Wydawnictwo WAM, 2010 Redakcja Grażyna Berger Projekt okładki i projekt okładki Andrzej Sochacki ISBN 978-83-7505-500-9 NIHIL OBSTAT. Przełożony Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego ks. Wojciech Ziółek SJ, prowincjał, Kraków, 6 października 2009 r., l.dz. 401/09. WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 429 50 03 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254-256 faks 12 430 32 10 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl Z apraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ h p://wydawnictwowam.pl tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków wydawnictwowam.pl 4
SPIS TREŚCI WSTĘP 5 Rozdział I ODKRYWANIE SŁOWA I. ŻYWE SŁOWO 11 1. Rozrzutny siewca 12 2. Grunt to dobry grunt 15 3. Ewangelia sukcesu 18 II. MOC ZIARNA 21 1. Rośnie nie wiadomo jak 21 2. Mały jak ziarnko gorczycy 24 3. Rozwój duchowy 27 III. CHWAST SIĘ NIE LICZY 31 1. Gospodarz obsiał pole 32 2. Nieprzyjaciel nasiał chwastu 35 3. Chcesz, żebyśmy poszli i zebrali go? 38 Rozdział II ODKRYWANIE BOGA I. W MIŁOŚCI BOGA 45 1. Zagubieni 45 2. Poszukiwani 48 3. Odnalezieni 50 223
II. MIŁOŚĆ I ZAZDROŚĆ 53 1. Zazdrość o wolność 54 2. Zazdrość o miłość 57 3. Serce ojca 60 III. W ŚWIETLE JUPITERÓW I CIENIU 63 1. Gwiazdor 63 2. Szczęśliwa wina 66 3. Puste ręce 67 IV. W WINNICY PANA 71 1. Zepsuci dzierżawcy 72 2. Słaby Bóg? 74 3. Zwornik sklepienia 77 Rozdział III ODKRYWANIE RELACJI I. NIE UMAWIAĆ SIĘ Z BOGIEM 83 1. Hojny gospodarz 84 2. Najemnik 86 3. Przyjaciel 90 II. BYĆ U SIEBIE 92 1. Nie wolno spać w czasie wesela 92 2. Znajomości w niebie 95 3. Tożsamość chrześcijanina 98 III. TWARDY BÓG? 101 1. Powierzył czy dał? 102 2. Pracować dla Boga 106 3. Bój się Boga! 108 224
Rozdział IV ODKRYWANIE CZŁOWIEKA I. BLIŹNI NIEKOMPATYBILNY 115 1. Znieczulica i litość 115 2. Granice miłości 118 3. Wróg bliźnim? 120 II. NIEWYPŁACALNI DŁUŻNICY 122 1. Horrendalne długi 123 2. Dwie miary? 125 3. Nowe przykazanie 129 III. TRZEJ PRZYJACIELE 131 1. Alibi dla egoizmu 131 2. Cierpliwość w proszeniu 134 3. Dary dobrego Ojca 136 Rozdział V ODKRYWANIE SIEBIE I. TAK CZY NIE? 141 1. Apatyczne dzieci 141 2. Obrotowa przypowieść 146 II. NIEUCZCIWOŚĆ CZY SPRYT? 151 1. Zimny albo gorący 152 2. Bóg i mamona 155 III. CIERPLIWOŚĆ PANA 158 1. Dwubiegunowość życia 158 2. Natrętna łaska 160 3. O ileż bardziej 162 225
Rozdział VI ODKRYWANIE WARTOŚCI I. CHCIWY TRACI DWA RAZY 167 1. Sędzia sumień 167 2. Bogaty anonim 170 3. Głupiec 173 II. GŁUPI I GŁUPSI 178 1. Żył pewien człowiek 179 2. Umarł Łazarz i bogacz 183 3. Uczyć się na błędach innych 187 III. PRAWDZIWE SKARBY 190 1. Wielka gratka 190 2. Królestwo Boże jest pośród was 193 3. Radość ryzyka 197 Rozdział VII ODKRYWANIE WIECZNOŚCI I. PARADOKS UCZTY 203 1. Wymówki 204 2. Dziwni goście 207 3. Strój weselny 209 II. NAGRODA ZA CZUJNOŚĆ 211 1. Przepasane biodra i zapalone pochodnie 212 2. Jak złodziej 214 3. Nagroda 218 226
