231 Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Ratujący Żydów podczas Holocaustu POLSKA Redaktor naczelny Israel Gutman Redaktorzy współprowadzący Sara Bender, Shmuel Krakowski YAD VASHEM Jerozolima
232 BARTOSZEWSKI, WŁADYSŁAW Bartoszewski, Władysław Władysław Bartoszewski Od września 1942 roku, jeszcze przed utworzeniem Żegoty, Władysław Bartoszewski był członkiem Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom. Gdy w grudniu 1942 roku utworzono Żegotę, Bartoszewski (pseudonim Ludwik ) całym sercem zaangażował się w pracę dla organizacji, ale też pomagał wielu żydowskim uciekinierom na własną rękę. W Żegocie Bartoszewski reprezentował Front Odrodzenia Polski, tajną organizację katolicką i pracował jako zastępca szefa Referatu Żydowskiego w Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu. Bartoszewski ocalił życie wielu Żydom, którzy po ucieczce z getta warszawskiego ukrywali się po aryjskiej stronie miasta lub na prowincji. Zaangażowany w podziemną działalność, utrzymywał ścisłe kontakty z żydowskimi przedstawicielami Żegoty, w tym z Leonem Feinerem (Fajnerem), reprezentującym Bund, i Adolfem Bermanem, reprezentantem Żydowskiego Komitetu Narodowego. Do obowiązków Bartoszewskiego należało także wysyłanie do Anglii i Stanów Zjednoczonych informacji na temat sytuacji Żydów w Polsce pod okupacją niemiecką. Później pisarka Rachela Auerbach i dr Adolf Berman zaświadczyli, że podczas okupacji Bartoszewski, po wojnie szanowany dziennikarz i publicysta, podejmował wszelkie wysiłki, aby polska opinia publiczna dowiedziała się o heroizmie polskich Żydów. Opublikował wiele artykułów i esejów cenionych za obiektywność i życzliwość wobec narodu żydowskiego, a także przyczynił się do budowy wzajemnego zbliżenia między Polakami a Żydami. 14 grudnia 1965 r. Instytut Yad Vashem nadał Władysławowi Bartoszewskiemu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Dobraczyński, Jan Podczas okupacji Jan Dobraczyński, literat, członek Stronnictwa Narodowego, kierownik Referatu Opieki nad Dzieckiem Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego w Warszawie, pomagał Żegocie, przekazując członkom organizacji fałszywe dokumenty dla dzieci żydowskich, potwierdzające ich sieroctwo, brak środków do życia lub braki w wykształceniu, dzięki czemu mogły zostać umieszczone w różnych instytucjach katolickich (zwykle były to klasztory). Zlecał podwładnym tworzenie dla żydowskich dzieci fikcyjnych świadectw, które potwierdzał swoją służbową pieczęcią. Chociaż w większości przypadków pracownicy i szefowie instytucji, do których trafiały dzieci, wiedzieli, że są to Żydzi, zgadzali się na ich przyjęcie. Dobraczyński, który traktował swoją pracę jako część walki z wrogiem, umieścił w różnych katolickich instytucjach około 300 dzieci żydowskich, nie oczekując niczego w zamian. Dzięki podjętym przez niego rygorystycznym środkom ostrożności żadne z dzieci nie zostało zdemaskowane. 12 września 1993 r. Instytut Yad Vashem nadał Janowi Dobraczyńskiemu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów
KOSSAK-SZCZUCKA (SZATKOWSKA), ZOFIA 233 Fogg, Mieczysław Mieczysław Fogg z Warszawy, przed wojną jeden z najbardziej znanych piosenkarzy polskich, nie opuścił żydowskich przyjaciół podczas okupacji niemieckiej. Z inicjatywy Fogga Ignacy Singer (znany jako Ivo Wesby), kierownik muzyczny kabaretu Qui pro Quo, uciekł z getta warszawskiego wraz z żoną Lolą i córką. Fogg udzielił schronienia Singerom w swoim mieszkaniu, gdzie przebywali do zakończenia wojny. Po wyzwoleniu wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych. Fogg przez kilka dni ukrywał także w swoim mieszkaniu przyjaciela, Stanisława Templa, inżyniera z Wilna, który pracował dla wytwórni płytowej. Mimo ostrzeżeń Fogga Tempel udał się do getta, aby połączyć się ze swoją rodziną. Również nauczyciel śpiewu, Stanisław Kopf, znalazł schronienie w mieszkaniu Fogga, aż do momentu uzyskania fałszywych dokumentów, dzięki którym mógł wyjechać z Warszawy. Ignacy Zalcsztajn, inny żydowski przyjaciel Fogga, ukrył się w mieszkaniu dozorcy w kamienicy, w której mieszkał Fogg, a on dostarczał mu żywność i pieniądze. Po wojnie Zalcsztajn wyemigrował do Belgii. Wśród polskich elit Fogg był znany z liberalnych poglądów i humanitarnych zasad, które skłoniły go do pomocy przyjaciołom żydowskim w najciemniejszym okresie ich życia. 26 października 1989 r. Instytut Yad Vashem nadał Mieczysławowi Foggowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Iwaszkiewicz, Jarosław Iwaszkiewicz, Anna z Lilpopów Polski pisarz i poeta Jarosław Iwaszkiewicz mieszkał z żoną Anną w swym majątku w Podkowie Leśnej w pobliżu Warszawy. W czasie okupacji Iwaszkiewiczowie pomagali prześladowanym znajomym, opiekowali się nimi i znajdowali im kryjówki. Pomogli m.in. małżeństwu Muszkatów i ich córce Anieli, którzy zamieszkali u przyjaciół Iwaszkiewiczów w Milanówku. Pisarz wraz z żoną opiekowali się nimi aż do wyzwolenia. Inny żydowski uchodźca, nazwiskiem Gelbart, oraz jego syn Wiesław znaleźli schronienie w domu Iwaszkiewiczów, skąd później przewieziono ich do bezpiecznej kryjówki w pobliskich Bogiewicach, gdzie pozostali do wyzwolenia tego terenu w styczniu 1945 roku. Iwaszkiewiczowie pomogli również rodzinie Karwasserów, którzy kilka dni przed wybuchem wojny kupili ziemię od Anny Iwaszkiewicz. Choć Karwasserowie zapłacili za działkę, wybuch wojny spowodował, że nie zmieniono właściciela posesji. Gdy Karwasserów zamknięto w getcie w Warszawie, Anna zwróciła im wszystkie pieniądze i dostarczyła fałszywe aryjskie dokumenty, co uratowało im życie. Państwo Iwaszkiewicz ukrywali też panią Kramsztyk wraz z córką Joanną, gdy Niemcy odkryli ich dotychczasową kryjówkę w miejscowości Kobyłka (mąż Kramsztyk ukrywał się u polskich znajomych). Gdy okazało się, że trzeba jak najszybciej operować Joannę, Anna Iwaszkiewicz poprosiła o pomoc krewnego, znanego chirurga, ratując dziewczynce życie. Iwaszkiewiczowie pomogli również ocalić życie lekarzowi żydowskiemu, profesorowi Ludwikowi Wertensteinowi, i jego córce Wandzie. 21 stycznia 1988 r. Instytut Yad Vashem nadał Annie i Jarosławowi Iwaszkiewiczom tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Kossak-Szczucka (Szatkowska), Zofia Podczas wojny Zofia Kossak-Szczucka (Szatkowska po drugim mężu) mieszkała w Warszawie. Od 1939 roku działała w polskim podziemiu i od początku 1941 roku zaangażowała się w działalność organizacji katolickiej o nazwie Front Odrodzenia Polski. 11 sierpnia 1942 roku, po tym jak naziści rozpoczęli eksterminację mieszkańców warszawskiego getta, Zofia Kossak napisała apel, zatytułowany Protest, który został opublikowany w formie ulotki. Świat patrzy na tę zbrodnię czytamy w ulotce straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje i milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia. [...] Tego milczenia dłużej tolerować nie można. [...] Kto milczy w obliczu mordu staje się wspólnikiem
