OGÓLNY OPIS ISTOTY INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH ORAZ RYZYKA ZWIĄZANEGO Z INWESTOWANIEM W TE INSTRUMENTY FINANSOWE Ogólny opis istoty instrumentów finansowych 1 Dla potrzeby opisu ryzyka związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe, dokonano ich podziału na: 1) instrumenty dłużne (w tym instrumenty rynku pieniężnego), 2) instrumenty o charakterze udziałowym, 3) instrumenty pochodne oraz 4) instrumenty związane z inwestowaniem w fundusze i inne formy zbiorowego inwestowania. Instrumenty dłużne (w tym instrumenty rynku pieniężnego) 2 1. Instrumenty dłużne (w tym instrumenty rynku pieniężnego) stanowią: 1) depozyt - lokata bankowa dająca prawo składającemu depozyt do oprocentowania (stałego lub zmiennego). Depozyt jest instrumentem rynku pieniężnego, 2) bon skarbowy - dłużny papier wartościowy Skarbu Państwa na okaziciela z terminami emisji od 1 do 52 tygodni. Oprocentowanie bonów ma charakter stały, dyskontowy (dochodem jest różnica pomiędzy ceną zakupu, a wartością nominalną bonu). Bon skarbowy z uwagi na czas zapadania poniżej roku może być również uznany za instrument rynku pieniężnego, 3) obligacja - papier wartościowy, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem obligatariusza i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Ze względu na emitenta można wyróżnić m.in. obligacje skarbowe, komunalne i komercyjne, 4) obligacja zamienna - papier wartościowy posiadający cechy obligacji zwykłej, jak również dającym posiadaczowi prawo wymiany na określoną liczbę akcji. Ta druga cecha powoduje, iż w określonych przypadkach instrument ten może posiadać również cechy bardziej zbliżające go do instrumentu o charakterze udziałowym, 5) list zastawny - dłużny papier wartościowy, którego podstawą są wierzytelności banków hipotecznych zabezpieczone hipotekami lub gwarancją określonych instytucji (m.in. Skarbu Państwa i Narodowego Banku Polskiego). 2. Z inwestycjami w instrumenty dłużne i rynku pieniężnego związane są następujące rodzaje ryzyka: ryzyko rynkowe (ryzyko stóp procentowych, ryzyko walutowe); ryzyko systematyczne, ryzyko specyficzne, ryzyko kredytowe (ryzyko niedotrzymania warunków, ryzyko obniżenia oceny kredytowej, ryzyko rozpiętości kredytowej), ryzyko płynności, ryzyko związane z przechowywaniem aktywów, ryzyko operacyjne, ryzyko związane z koncentracją aktywów lub rynków, ryzyko rozliczenia, ryzyko nietrafnych decyzji inwestycyjnych. 3. Instrumenty rynku pieniężnego charakteryzują się najniższą zmiennością z grupy instrumentów finansowych, a Instrumenty dłużne wyższą zmiennością od instrumentów rynku pieniężnego. 4. Zmienność cen instrumentów rynku dłużnego zależy od wielu czynników takich, jak: rodzaj emitenta, wysokość oprocentowania, czas do wykupu, oczekiwana przez inwestorów stopa zwrotu oraz innych czynników szczególnych związanych z określonym ich typem. 5. Zmienność instrumentów z tej grupy może wzrastać dodatkowo w sytuacji niepokoju na rynkach, nagłych zmian stóp 6. Dodatkowo przy inwestycjach we wszystkie ww. typy instrumentów finansowych należy brać pod uwagę ryzyko płynności, czyli możliwość okresowego ograniczenia dostępności na rynku danych instrumentów. Płynność poszczególnych instrumentów finansowych jest uzależniona od wielu czynników i może zmieniać się w czasie. 1 Instrumenty o charakterze udziałowym 3 1. Instrumenty o charakterze udziałowym stanowią: 1) akcja - papier wartościowy łączący w sobie prawa o charakterze majątkowym i niemajątkowym, wynikające z uczestnictwa akcjonariusza w spółce akcyjnej. Akcja świadczy o udziale jej właściciela (akcjonariusza) w kapitale spółki akcyjnej. Na rynku publicznym akcja jest zdematerializowana, czyli ma formę zapisu komputerowego, a nie dokumentu, 2) prawo do akcji (tzw. PDA) - papier wartościowy, który powstaje w momencie objęcia nowych akcji spółki w ofercie publicznej, ale przed ich rejestracją w sądzie i złożeniem w KDPW; obrót prawami do akcji podlega takim samym regułom jak obrót akcjami; jego cena jest mocno uzależniona od ceny akcji, 3) prawo poboru - papier wartościowy, który reprezentuje prawo pierwszeństwa objęcia nowych akcji w stosunku do liczby posiadanych akcji; może być przedmiotem obrotu, a jego cena jest uzależniona od ceny akcji i innych
