputera lub od internetu (siecioholizm), od seksu, zakupów czy od pracy. 12

16 Podręczny słowniczek Gry liczbowe - to gry, w których należy prawidłowo wytypować kilka liczb spośród większej ich ilości (np. lotto, bingo, keno). Automaty ( jednoręcy bandyci ) o niskich wygranych to automaty, w których wysokość wygranych i wartość jednej gry jest limitowana. Zakłady wzajemne - popularnie zwane bukmacherskimi to forma hazardu polegająca na obstawianiu wyników zawodów sportowych bądź jakichkolwiek innych wydarzeń. Salony gier to miejsca, w których gra się na automatach o nielimitowanym poziomie wygranej. Kasyna to miejsca, w których można grać w ruletkę, Black Jack a, w kości, w pokera a także na automatach. Wideoloterie to automaty podłączone do siec, z reguły umieszczane w łatwo dostępnych miejscach, bez możliwości kontroli wieku grających. 13

17 Druga Konferencja Szkoleniowa nt. Diagnoza i terapia patologicznego hazardu, Warszawa, Program terapeutyczny - wprowadzenie Istnieje wiele podejść do uzależnienia od hazardu i wiele koncepcji opisujących utratę (uszkodzenie, upośledzenie) kontroli nad określonymi zachowaniami u osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych i u osób cierpiących na uzależnienia behawioralne (niechemiczne). Podobnie istnieje wiele modeli i technik stosowanych w leczeniu i w procesie zdrowienia z uzależnienia od hazardu. Wybraliśmy z nich to co jest specyficzne dla leczenia patologicznego hazardu natomiast pominęliśmy większość tekstów i ćwiczeń, które są wspólne dla leczenia patologicznego hazardu i leczenia uzależnień od substancji psychoaktywnych. Przygotowując materiały do praktycznej pracy z pacjentem wyszliśmy bowiem z założenia, że uczestnicy konferencji polscy terapeuci uzależnień - znają doskonale metody pracy z osobami uzależnionymi od substancji psychoaktywnych, potrafią postawić i uzasadnić diagnozę uzależnienia, przygotować wspólnie z pacjentem jego indywidualny program zdrowienia itp. itd. Wybrane teksty powstały w ośrodkach, które są uznane przez specjalistów leczenia uzależnień za czołowe wśród amerykańskich placówek zajmujących się leczeniem patologicznego hazardu. Uzyskaliśmy zgodę Autorów na ich wykorzystanie i adaptację. Większość naszych tekstów oparta jest na materiałach źródłowych, a jedynie w rzadkich przypadkach przytoczyliśmy ich dosłowne tłumaczenie. Stosowaliśmy często skróty wychodząc z założenia, że każdy terapeuta będzie umiał wykorzystać materiał stosując swój własny styl lub wybraną przez siebie technikę. Badania nad skutecznością leczenia uzależnienia od hazardu dotyczą najczęściej leczenia indywidualnego, chociaż większość ośrodków stosuje terapię grupową. Nasze materiały mogą być stosowane zarówno w terapii indywidualnej jak i w terapii grupowej, w której jednak podkreśla się istotną rolę indywidualnego traktowania pacjenta. Uczestnicy terapii prowadzą zazwyczaj swoje własne zeszyty do pracy indywidualnej. Praca indywidualna w postaci zadań domowych omawianych najczęściej podczas sesji grupowej jest podstawą terapii. Należy pamiętać, że niektóre z tekstów wymagają rozpatrywania w szerszym kontekście. Na przykład wówczas, kiedy dotyczą one głębszej pracy nad emocjami. Omawiając ten temat wychodzimy z założenia, że terapeuta przygotuje wcześniej pacjentów do takiej pracy. Wiadomo bowiem, że podobnie jak osoby uzależnione od substancji psychoaktywnych tak samo osoby uzależnione od hazardu nauczyły się unikania emocji. Proponowane przez nas materiały do pracy terapeutycznej zmuszają do przeżycia tego, od czego oni uciekali od lat. Wskazane jest, aby pracę nad emocjami rozbudowywać stopniowo i przygotować uczestników do zajęć takich, jak np. ćwiczenie na temat wartości Co jest ważne w życiu? Każdy z opisanych programów terapeutycznych zaczyna się od edukacji czym jest uzależnienie od hazardu. Następnie omówione są metody rozpoznawania uzależnienia. Po zdiagnozowaniu dochodzimy do procesu uzgadniania z pacjentem indywidualnego planu przebiegu leczenia. Na tym etapie stosujemy po raz pierwszy techniki wywiadu motywacyjnego. Określamy na jakim etapie zaawansowania uzależnienia jest pacjent, czy potrzebna jest tylko zmiana zachowania czy też całkowita rezygnacja z hazardowego grania. Tutaj elementy edukacji i terapii motywacyjnej mogą współgrać.