WSTĘP W wielu takich przypowieściach głosił im naukę, o ile mogli [ją] rozumieć. A bez przypowieści nie przemawiał do nich. Osobno zaś objaśniał wszystko swoim uczniom (Mt 4, 33). Nauczanie Jezusa często przyjmowało formę przypowieści. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że był to ulubiony sposób Jego wypowiedzi, zakorzeniony głęboko w rzeczywistości słuchaczy i nawiązujący do wydarzeń i sytuacji bliskich ich bezpośredniemu doświadczeniu. Przypowieści należą do opowiadań metaforycznych. Są one rozszerzonym porównaniem. Jest to opowiadanie zmyślone, ale zgodne ze zwyczajami i prawami życia codziennego. Jego celem jest przedstawienie pewnej prawdy należącej do innego porządku. Przypowieści stanowią swoistą pedagogię Jezusa. Nie jest to więc lekki i przyjemny wykład opowiedziany w formie bajki, ale to żywa nauka z mocą, której prawdziwy sens odkrywa jedynie człowiek wierzący. Obrazy przypowieściowe, przedstawione przez Jezusa, odwołują się do naszego doświadczenia po to, by przenieść nas do świata niewidzialnego. Są rodzajem mostu łączącego dwa brzegi: czas i wieczność, teraźniejszość i przyszłość, 5
świat ludzki i świat Boski, rzeczy dnia codziennego i tajemnicę (A. Pronzato). W swoim nauczaniu Jezus niemal ciągle daje pierwszeństwo obrazom przed zasadami teoretycznymi. Posługując się przypowieściami, zmusza niejako swoich słuchaczy do poszukiwań, do odpowiedzi na zaskakujące pytania, które mają bezpośredni związek z ich życiem. Wprowadza ich w świat Boga, zachęca do odkrywania Go w działaniu, do wchodzenia z Nim w relacje. Książka Odkryty Skarb jest próbą odczytania Jezusowych przypowieści w duchu refleksji i modlitwy. Są to więc medytacje biblijne zachęcające do indywidualnego rozważania lub służące jako pomoc w odprawianiu ośmiodniowych rekolekcji metodą świętego Ignacego Loyoli. Zamysłem autorów nie jest danie gotowych odpowiedzi na wyzwania, jakie niesie trud odczytywania nauki Jezusa. Przypowieści nie wyjaśniają wszystkiego, lecz zachęcają do głębszej refleksji, do odkrywania własnej drogi do Boga. Stąd też książka jest raczej zaproszeniem do poszukiwania przypowieściowego skarbu, jednak nie za pomocą wysiłków intelektualnych, ale na drodze modlitwy, osobistego spotkania z Jezusem. Skarb odkryty, to właściwie skarb poszukiwany, który wzywa do podejmowania decyzji i zarazem odkrywany, zobowiązujący do postępowania w określony sposób. Poszczególne rozdziały książki nadają rozważaniom specyficzną dynamikę. Czytelnik stanie najpierw przed zadaniem odkrycia prawdziwego oblicza Boga, Jego Słowa i relacji, jakie zawiera z człowiekiem. Następnie spojrzy refleksyjnie na najwspanialsze dzieło Boga, jakim jest człowiek, i będzie odkrywał siebie w relacjach z bliźnimi 6
i ze światem stworzonym. Wreszcie znajdzie się w obliczu wieczności i będzie próbował zgłębić tajemnice rzeczy ostatecznych. Oddając do rąk czytelnika niniejszą pozycję, wyrażamy nadzieję, że stanie się ona inspiracją do refleksji i modlitwy oraz przyczyni się do rozwoju duchowego i głębszego poznania i pokochania Jezusa. Krzysztof Biel SJ Stanisław Biel SJ 7
I. ŻYWE SŁOWO (Mt 13, 1-9; 18-23) Owego dnia Jezus wyszedł z domu i usiadł nad jeziorem. Wnet zebrały się koło Niego tłumy tak wielkie, że wszedł do łodzi i usiadł, a cały lud stał na brzegu. I mówił im wiele w przypowieściach tymi słowami: Oto siewca wyszedł siać. A gdy siał, niektóre [ziarna] padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. Inne w końcu padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. Kto ma uszy, niechaj słucha! (...) Wy zatem posłuchajcie przypowieści o siewcy! Do każdego, kto słucha słowa o królestwie, a nie rozumie go, przychodzi Zły i porywa to, co zasiane jest w jego sercu. Takiego człowieka oznacza ziarno posiane na drodze. Posiane na miejsce skaliste oznacza tego, kto słucha słowa i natychmiast z radością je przyjmuje; ale nie ma w sobie korzenia, lecz jest niestały. Gdy przyjdzie ucisk lub prześladowanie z powodu słowa, zaraz się załamuje. Posiane między ciernie oznacza tego, kto słucha słowa, lecz troski doczesne i ułuda bogactwa zagłuszają słowo, tak że zostaje bezowocne. Posiane w końcu na ziemię żyzną oznacza tego, kto słucha słowa i rozumie je. 11
On też wydaje plon: jeden stokrotny, drugi sześćdziesięciokrotny, inny trzydziestokrotny. 1. ROZRZUTNY SIEWCA Przypowieść o siewcy wraz z jej interpretacją nawiązują do trudnej pracy człowieka, który zmaga się z siłami natury, by zdobyć dla siebie niezbędne pożywienie. Praca na roli jest bardzo męcząca i wymaga wielkiego zaangażowania i troski ze strony rolnika. Można tu usłyszeć echo słów Boga, który zwraca się do Adama: przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu: w trudzie będziesz zdobywał od niej pożywienie dla siebie po wszystkie dni twego życia (Rdz 3, 17). Obserwacja pracy rolnika pokazuje, że przed zasiewem niezbędne jest odpowiednie przygotowanie gleby, by ziarno znalazło właściwe środowisko dla wzrostu. Czy tak samo wyglądały zasiewy w czasach Jezusa? Przypowieść o siewcy osadzona jest w rolniczym środowisku Galilei. Zasiewu dokonuje się tam po podorywce, a przed głębokim oraniem, które miało miejsce w porze deszczowej. Urodzajny grunt w Palestynie to cienka warstwa humusu, pod którą kryje się skała. Natomiast droga, o której mowa w przypowieści, była w rzeczywistości ścieżką wydeptaną przez ludzi i zwierzęta zadeptujące cudze plony lub przechodzące tamtędy po zbiorze. W czasach Jezusa rolnik nie zawsze trudził się, by oczyścić ziemię z kamieni. Biedniejsi osadnicy tworzyli niewielkie działki uprawne na terenach skalistych, gdzie szanse obfitych plonów nie były 12
imponujące. Rzeczywiście z trudem wydzierali oni pożywienie ziemi poprzez ciężką pracę. Ewangeliczny obraz przypowieści stawia w centrum postać siewcy. Tym siewcą jest Jezus. Przyjrzyjmy się, jaki jest jego styl dokonywania zasiewu. Jezus jest hojnym siewcą. Nie dokonuje obliczeń, nie prowadzi rachunków, nie zajmuje się wyliczaniem zysków i strat. Jego misją jest sianie, dlatego nie boi się rzucać obficie ziarna, nie martwi się na zapas o efekty. Siewca nie wybiera terenu. Rzucając ziarno, nie zwraca uwagi, na jaką glebę trafi. Nie decyduje, który teren nadaje się pod zasiew, a który nie daje nadziei na plon. Można powiedzieć, że marnuje ziarno, rzucając je na drogę, między skały czy ciernie. Takie podejście Jezusa wskazuje na wielki optymizm. Jezus wierzy, że Jego dzieło przyniesie wielkie plony. Podobnie jak rolnik dokonuje zasiewu pomimo wielu trudności i przeciwności natury, tak też Jezus kontynuuje swoją misję głoszenia Słowa, mimo niepowodzeń, niezrozumienia, mimo odrzucenia. Jego styl głoszenia Słowa, mówienia o królestwie Bożym budzi niezrozumienie i niepokój wśród słuchaczy. Nie tego się spodziewali, nie takiego królestwa oczekiwali. Nawet w swojej rodzinie Jezus spotyka się z niezrozumieniem i oporem. Xawier Leon-Dufour komentuje tę kwestię następująco: Jezus przyszedł, ale zamiast wprowadzić porządek w domu Bożym i przyłożyć topór do każdego drzewa, które wydaje złe owoce, leczy chorych, przyjmuje ubogich, ucztuje z celnikami i grzesznikami... Ten człowiek, którego autorytet ludzie postrzegają od razu jako coś nowego, nie chce być karzącym ramie- 13