parametrów nowej emisji (w szczególności liczby praw poboru wymaganej dla objęcia akcji nowej emisji i ceny emisyjnej akcji nowej emisji). 4) warrant subskrypcyjny - papier wartościowy imienny lub na okaziciela uprawniający ich posiadacza do zapisu lub objęcia akcji na określonych warunkach, z wyłączeniem prawa poboru, 5) kwit depozytowy - papier wartościowy wystawiany przez instytucję finansową poza granicami kraju, w którym inkorporowane jest prawo do zamiany tego papieru wartościowego na określone papiery wartościowe we wskazanej w warunkach emisji proporcji. 2. Z inwestycjami w instrumenty o charakterze udziałowym związane są następujące rodzaje ryzyka: ryzyko rynkowe (ryzyko cen akcji, ryzyko stóp procentowych, ryzyko walutowe); ryzyko systematyczne, ryzyko specyficzne, ryzyko kredytowe (ryzyko niedotrzymania warunków, ryzyko obniżenia oceny kredytowej, ryzyko rozpiętości kredytowej), ryzyko płynności, ryzyko związane z przechowywaniem aktywów, ryzyko operacyjne, ryzyko związane z koncentracją aktywów lub rynków, ryzyko rozliczenia, ryzyko nietrafnych decyzji inwestycyjnych. 3. Instrumenty o charakterze udziałowym charakteryzują się wysoką zmiennością cen. 4. Zmienność cen tych instrumentów zależy od wielu czynników takich, jak rodzaj emitenta, osiągane wyniki finansowe, oczekiwana przez inwestorów stopa zwrotu oraz innych czynników specyficznych związanych z określonym emitentem. 5. Zmienność instrumentów z tej grupy może wzrastać dodatkowo w sytuacji niepokoju na rynkach, nagłych zmian stóp 6. Dodatkowo przy inwestycjach we wszystkie ww. typy instrumentów finansowych należy brać pod uwagę ryzyko płynności, czyli możliwość okresowego ograniczenia dostępności na rynku danych instrumentów. Płynność poszczególnych instrumentów finansowych jest uzależniona od wielu czynników i może zmieniać się w czasie. Instrumenty pochodne 4 1. Instrumenty pochodne stanowią: 1) kontrakt terminowy - wystandaryzowany instrument pochodny wykonywany przez dostawę lub rozliczenie pieniężne, którego cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny lub wartości instrumentów finansowych zwanych bazowymi, takich jak, papier wartościowy, waluta, stopa procentowa, wskaźnik rentowności lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy; zarówno kupno jak i sprzedaż kontraktu terminowego wiąże się z zobowiązaniem do spełnienia określonych w umowie warunków, 2) opcja - instrument pochodny wykonywany przez dostawę lub rozliczenie pieniężne, którego cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny lub wartości instrumentów finansowych zwanych bazowymi, takich, papier wartościowy, waluta, towar, stopa procentowa, wskaźnik rentowności lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy; wystawienie opcji wiąże się z koniecznością wypełnienia przez wystawiającego zobowiązania określonego w specyfikacji; kupno opcji nie wiąże się z zobowiązaniem ze strony kupującego, 3) forward - instrument pochodny wykonywany przez dostawę lub rozliczenie pieniężne, którego cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny lub wartości instrumentów finansowych zwanych bazowymi, takich, papier wartościowy, waluta, towar, stopa procentowa, wskaźnik rentowności lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy; zarówno kupno jak i sprzedaż forwardu wiąże się z zobowiązaniem do spełnienia określonych w umowie warunków; jest to niewystandaryzowany instrument pochodny, 4) swap - umowa, w której dwie strony postanawiają wymienić między sobą określone płatności lub kwotę waluty na inne płatności lub równowartość w innej walucie, na określony czas. W trakcie trwania transakcji płatności się określane w kwocie netto. Warunki płatności są określone w umowie swapu i są uzależnione od takich czynników, jak kursy walut, stopy procentowe i ceny innych instrumentów finansowych. Zawarcie umowy swap wiąże się z zobowiązaniem do spełnienia określonych w umowie warunków; jest to niewystandaryzowany instrument pochodny, 5) instrumenty pochodne dotyczące przenoszenia ryzyka kredytowego ich cena zależy od stopnia ryzyka kredytowego przypisywanego danemu emitentowi; zawarcie na nich transakcji wiąże się z zobowiązaniem do spełnienia określonych w umowie warunków. 