18 Jedną z technik terapeutycznych jest też, doskonale znana Państwu tzw. krótka interwencja, podczas której pacjent konfrontuje zaawansowanie swojego grania (uzależnienia) z możliwościami całkowitego zaprzestania grania. Stwierdzono, że taka interwencja z elementami wywiadu motywacyjnego może przynieść bardzo dobry efekt. Ze stosowanych technik najbardziej znana w leczeniu uzależnienia od hazardu jest terapia poznawcza. To właśnie z jej technik korzysta większość znanych programów terapeutycznych. Poza terapią poznawczą stosowane są metody wzmacniania kontroli bodźców emocjonalnych i planowanie zapobiegania nawrotom. Innymi metodami stosowanymi w leczeniu patologicznego hazardu, są terapia psychodynamiczna i terapia awersyjna ale ich skuteczność w leczeniu uzależnienia od hazardu jest słabo udowodniona. Powszechnie znanym na świecie sposobem umożliwiającym zdrowienie z patologicznego hazardu jest uczestniczenie w spotkaniach grup samopomocowych Anonimowych Hazardzistów (AH) i realizacja programu Dwunastu Kroków. Członkowie Wspólnoty AH poświęcają dużo uwagi sprawom finansowym wychodząc z założenia, że to właśnie pieniądze są w centrum błędnego koła ich uzależnienia. Z tego powodu często wymienianą metodą, stosowaną przez hazardzistów w celu zmniejszenia negatywnych następstw hazardowego grania, są ograniczenia finansowe lub samo-ograniczenia dostępności do kasyn i giar. Hazardzista sam wyklucza się z możliwości wstępu do kasyn czy salonów gry. Jednym z najbardziej znanych, w Stanach Zjednoczonych, programów terapeutycznych jest program Trimeridian, którego początki sięgają jeszcze czasów pioniera leczenia hazardu - doktora Roberta Custera i Szpitala Weteranów (VA) w Brecksville. Uznaliśmy, że warto zapoznać z tym programem polskich specjalistów. Materiały konferencyjne przygotowywaliśmy we współpracy z dr Lori Rugle, która uczestniczyła w organizowaniu pierwszego szpitalnego programu leczenia hazardzistów w Brecksville a obecnie jest współautorką i współzałożycielką programu Trimeridian. Program Trimeridian jest także stosowany przez Anitę Pindiur w ośrodku The Way Back Inn, w Chicago. Proponowany przez nas program leczenia opiera się na materiałach i strukturze programu Trimeridian oraz wykorzystuje materiały autorów i ośrodków, których skuteczność w leczeniu patologicznego hazardu została udowodniona. Anita M. Pindiur, J. Ryszard Romaniuk, Louis Weigele oraz Bohdan T. Woronowicz str. 2

19 Sześd zasad procesu terapeutycznego David A. Korn i Howard J. Shaffer (2004) z Harvard Medical School opracowali przewodnik oparty na naukowo udowodnionych metodach terapeutycznych stosowanych w leczeniu patologicznego hazardu. Uważają oni, że prawidłowe leczenie powinno uwzględniad sześd podstawowych zasad (podejśd terapeutycznych). Należą do nich: 1. Odpowiedzialnośd: Uczestnik programu terapeutycznego uczy się odpowiedzialności za swoje postępowanie. Praca z terapeutą powinna wzmacniad poczucie odpowiedzialności za swoje wybory i za własne postępowanie. 2. Ograniczanie szkód (harm reduction): Często właściwym podejściem do pacjenta jest pokazanie jak może zmniejszyd negatywny wpływ hazardu na życie swoje i swoich najbliższych. Trzeba pamiętad, że spotykamy osoby, które mają problemy z hazardem ale są w stanie nauczyd się grad bez szkód dla siebie i dla najbliższych. 3. Zapobieganie: Edukowanie społeczeostwa czym jest problemowy i czym patologiczny hazard. Profilaktyka, krótka interwencja i zidentyfikowanie innych problemów, które obecne są w życiu pacjenta, poza hazardem. Są to działania prowadzące do zmniejszenia społecznych skutków problemowego hazardu. 4. Proces zmiany: Zrozumienie, że osoby, które zaczynają mied lub już mają problemy związane z hazardem, różnią się miedzy sobą stopniem uświadomienia sobie własnej sytuacji i związanym z tym poziomem motywacji do zmiany tej sytuacji. Wiele dwiczeo w procesie terapii jest poświęcone uświadomieniu pacjentowi tego, jak hazard wpływa na jego życie. Właściwe zrozumienie pacjenta, pozwala na dokonanie adekwatnego, do osobowości i potrzeb, wyboru metody leczenia. 5. Wybór metody: Dopasowanie metody leczenia do konkretnej osobowości, historii problemu oraz indywidualnych zdolności pacjenta do dokonania realistycznej oceny swoich problemów. 6. Wspólna praca: Wszelkie decyzje dotyczące procesu leczenia muszą odbywad się we współpracy z pacjentem i za jego zgodą. Każdy proces terapeutyczny powinien uwzględniad powyższe zasady. Na przykład długotrwała terapia szpitalna, której celem jest zaprzestanie hazardu musi brad po uwagę możliwośd, że pacjent ostatecznie zdecyduje się tylko na model ograniczenia szkód. Jest to jego wybór i jego prawo. Na kolejnych stronach poznają Paostwo różne metody i konkretne dwiczenia terapeutyczne. Podstawowe cele terapii 1. Zmniejszenie negatywnego wpływu hazardowego grania na życie pacjenta i jego najbliższych. 2. Zmniejszenie wpływu środowiska pacjenta na jego chęd do gry. str. 3