niem Boga; nie podejmuje konfrontacji z tymi, którzy są źli. Jezus nie zniechęca się niepowodzeniami, nie zaprzestaje swojego dzieła, sieje ziarno Słowa w przekonaniu, że potrafi ono rozbić skały, wyrosnąć na ubitej drodze, bowiem żywe jest Słowo Boże i skuteczne, zdolne osądzić pragnienia i myśli serca (Hbr 4, 12). Dokonuje zasiewu wszędzie, głosi Słowo Boże wszystkim dobrym i złym, bogatym i biednym, zdrowym i chorym, dorosłym i dzieciom. Podejmuje ryzyko zasiewu Słowa, poddając próbie wszystkie rodzaje ziemi. Dzisiejszy świat nie znosi rozrzutności. Wszystko jest skrupulatnie policzone. Każda godzina pracy, każdy włożony wysiłek przekładany jest na wynagrodzenie, według z góry uzgodnionej taryfy. Liczy się przede wszystkim efektywność. W dobie kryzysu gospodarczego ważna jest także oszczędność, rozsądne gospodarowanie zasobami, ograniczanie wydatków. Czy obraz hojnego Siewcy pasuje do współczesnej rzeczywistości? Pytania do refleksji: Jakie uczucia budzi we mnie obraz rozrzutnego siewcy? Jaki jest mój obraz Jezusa-Siewcy? Czy umiem docenić Jego hojność? Jakie jest moje podejście do wykonywanej pracy? Czy umiem kontynuować dzieło mimo niepowodzeń? Czy nie zniechęcam się zbyt szybko, nie widząc efektów swojej pracy? Czy potrafię być hojnym wobec innych? Od czego uzależniam moją hojność? 14
2. GRUNT TO DOBRY GRUNT Wyjaśnienie przypowieści o siewcy przesuwa akcent z siewcy na rodzaj gleby. Po pewnym czasie działalności publicznej, po okresie intensywnego głoszenia Słowa popartego znakami i cudami, Jezus zauważa, że nie wszyscy jednakowo przyjmują Jego naukę. Jego Słowo skierowane do wszystkich nie zawsze trafia na podatny grunt. Nie każda gleba przynosi obfity plon. W przypowieści każdy rodzaj gleby porównany jest do różnych typów ludzi. Pierwszy, to ci którzy słuchają Słowa, ale nie rozumieją go. Tacy ludzie nie potrafią oprzeć się Złemu, który przychodzi i natychmiast porywa to co zasiane w ich sercu. Działanie Złego porównane jest do zachowania ptaków. Jest nieprzewidywalne. Zły, tak jak ptak, przychodzi i odchodzi, zaskakuje, pojawia się znienacka. O. Lagrange mówi, że w Palestynie można zobaczyć chmary wróbli, które podążają za siewcą i chwytają ziarno, zanim wpadnie ono w ziemię. Zły dąży do tego, by ziarno nie wpadło w ogóle w ziemię, by Słowo nie trafiło do ludzkiego serca; a jeśli trafi, chce go natychmiast stamtąd wyrwać. Obraz ten możemy odnieść do pokus, które atakują z zewnątrz. Działa wtedy impuls chwili prowadzący do zachowań, których nigdy byśmy się nie spodziewali. Stąd powiedzenie: okazja czyni złodzieja. Drugi typ ludzi, porównanych do terenu skalistego, to osoby o niestałym charakterze. Osoby takie chętnie i natychmiast przyjmują usłyszane Słowo, ale nie mają odpowiedniego fundamentu, który pozwoli im przetrwać różne 15
przeciwności życiowe, jak ucisk czy prześladowanie. Można powiedzieć, że są to ludzie o słomianym zapale, żyjący chwilą. Ich życie jest powierzchowne, lekkomyślne, próżne. Gonią ciągle za nowymi przeżyciami, mają wygórowane ambicje, ale nie potrafią doprowadzić rzeczy do końca. Podobnie jak ziarno, które nie jest dobrze ukorzenione, usycha pod wpływem mocnych promieni słonecznych, tak też ludzie nie mający odpowiedniego fundamentu, ugruntowanych przekonań i motywacji, mogą szybko się zniechęcić i łatwo zrezygnować z wysiłku. Słońce, którego promienie powodują uschnięcie korzeni, działa z pewną regularnością wstaje i zachodzi. Podobnie jest z ludzkimi słabościami: raz występują z większym nasileniem, innym razem ustępują. Można jednak zauważyć pewną regularność, powtarzalność. Najłatwiej zaobserwować to w przypadku wady głównej lub grzechu, który powraca w określonych odstępach czasu. Trzecią grupę stanowią ludzie, u których usłyszane Słowo pozostaje bezowocne z powodu trosk doczesnych i ułudy bogactwa. Troski doczesne to niepokój, obawa, przesadne martwienie się o sprawy przyziemne, zajmowanie się rzeczami mało istotnymi, które nabierają jednak ogromnego znaczenia i zabierają cały czas. Natomiast ułuda bogactwa wiąże się z pogonią za posiadaniem, wygodami życia, przedkładaniem mieć nad być. Troski doczesne i ułuda bogactwa reprezentują tu ciernie, które rosną bujnie i zagłuszają wzrost ziarna. Ciernie rosną nieustannie, ich działanie jest ciągłe. Podobnie w życiu człowieka działają troski doczesne i ułuda bogactwa. Mają one charakter stały, działają nieprze- 16
rwanie. Dobrze wyraża to powiedzenie, że w miarę jedzenia rośnie apetyt. Wzrost ziarna, jakim jest Słowo Boże, zagrożony jest przez wydarzenia niespodziewane, nieprzewidywalne, przez trudne sytuacje, które powracają regularnie oraz przez troskę o rzeczy doczesne i bogactwo. Warto również zauważyć, że w obrazach niepowodzenia zniszczenie rośnie stopniowo: samo ziarno, wybujałe źdźbło i wreszcie cała roślina. Oznacza to, że człowiek doświadcza trudności w przyjmowaniu Słowa Bożego na różnych etapach życia, zarówno wtedy, gdy jest relatywnie daleko od Boga, jak i wtedy, gdy czuje się blisko Niego. Wreszcie czwarty typ ludzi, to ci, którzy słuchają Słowa Bożego, potrafią je zrozumieć i przyjąć. W ten sposób wydają oni plon: jedni stokrotny, drudzy sześćdziesięciokrotny, inni trzydziestokrotny. Ten rodzaj gleby nie wymaga szczególnego precyzowania. Jest to ziemia żyzna, przygotowana do dawania obfitych plonów. W czasach Jezusa normalny plon na ziemiach palestyńskich to plon siedmioipółkrotny. Jezus, mówiąc o żyznej glebie ludzkiego serca, wskazuje więc ogromne możliwości, jakie drzemią w człowieku. Ziemia żyzna ludzkiego serca polega na zgłębianiu Słowa, przyjęciu go na serio i wytrwałym dochowywaniu wierności. Wyjaśnienie przypowieści o siewcy zwraca uwagę na naszą odpowiedzialność i przygotowanie do przyjęcia ziarna Słowa Bożego. Jako ziemia uprawna jesteśmy wezwani do współpracy z Siewcą. Stajemy się w ten sposób współautorami dzieła nieustannego stwarzania. Tę współpracę 17
dobrze wyraża maksyma świętego Ignacego z Loyoli: Czyń tak, jakby wszystko zależało od ciebie. Ufaj tak, jakby wszystko zależało od Boga. Pytania do refleksji: Jakim rodzajem gleby jestem? W jakim miejscu się znajduję? Co najbardziej przeszkadza mi w przyjmowaniu Bożego Słowa? Co robię, by stać się bardziej żyzną ziemią? Czy czuję się odpowiedzialny za przygotowanie gruntu dla wzrostu Bożego Słowa? Czy potrafię ufać całkowicie Bogu? Czego się obawiam? 3. EWANGELIA SUKCESU Przypowieść o siewcy można by nazwać ewangelią sukcesu. Gwarantem tego sukcesu jest Jezus, który jest hojnym Siewcą. Jego Słowo ma moc przemiany ludzkich serc i umysłów. Jezus wierzy w moc swojego posłannictwa; wierzy, że plon przewyższy znacznie oczekiwania, a Jego Słowo spełni pomyślnie swoje posłannictwo, zgodnie ze słowami Izajasza: zaiste, podobnie jak ulewa i śnieg spadają z nieba i tam nie powracają, dopóki nie nawodnią ziemi, nie użyźnią jej i nie zapewnią urodzaju, tak iż wydaje nasienie dla siewcy 18