6) kontrakt na różnicę - instrument pochodny, którego rozliczenie odbywa się w poprzez rozliczenia pieniężne - różnicę ceny instrumentu bazowego w dniu otwarcia i zamknięcia pozycji, bez fizycznej dostawy instrumentu bazowego. Zawarcie na nim transakcji wiąże się z zobowiązaniem do spełnienia określonych w umowie warunków. 2. Z inwestycjami w instrumenty pochodne związane są następujące rodzaje ryzyka: ryzyko rynkowe (ryzyko cen akcji, ryzyko stóp procentowych, ryzyko walutowe, ryzyko zmian cen instrumentów bazowych); ryzyko systematyczne, ryzyko specyficzne, ryzyko kredytowe (ryzyko niedotrzymania warunków, ryzyko obniżenia oceny kredytowej, ryzyko rozpiętości kredytowej), ryzyko płynności, ryzyko związane z przechowywaniem aktywów, ryzyko operacyjne, ryzyko związane z koncentracją aktywów lub rynków, ryzyko rozliczenia, ryzyko nietrafnych decyzji inwestycyjnych oraz inne ryzyka specyficzne. 3. Instrumenty pochodne charakteryzują się bardzo wysoką zmiennością cen. Pośrednio zmienność cen instrumentów pochodnych zależy od zmienności cen instrumentów bazowych. Ta z kolei zależy od wielu czynników związanych z danych instrumentem bazowym. 2
4. Dodatkowo zmienność ta jest zwiększania przez mechanizm dźwigni finansowej, który polega na tym, że do inwestycji w dany instrument pochodny wymagane jest utrzymywanie zabezpieczenia, które stanowi niewielki procent wartości całej inwestycji. 5. Ryzyko dźwigni finansowej oznacza, że zmiana wartości instrumentu pochodnego jest znacznie większa niż zmiana wartości instrumentu bazowego. To powoduje, że niewielkie wahania cen instrumentów pochodnych mogą mieć wysoki wpływ na stopę zwrotu z zainwestowanych środków. Dla przykładu: jeżeli depozyt zabezpieczający wynosi 5%, to stopień dźwigni finansowej wynosi 1:20 i oznacza to, że 1% zmiany ceny instrumentu pochodnego powoduje zmianę w wysokości około 20% zainwestowanych środków. 6. Mechanizm dźwigni finansowej stwarza wysokie ryzyko utraty całości inwestycji. 7. Zmienność instrumentów z tej grupy może wzrastać dodatkowo w sytuacji niepokoju na rynkach, nagłych zmian stóp 8. Dodatkowo przy inwestycjach we wszystkie ww. typy instrumentów finansowych należy brać pod uwagę ryzyko płynności, czyli możliwość okresowego ograniczenia dostępności rynku danych instrumentów. 9. Płynność poszczególnych instrumentów finansowych jest uzależniona od wielu czynników i może zmieniać się w czasie. 10. W wyniku transakcji na instrumentach pochodnych istnieje możliwość zaciągnięcia przez klienta zobowiązania finansowego związanego z rozliczeniem kontraktu, a także możliwość zaciągnięcia zobowiązania do faktycznej dostawy lub odbioru określonych instrumentów finansowych. 11. W przypadku towarowych instrumentów pochodnych istnieje również możliwość zaciągnięcia zobowiązania do fizycznego dostarczenia lub odbioru towaru wskazanego w kontrakcie. Dlatego z inwestycjami w instrumenty pochodne związane jest ryzyko utraty całości zainwestowanych środków, a w przypadkach niekorzystnych i gwałtownych zmian cen instrumentów pochodnych również konieczność dopłaty dodatkowej kwoty w stosunku do kosztów nabycia instrumentu finansowego celem wypełnienia powstałego zobowiązania. 12. Zobowiązania, o których mowa powyżej są obowiązkami dodatkowymi w stosunku do kosztów nabycia instrumentu finansowego. 13. Inwestycje w instrumenty pochodne wiążą się z koniecznością utrzymywania i uzupełniania zabezpieczenia określonego w szczegółowych specyfikacjach danych instrumentów finansowych (np. depozytów zabezpieczających). 14. W szczególności w przypadku utrzymywania otwartej pozycji w danym instrumencie pochodnym, w razie niekorzystnych zmian cen może powstać konieczność wnoszenia dodatkowych środków celem uzupełnienia zabezpieczenia. 15. Brak realizacji tego obowiązku może skutkować zamknięciem istniejącej pozycji niezależnie od woli inwestora. Instrumenty związane z inwestowaniem w fundusze i inne formy zbiorowego inwestowania 5 1. Instrumenty związane z inwestowaniem w fundusze i inne formy zbiorowego inwestowania stanowią: 1) jednostka uczestnictwa funduszu inwestycyjnego - instrument finansowy reprezentujący prawa majątkowe przysługujące uczestnikom funduszu inwestycyjnego, 2) certyfikat inwestycyjny - instrument finansowy reprezentujący prawa majątkowe przysługujące uczestnikom funduszu inwestycyjnego. Może być papierem wartościowym imiennym lub na okaziciela, z tym że publiczne certyfikaty inwestycyjne mogą być wyłącznie na okaziciela, 3) tytuł uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania - instrument finansowy reprezentujący prawa majątkowe przysługujące uczestnikom instytucji zbiorowego inwestowania, 4) Exchange Trade Funds (ETF) - będące papierami wartościowymi tytuły uczestnictwa zagranicznego funduszu inwestycyjnego otwartego wpisanego do rejestru funduszy zagranicznych, którego polityka inwestycyjna zakłada odzwierciedlenie składu uznanego indeksu akcji lub dłużnych papierów wartościowych (w tym przy zastosowaniu instrumentów pochodnych) lub śledzenie zmian w uznanym indeksie akcji lub dłużnych papierów wartościowych (w tym przy zastosowaniu instrumentów pochodnych) oraz certyfikaty inwestycyjne funduszu portfelowego z siedzibą w Polsce, lokującego swoje aktywa opierając się na składzie portfela papierów wartościowych stanowiącego podstawę do ustalenia wartości indeksu rynku regulowanego. 2. Z inwestycjami w instrumenty związane z inwestowaniem w fundusze związane są następujące rodzaje ryzyka: ryzyko rynkowe (ryzyko cen akcji, ryzyko stóp procentowych, ryzyko walutowe); ryzyko systematyczne, ryzyko specyficzne, ryzyko kredytowe (ryzyko niedotrzymania warunków, ryzyko obniżenia oceny kredytowej, ryzyko rozpiętości kredytowej), ryzyko płynności, ryzyko związane z przechowywaniem aktywów, ryzyko operacyjne, ryzyko związane z koncentracją aktywów lub rynków, ryzyko rozliczenia, ryzyko nietrafnych decyzji inwestycyjnych. 3. Instrumenty związane z inwestowaniem w fundusze są instrumentami złożonymi, gdyż w skład aktywów funduszy inwestycyjnych czy instytucji zbiorowego inwestowania mogą wchodzić różne klasy aktywów (np.: instrumenty udziałowe, dłużne czy pochodne) o różnym profilu ryzyka. 4. Opis polityki inwestycyjnej funduszu znajduje się w prospekcie informacyjnym dostępnym na stronach internetowych towarzystw funduszy inwestycyjnych. 5. Z uwagi na charakter tych inwestycji (dywersyfikacja aktywów wchodzących w skład tych inwestycji), powinny one się charakteryzować niższą zmiennością cen od cen instrumentów udziałowych i pochodnych. Jednak w sytuacji niepokoju na rynkach, nagłych i wysokich poziomów umorzeń kapitału zgromadzonych w tych funduszach inwestycyjnych czy 3
instytucjach zbiorowego inwestowania, mogą pojawić się trudności z umorzeniem jednostek uczestnictwa lub certyfikatów inwestycyjnych lub zbycia publicznych certyfikatów inwestycyjnych. Opis ryzyka rynkowego związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe 6 1. Ryzyko rynkowe to ryzyko spadku wartości aktywów netto portfela w wyniku niekorzystnych zmian cen instrumentów finansowych na rynkach finansowych. 2. Na ryzyko rynkowe składają się w szczególności: 1) ryzyko cen akcji, 2) ryzyko stopy procentowej, 3) ryzyko kursu walutowego. 3. Ryzyko cen akcji polega na spadku wartości aktywów netto portfela na skutek niekorzystnych zmian cen akcji. Na ryzyko cen akcji składają się: 1) ryzyko systematyczne 2) ryzyko specyficzne danego emitenta. 4. Ryzyko systematyczne związane jest z sytuacją makroekonomiczną, czyli między innymi takimi czynnikami jak: stopa wzrostu gospodarczego, poziom deficytu budżetowego i deficytu w handlu zagranicznym, stopa bezrobocia, wielkość popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, wysokość stóp procentowych i kursów walutowych, poziom inflacji, ceny surowców i zmiany cen akcji na rynkach zagranicznych. Negatywne tendencje w sytuacji makroekonomicznej mogą przekładać się na spadki cen na rynkach akcji lub innych instrumentów finansowych. Negatywne tendencje na zagranicznych rynkach akcji mogą przekładać się na spadki cen akcji i innych instrumentów finansowych na rynku krajowym. Ryzyko systematyczne nie może zostać ograniczone poprzez dywersyfikację portfela udziałowych papierów wartościowych. 