20 3. Nauka nowych sposobów radzenia sobie z emocjami i problemami w życiu. 4. Umożliwienie pacjentowi zobaczenia i docenienia swojego życia bez hazardu i wypracowania nowego modelu codziennego funkcjonowania, włączając w to rozrywkę i kontakty towarzyskie. Diagnozowanie problemowego i patologicznego hazardu W diagnozowaniu patologicznego hazardu przydatne są takie kwestionariusze jak SOGS (South Oaks Gambling Screen), Dwadzieścia pytao (Anonimowych Hazardzistów) czy inne dostępne w języku polskim. Niektóre z nich dostępne są np. w internecie, w języku polskim, dzięki The Centre of Addiction and Mental Health z Ontario w Kanadzie (patrz załączniki). W procesie diagnozowania ważne jest zrozumienie, czym jest hazard dla pacjenta. W tym celu konieczne jest poznanie historii problemu, stosunek do pieniędzy, uwarunkowania rodzinne i środowiskowe, ulubione rodzaje gier, oraz zakres innych problemów. Poza tym, jak w przypadku każdej osoby uzależnionej pytamy o stan zdrowia fizycznego, problemy zdrowia psychicznego, stosunki w rodzinie i związki z innymi ludźmi, sprawy zawodowe oraz o uwarunkowania kulturowe i religijne, które mogą byd ważne w procesie zdrowienia. Ze wszystkich znanych uzależnieo, to właśnie wśród osób uzależnionych od hazardu jest największa liczba prób samobójczych. Osoby uzależnione od substancji psychoaktywnych mogą je przedawkowad. Hazardzista nie ma granic. W takiej sytuacji, gdy wyczerpane są wszystkie możliwości kontynuowania hazardu czy zwrotu długów, osoba uzależniona może podjąd decyzje ostateczne. Dlatego też w każdym przypadku diagnozowania należy ocenid ryzyko próby samobójczej i podjąd czynności zapewniające bezpieczeostwo pacjenta. Często podkreśla się, że każda terapia uzależnieo powinna uwzględniad indywidualne cechy pacjenta. Dlatego tak ważną jest ocena celów i priorytetów pacjenta. Do tego dochodzi ocena specyficznych zdolności i ograniczeo pacjenta. Każdy wywiad diagnostyczny powinien zawierad charakterystykę pacjenta uwzględniającą, które elementy mogą byd pomocne w procesie leczenia, a które wręcz przeciwnie mogą byd przeszkodami w tym procesie. Na przykład znajomośd języka angielskiego może byd ważną informacją przy określaniu literatury pomocnej w leczeniu. Z drugiej strony - poważne problemy ze słuchem mogą na przykład, w istotny sposób ograniczad możliwośd korzystania z terapii grupowej. Ocena motywacji do zmiany Niewielu hazardzistów szuka pomocy w ośrodkach terapeutycznych. Może upłynąd wiele lat zanim rodzina, praca, bank, sąd, czy lekarz stworzą warunki, które zdopingują hazardzistę do szukania pomocy. Poza tym cele poszczególnych osób zainteresowanych stanem zdrowia pacjenta mogą byd różne. Pacjent może szukad sposobów spłaty długów, przekonania partnera, że jest zawodowym hazardzistą, który wie, co robi. Może szukad sposobów aby grad i nie przegrywad. Może szukad lekarstw na depresję albo innych metod poprawy samopoczucia. Może uważad, że jego problemem jest alkohol albo fakt, że w jego mieście nie ma prawdziwego kasyna. Dlatego jedną z pierwszych czynności terapeuty jest wywiad motywacyjny, który ocenia na jakim etapie choroby i chęci do zdrowienia jest pacjent. Stosując metodę wywiadu motywacyjnego, terapeuta może wykazad pacjentowi, że zakładając jego własną logikę wydarzeo, on sam może wybrad metodę str. 4