234 MIŁOSZ, CZESŁAW Zofia Kossak-Szczucka (Szatkowska) mordercy. Kto nie potępia ten przyzwala. Zofia była również jedną z inicjatorek Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w Radę Pomocy Żydom Żegota przy Delegaturze Rządu RP. Będąc jedną z czołowych działaczek Żegoty, zaangażowana była w ratowanie wielu ludzi. Jej indywidualne inicjatywy i wysiłki, mające na celu uratowanie prześladowanych od śmierci, ograniczyły jej działalność w innych dziedzinach. Była poszukiwana przez gestapo, a mimo to pojechała do Krakowa tylko po to, by ocalić osierocone żydowskie dziecko, napisał Władysław Bartoszewski*. 25 września 1943 roku Zofia została zatrzymana przez niemiecki patrol. Podejrzewali, że jest Żydówką i ma fałszywe dokumenty. Po dziesięciodniowym pobycie w więzieniu na Pawiaku została przewieziona do KL Auschwitz, a stamtąd wiosną 1944 roku z powrotem na Pawiak. (Swoje doświadczenia z KL Auschwitz opisała w słynnej książce Z otchłani). Po powstaniu warszawskim w sierpniu 1944 roku Zofia znalazła się w Częstochowie. Latem 1945 roku powróciła do Warszawy. 13 września 1982 r. Instytut Yad Vashem nadał Zofii Kossak-Szczuckiej (Szatkowskiej) tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Miłosz, Czesław Miłosz, Andrzej Czesław Miłosz, znany polski poeta i autor sławnego wiersza Campo di Fiori, dotyczącego powstania w getcie warszawskim, późniejszy laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, jeszcze przed wojną znany był ze swych liberalnych poglądów. Podczas okupacji mieszkał w Warszawie, gdzie aktywnie działał w szeregach Wolności, podziemnej organizacji socjalistycznej. W jej ramach niósł pomoc Żydom ukrywającym się po aryjskiej stronie miasta. W tym samym czasie jego brat Andrzej Miłosz, mieszkający w Wilnie, także czynnie działał w podziemiu polskim. W 1943 roku Andrzej przemycił do Warszawy ukrytych w ciężarówce Seweryna Trossa i jego żonę. Czesław przyjął Trossów, znalazł im kryjówkę i wsparł finansowo. Pomógł także Żydówkom, Felicji Wołkomińskiej, jej siostrze i bratowej, które zbiegły z Warszawy w przededniu powstania w tamtejszym getcie. Trossowie zginęli w powstaniu warszawskim. Wołkomińska przeżyła i w 1957 roku wyemigrował do Izraela. 25 lipca 1989 r. Instytut Yad Vashem nadał Czesławowi Miłoszowi i jego bratu Andrzejowi Miłoszowi tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Pankiewicz, Tadeusz Polski aptekarz, Tadeusz Pankiewicz, przekupił niemieckie władze w Krakowie, żeby móc nadal prowadzić aptekę na terenie getta. Jako farmaceuta, Pankiewicz oddał się do dyspozycji zamieszkujących getto Żydów. Nie tylko zaopatrywał ich w lekarstwa, ale zamienił też swoją aptekę w miejsce spotkań inteligencji getta. Żydzi spotykali się tam, żeby zdobyć aktualne wiadomości spoza getta i utrzymywać kontakty z ludnością z aryjskiej strony mia-