5. Ryzyko specyficzne to ryzyko inwestowania w akcje lub inne instrumenty finansowe określonego emitenta. Na ryzyko to wpływają między innymi: wyniki finansowe emitenta i prognozy przyszłych wyników, pozycja rynkowa spółki, poziom zadłużenia, ład korporacyjny, jakość pracy zarządu, konflikty w akcjonariacie i inne. Ryzyko specyficzne może zostać ograniczone poprzez dywersyfikację portfela udziałowych papierów wartościowych. 6. Ryzyko cen akcji oraz jego ryzyka składowe mogą być zwiększane lub zmniejszane przez charakterystyczne cechy segmentów rynku akcji, na których dokonywane są inwestycje, co może skutkować zwiększona zmiennością cen tych instrumentów. W szczególności, charakterystycznymi cechami niektórych segmentów rynku akcji, mogącymi powodować zmianę ekspozycji inwestora na ryzyko cen akcji są m.in.: 1) w segmencie akcji o wysokiej płynności (tzw. blue chips) - wrażliwość na kierunek przepływów środków pieniężnych o znacznej wartości, związanych z dokonywaniem inwestycji przez dużych inwestorów instytucjonalnych, w tym przepływów kapitału zagranicznego. Może ona powodować w niektórych okresach zwiększoną zmienność cen akcji z tego segmentu, zarówno bezwzględnie, jak i w stosunku do pozostałych segmentów rynku akcji, 2) w segmencie akcji małych i średnich spółek - wrażliwość na informacje dotyczące emitenta (dotyczy w największym zakresie akcji notowanych w alternatywnym systemie obrotu NewConnect). Może ona powodować zwiększoną zmienność oraz odchylenia ceny rynkowej instrumentów finansowych od ich wartości fundamentalnej w segmentach rynku o średniej i niskiej płynności, wynikające m.in. z braku lub ze zmniejszonego zaangażowania inwestorów instytucjonalnych, 3) w przypadku akcji notowanych na rynkach zagranicznych wrażliwość na zmiany kursów walutowych i sytuacji makroekonomicznej krajów, z których spółki są przedmiotem inwestycji. Niezależnie od ryzyka walutowego, kursy akcji spółek zagranicznych mogą charakteryzować się w niektórych okresach zwiększoną zmiennością kursów wyrażonych w walucie lokalnej na skutek ograniczania strat przez inwestorów zagranicznych, wynikających z niekorzystnych zmian kursów walutowych. Inwestycje w akcje spółek zagranicznych wiążą się również z ekspozycją inwestora na ryzyko systematyczne tych krajów (tzw. ryzyko kraju), 4) w przypadku akcji spółek z krajów rozwijających się (tzw. emerging markets) - wrażliwość na wzrost globalnej awersji do ryzyka. Kursy cen akcji spółek z krajów rozwijających się mogą być dodatkowo narażone na okresowe wzrosty zmienności notowań wynikające ze wzrostu globalnej awersji do ryzyka oraz krótkoterminowe spadki kursów, wynikające z masowego wycofywania środków finansowych przez inwestorów z tego segmentu, zwłaszcza w okresie dekoniunktury. Może tym zjawiskom towarzyszyć także wzrost korelacji zarówno pomiędzy kursami akcji emitentów z tego samego kraju, jak również pomiędzy indeksami giełdowymi z różnych krajów rozwijających się, co może zniwelować korzyści wynikające dywersyfikacji ryzyka specyficznego emitenta i ryzyka kraju, 5) w segmencie spółek niepublicznych - nieobserwowalność kursu rynkowego oraz brak obowiązków informacyjnych po stronie emitentów. W związku z tym, że akcje spółek niepublicznych nie są przedmiotem transakcji w publicznym obrocie, ich wartość godziwa nie może zostać dokładnie ustalona poprzez odniesienie do kursu takich akcji, lecz musi być ustalona za pomocą metod i modeli wyceny akcji. Z natury rzeczy, tak ustalona wartość jest oszacowaniem i nawet przy zachowaniu najwyższej staranności jest obarczona możliwością błędu (tzw. ryzyko modelu), w związku z czym cena nabycia i zbycia takich instrumentów może być różna od ich wartości fundamentalnej. Wartość uzyskana w drodze wyceny jest wrażliwa na zmianę założeń odnośnie prognozowanych wyników finansowych, danych 4
makroekonomicznych, stóp procentowych i innych danych wykorzystywanych w modelu. Co więcej, spółki niepubliczne nie podlegają rygorystycznym obowiązkom informacyjnym, jakim podlegają spółki publiczne, co może również wpływać na efektywność wyceny akcji będących przedmiotem transakcji w tym segmencie rynku kapitałowego, 6) w segmencie akcji spółek będących przedmiotem pierwszych ofert publicznych (tzw. IPO) - nieobserwowalność wcześniejszych kursów akcji i krótsza historia dostępnych danych finansowych. Podobnie jak w przypadku spółek niepublicznych, wcześniejszy kurs akcji spółek będących przedmiotem pierwszych ofert publicznych jest nieznany i w związku z tym ustalenie wartości akcji wymaga przeprowadzenia oszacowania przy użyciu metod i modeli wyceny akcji. Takie oszacowanie może być obarczone możliwością błędu (tzw. ryzyko modelu), w związku cena nabycia takich instrumentów może być różna od ich wartości fundamentalnej. Wartość uzyskana w drodze wyceny jest wrażliwa na zmianę założeń odnośnie prognozowanych wyników finansowych, danych makroekonomicznych, stóp procentowych i innych danych wykorzystywanych w modelu. Co więcej, spółki będące przedmiotem pierwszej oferty publicznej nie mają tak długiej historii danych finansowych jak podlegające rygorystycznym obowiązkom informacyjnym spółki publiczne, co może wpływać na poprawność prognoz finansowych, a tym samym na efektywność wyceny akcji będących przedmiotem transakcji w tym segmencie rynku kapitałowego. 7. Ryzyko stopy procentowej to ryzyko spadku wartości aktywów netto portfela spowodowane zmianami stóp procentowych. Ryzyko stopy procentowej ma szczególne znaczenie w przypadku instrumentów dłużnych o oprocentowaniu stałym. Zależność cen tych instrumentów od stopy procentowej jest odwrotna. Wzrost stopy procentowej powoduje spadek cen papierów dłużnych, a spadek stopy procentowej powoduje wzrost ceny instrumentów dłużnych. Ryzyko stopy procentowej zależy od długości czasu do wykupu danego instrumentu, stopy odsetkowej i stopy dochodowości. Im dłuższy czas do wykupu instrumentu, tym wyższe jest ryzyko stopy procentowej. Im niższa stopa odsetkowa i stopa dochodowości instrumentu, tym wyższe jest ryzyko stopy procentowej. Na ryzyko stopy procentowej mają wpływ m.in. wzrost stopy inflacji (bieżącej lub oczekiwanej), wysokość realnej stopy procentowej, polityka pieniężna banku centralnego, tempo rozwoju gospodarczego, poziom oszczędności w gospodarce, ocena sytuacji fiskalnej państwa przez inwestorów oraz poziom stóp procentowych w innych krajach. Ekspansywna polityka fiskalna i monetarna państwa, nadmierny wzrost deficytu finansów publicznych i wzrost relacji długu publicznego do PKB, może prowadzić do presji na wzrost rynkowych stóp procentowych. 8. Ryzyko kursu walutowego to ryzyko spadku wartości aktywów netto portfela spowodowane zmianami kursu waluty polskiej w stosunku do walut obcych. Na ryzyko to wpływa szereg czynników o charakterze makroekonomicznym (między innymi poziom inflacji, poziom deficytu budżetowego i deficytu w handlu zagranicznym, wysokość nominalnych i realnych stóp procentowych, charakter polityki pieniężnej i fiskalnej, tempo wzrostu gospodarczego oraz poziom stóp procentowych w innych krajach) i rynkowym (między innymi: sytuacja na międzynarodowych rynkach finansowych oraz tzw. sentyment zagranicznych inwestorów odnośnie inwestycji w instrumenty denominowane w walucie danego kraju). Poziom kursu walutowego może cechować się bardzo dużą zmiennością o nieprzewidywalnym charakterze. 5 Opis ryzyka kredytowego związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe 7 1. Głównymi czynnikami ryzyka kredytowego są: 1) ryzyko niedotrzymania warunków, 2) ryzyko obniżenia oceny kredytowej, 3) ryzyko rozpiętości kredytowej. 2. Ryzyko niedotrzymania warunków, nazywane również ryzykiem niewypłacalności, to ryzyko spadku wartości aktywów netto portfela spowodowane niedotrzymaniem warunków kontraktów finansowych przez emitentów instrumentów dłużnych. Polega ono na niespłaceniu przez emitenta w terminie należnej kwoty z tytułu wyemitowanych instrumentów dłużnych (zarówno odsetek jak i kwoty pożyczonego kapitału). 3. Ryzyko obniżenia oceny kredytowej to ryzyko spadku wartości aktywów netto portfela spowodowane obniżeniem ocen kredytowych (ratingów) emitentów lub emisji. Obniżenie oceny kredytowej dla danego emitenta skutkuje wzrostem ryzyka danej inwestycji, co powoduje, że inwestorzy oczekują wyższej stopy zwrotu z tej inwestycji. Wzrost oczekiwanej stopy zwrotu powoduje spadek wartości instrumentów dłużnych. 4. Ryzyko rozpiętości kredytowej to ryzyko spadku wartości aktywów netto portfela spowodowane zmianami rozpiętości kredytowej dla emisji. Rozpiętość kredytowa to różnica z oczekiwanej przez inwestorów stopy zwrotu z instrumentów obarczonych ryzykiem a instrumentów, które postrzega się jako wolne od ryzyka (instrumenty dłużne emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa). Inwestycje w papiery dłużne innych emitentów niż Skarb Państwa, czyli np. papiery komercyjne lub obligacje komunalne i korporacyjne wiążą się z wyższym poziomem ryzyka kredytowego, uzależnionym od wiarygodności kredytowej emitenta. Pogorszenie ratingu kredytowego wpływa na wzrost ryzyka danego emitenta i wzrost rozpiętości kredytowej, a tym samym powoduje spadek ceny danego instrumentu dłużnego. Inwestycje w tytuły uczestnictwa emitowane przez instytucje wspólnego inwestowania mające siedzibę za granicą lub w jednostki uczestnictwa innych funduszy obciążone są ryzykiem pochodzącym od ryzyka lokat takiego funduszu. Inwestycje w lokaty bankowe związane są z ryzykiem kredytowym banku.
Opis ryzyka płynności związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe 8 1. Ryzyko płynności jest związane z brakiem możliwości efektywnego przeprowadzenia transakcji na danym instrumencie finansowym, bez istotnego wpływu na cenę realizacji, ze względu na wielkość tej transakcji. Jest to inaczej możliwość okresowego ograniczenia dostępności rynku danych instrumentów. 2. Ryzyko to występuje najczęściej przy próbie sprzedaży znacznej ilości posiadanych aktywów, która to ilość jest relatywnie duża w stosunku do normalnej wielkości transakcji przeprowadzanych danym instrumentem finansowym. Powoduje to naruszenie aktualnej struktury popytu i podaży, co prowadzi do zmiany ceny rynkowej. 3. Ryzyko płynności ma szczególnie duże znaczenie w przypadku rynku akcji. 4. W odniesieniu do poszczególnych emitentów zależy ono głównie od takich czynników jak: wielkość (kapitalizacja rynkowa) spółki oraz poziom średnich dziennych obrotów rynkowych akcjami danego emitenta. 5. W przypadku innych instrumentów finansowych na poziom płynności mają wpływ takie czynniki, jak wartość instrumentów finansowych znajdujących się w obrocie, średni dzienny obrót rynkowy na danym instrumencie finansowym czy różnica pomiędzy ceną kupna i sprzedaży. Ograniczenie płynności może zwiększać zmienność cen instrumentów finansowych. 6. Może ono wzrastać dodatkowo w sytuacji niepokoju na rynkach, nagłych zmian stóp procentowych oraz nagłych przepływów kapitału zagranicznego. Opis ryzyka operacyjnego związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe 9 1. Ryzyko operacyjne to ryzyko straty wynikające z błędnych procedur wewnętrznych, ich niestosowania lub nieprawidłowego stosowania. 2. Ryzyko operacyjne wynika również z błędnego działania systemów, błędów popełnianych przez pracowników lub wynikających ze zdarzeń zewnętrznych. 3. Podstawowe źródła ryzyka operacyjnego stanowią: 1) ludzie, 2) systemy, 3) zdarzenia zewnętrzne oraz 4) procesy. Opis ryzyka związanego z przechowywaniem aktywów 10 1. Ryzyko związane z przechowywaniem Aktywów dotyczy zasad przechowywania Aktywów na rachunkach prowadzonych odpowiednio przez dom maklerski lub/oraz depozytariusza. 2. W przypadku ogłoszenia upadłości depozytariusza i domu maklerskiego, papiery wartościowe stanowią własność Klienta nie wchodzą do masy upadłości. 6 Opis ryzyka związanego z koncentracją aktywów lub rynków 11 1. Ryzyko związane z koncentracją aktywów lub rynków dotyczy zasad zarządzania przez Zarządzających portfelami, którzy koncentrują swoje inwestycje, np. na rynku polskim. 2. Sytuacja na tym rynku ma istotny wpływ na wartość i płynność aktywów portfela. 3. Wahania wyceny rynkowej poszczególnych instrumentów finansowych mogą powodować wahania wartości aktywów netto portfela. Opis ryzyka rozliczenia związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe 12 1. Ryzyko rozliczenia związane jest z potencjalnie negatywnymi dla wartości portfela skutkami opóźnienia rozliczenia zawartych transakcji. 2. Opóźnienia te mogą uniemożliwiać lub utrudniać przeprowadzanie dalszych transakcji. 3. Źródłem ryzyka rozliczenia mogą być między innymi ryzyka operacyjne występujące po stronie operatorów rynków giełdowych, izb rozliczeniowych i pośredników (domów maklerskich, banków). Opis ryzyka nietrafionych decyzji inwestycyjnych 13 Istnieje możliwość, że podjęte w najlepszej wierze i zgodnie z najlepszą wiedzą decyzje inwestycyjne nie przyniosą oczekiwanych rezultatów i wartość posiadanych instrumentów finansowych, a tym samym wartość Aktywów netto portfela ulegnie zmniejszeniu.
Opis ryzyka związanego z zawieraniem umów dotyczących instrumentów pochodnych 14 1. Indywidualna lub standardowa strategia inwestycyjna może dopuszczać inwestowanie w instrumenty pochodne. 2. Instrumenty pochodne charakteryzują się bardzo wysoką zmiennością cen. 3. Pośrednio zmienność cen instrumentów pochodnych zależy od zmienności cen instrumentów bazowych. Ta z kolei zależy od wielu czynników związanych z danych instrumentem bazowym. 4. Dodatkowo zmienność ta jest zwiększania przez mechanizm dźwigni finansowej, który polega na tym, że do inwestycji w dany instrument pochodny wymagane jest utrzymywanie zabezpieczenia, które stanowi niewielki procent wartości całej inwestycji. 5. Ryzyko dźwigni finansowej oznacza, że zmiana wartości instrumentu pochodnego jest znacznie większa niż zmiana wartości instrumentu bazowego. 6. To powoduje, że niewielkie wahania cen instrumentów pochodnych mogą mieć wysoki wpływ na stopę zwrotu z zainwestowanych środków. Dla przykładu: jeżeli depozyt zabezpieczający wynosi 5%, to stopień dźwigni finansowej wynosi 1:20 i oznacza to, że 1% zmiany ceny instrumentu pochodnego powoduje zmianę w wysokości około 20% zainwestowanych środków. 7. Mechanizm dźwigni finansowej stwarza wysokie ryzyko utraty całości inwestycji. 8. Zmienność instrumentów z tej grupy może wzrastać dodatkowo w sytuacji niepokoju na rynkach, nagłych zmian stóp 9. W wyniku transakcji na instrumentach pochodnych istnieje możliwość zaciągnięcia przez klienta zobowiązania finansowego związanego z rozliczeniem kontraktu, a także możliwość zaciągnięcia zobowiązania do faktycznej dostawy lub odbioru określonych instrumentów finansowych. 10. W przypadku towarowych instrumentów pochodnych istnieje również możliwość zaciągnięcia zobowiązania do fizycznego dostarczenia lub odbioru towaru wskazanego w kontrakcie. 11. Dlatego z inwestycjami w instrumenty pochodne związane jest ryzyko utraty całości zainwestowanych środków, a w przypadkach niekorzystnych i gwałtownych zmian cen instrumentów pochodnych również konieczność dopłaty dodatkowej kwoty w stosunku do kosztów nabycia instrumentu finansowego celem wypełnienia powstałego zobowiązania. 12. Zobowiązania, o których mowa powyżej są obowiązkami dodatkowymi w stosunku do kosztów nabycia instrumentu finansowego. 13. Inwestycje w instrumenty pochodne wiążą się z koniecznością utrzymywania i uzupełniania zabezpieczenia określonego w szczegółowych opisach danych instrumentów finansowych (np. depozytów zabezpieczających). 14. Z zawieraniem umów dotyczących instrumentów pochodnych wiążą się następujące specyficzne ryzyka: 1) ryzyko związane z wyborem przez zarządzającego niewłaściwego zabezpieczenia aktywów portfela, polegające na niewłaściwym doborze bazy kontraktu, terminu, waluty lub braku dokładnego dopasowania wartości płatności, co może spowodować stratę na zabezpieczonej transakcji, 2) ryzyko związane ze stosowaniem instrumentów pochodnych opartych na papierach wartościowych i indeksach giełdowych może to powodować znaczne odchylenie stóp zwrotu Portfela w porównaniu ze stopą zwrotu stopy odniesienia, 3) w przypadku instrumentów pochodnych, w których instrumentem bazowym jest waluta (np. opcje walutowe, transakcje futures) ryzyko zmian kursów walut. 7