i chleb dla jedzącego, tak słowo, które wychodzi z ust moich, nie wraca do Mnie bezowocne, zanim wpierw nie dokona tego, co chciałem, i nie spełni pomyślnie swego posłannictwa (Iz 55, 10-11). W księdze Jeremiasza Bóg sam zapewnia proroka, że osobiście czuwa, by Jego Słowo zostało wypełnione: Pan zaś rzekł do mnie: Dobrze widzisz, bo czuwam nad moim słowem, by je wypełnić (Jr 1, 12). Dzisiaj jesteśmy świadkami różnego rodzaju narzekań, bezproduktywnej krytyki, które prowadzą do zniechęcenia, do postrzegania wszystkiego w czarnych barwach. Miarą ludzkiego zaangażowania jest jego opłacalność. Mówi się raczej o problemach, trudnościach, przeciwnościach. Brakuje natomiast wspólnego dzielenia się sukcesem, powodzeniem. Jest to więc ewangelia porażki. Wyraźnie przebija tu brak zaufania w moc Bożego Słowa, brak wiary w powodzenie Siewcy. Łatwiej zauważyć, że trzy rodzaje gleby nie przynoszą plonów, niż, że żyzna ziemia daje plon przewyższający wszystkie pozostałe. Przypowieść o siewcy uczy więc odkrywania Słowa i zaufania w jego moc. Słowo to nie narzuca się nikomu, lecz jest propozycją skierowaną do każdego, jest darem Boga. Uczy również troski o słowo, zachęca do rozsiewania dobrego ziarna słowa. Słowo bowiem ma ogromną moc. Bez względu na to, czy niesie ono gwałt czy pożywienie, wypływa ono zawsze z głębi ludzkiej istoty, z jego serca: Z obfitości serca usta mówią. W czasach biblijnych istniało przekonanie, że ludzie nikczemnego serca mogli wypowiadać jedynie 19
słowa nikczemne, natomiast osoby o dobrym sercu słowa pełne dobra. Słowa zależą więc od mówiącego, od jego tożsamości i charakteru. Słowo żyje w sercu, które nadaje mu kształt. Słowa nie można oddzielić od serca. Jezus wyraźnie sprzeciwia się wypowiadaniu słów bezużytecznych, które nie mają łączności z sercem: Plemię żmijowe! Jakże wy możecie mówić dobrze, skoro źli jesteście? Przecież z obfitości serca usta mówią. Dobry człowiek z dobrego skarbca wydobywa dobre rzeczy, zły człowiek ze złego skarbca wydobywa złe rzeczy. A powiadam wam: Z każdego bezużytecznego słowa, które wypowiedzą ludzie, zdadzą sprawę w dzień sądu. Bo na podstawie słów twoich będziesz uniewinniony i na podstawie słów twoich będziesz potępiony (Mt 12, 34-37). W języku greckim słowo bezużyteczne oznaczało słowo czcze, gdyż nie czyniło dobra, nie wyrażało prawdy. Nie ukazywało autentycznego znaczenia. Nie odsłaniało serca. Słowo stało się Ciałem i zamieszkało między nami ( J 1, 14). To Słowo jest Dobrą Nowiną. Trzeba nam odkrywać Jego obecność w naszym życiu i naśladować z pełnym przekonaniem, że przyniesie w nas obfity plon. Pytania do refleksji: Czy dokładam starań, by poznać Słowo, które stało się Ciałem? Co wyrażają moje słowa? Jaką Ewangelię głoszę? Czy jestem odpowiedzialny za wypowiadane słowa? Na czym polega obfitość mego serca? Czy potrafię odsłonić przed Bogiem moje serce? 20