ULMA, JÓZEF 235 sta. Nie bacząc na zagrożenie życia, Pankiewicz wykorzystywał aptekę, żeby pomagać Żydom i ich ratować. Podczas jednej z akcji przeprowadzonych przez Niemców w getcie Pankiewicz ukrył w aptece doktora Abrahama Mirowskiego wraz z Ireną Cynowicz (z domu Halpern), osadzoną w getcie w 1942 roku. Cynowicz udało się uciec z grupy Żydów zabranych do getta podczas akcji, a Pankiewicz schował ją pod ladą i zasłonił własnym ciałem, ratując ją przed zabraniem do transportu. Irena znała wcześniej Pankiewicza, ponieważ odwiedzała jego aptekę, żeby kupić lekarstwa dla chorej matki. Pankiewicz odmówił przyjęcia pieniędzy, a później Irena dowiedziała się, że nie była jedyną osobą w getcie, która otrzymywała lekarstwa za darmo. Działania Pankiewicza wynikały z pobudek humanitarnych i patriotycznych, a wielu z tych, którym pomógł, zawdzięcza mu życie. Mirowski i Cynowicz, którzy po wojnie wyemigrowali do Izraela, zaświadczyli po latach o wielu działaniach Pankiewicza, mających na celu ocalenie krakowskich Żydów. Po latach Pankiewicz napisał wspomnienia pt.: Apteka w getcie krakowskim, opublikowane także przez Instytut Yad Vashem w języku hebrajskim, gdzie przedstawił obraz codziennego życia w getcie: cierpienie Żydów, ich wytrwałość i życie na co dzień, a także brutalność Niemców. 10 lutego 1983 r. Instytut Yad Vashem nadał Tadeuszowi Pankiewiczowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Sendlerowa, Irena Mieszkająca w Warszawie Irena Sendlerowa po utworzeniu Żegoty została jedną z jej głównych współpracowniczek. Praca w Wydziale Opieki Społecznej Miasta Warszawy umożliwiła jej prowadzenie działalności podziemnej. We wrześniu 1943 roku Sendlerową mianowano kierownikiem referatu dziecięcego Żegoty. Sendlerowa, konspiracyjny pseudonim Jolanta, wykorzystywała swoje kontakty z sierocińcami i ochronkami, by wysyłać do nich dzieci żydowskie. Wiele z nich umieszczono w Domu Dziecka Sióstr Rodziny Marii w Warszawie i religijnych instytucjach prowadzonych przez zakonnice niedaleko Chotomowa (dystrykt warszawski) i w Turkowicach (powiat Hrubieszów, dystrykt lubelski). Pod koniec 1943 roku Sendlerową aresztowano, ale działacze podziemni przekupili urzędników niemieckich i ją wypuszczono. Po uwolnieniu, mimo iż wiedziała, że władze się nią interesują, kontynuowała podziemną działalność. Dokładna liczba dzieci uratowanych przez Irenę Sendlerową pozostaje nieznana. W 1983 roku zaproszono ją do Izraela, by opowiedziała o losie żydowskich dzieci podczas Zagłady. 19 października 1965 r. Instytut Yad Vashem nadał Irenie Sendlerowej tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Ulma, Józef Ulma, Wiktoria W czasie wojny Józef i Wiktoria Ulmowie mieszkali wraz z szóstką swoich dzieci w wiosce Markowa (powiat Jarosław, dystrykt krakowski). Ich dom był położony w pewnym oddaleniu od wioski. Jesienią 1942 roku do domu Ulmów zapukała żydowska rodzina Szalów i poprosiła o schronienie na czas zimy. Ulmowie przyjęli sześcioosobową rodzinę, wraz z dwoma córkami państwa Goldman z Markowej. Stanisław Niemczak, który był sąsiadem Ulmów, napisał: Żydzi pozostali na gospodarstwie Ulmów i spali na poddaszu domu... Nigdy się jakoś specjalnie nie ukrywali, ponieważ wszyscy pomagali w prowadzeniu gospodarstwa. 23 marca 1944 roku do Markowej przyjechała z Łańcuta policja niemiecka. Znaleźli Żydów i zastrzelili ich, następnie zamordowali całą rodzinę Ulmów Józefa, Wiktorię (w siódmym miesiącu ciąży) oraz szóstkę ich dzieci: Stanisławę, Barbarę, Władysława, Franciszka, Marię i Antoninę. Najstarsze z dzieci Ulmów zaczynało dopiero naukę w szkole podstawowej. 13 września 1995 r. Instytut Yad Vashem nadał Józefowi i Wiktorii Ulmom tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów