dr Grzegorz Gorczyński Katedra Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ Osoby fizyczne i ich zdolność do czynności konspekt wykładu Bibliografia: Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne część ogólna, wyd. 12, C.H. Beck, Warszawa 2014, 28 1. Wprowadzenie Osoba fizyczna = człowiek (każdy) jako uczestnik (podmiot) stosunków cywilno Być podmiotem = m.in. mieć zdolność prawną. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną (art. 8 k.c.). 2. Zdolność prawna a zdolność do czynności zdolność prawna możność bycia podmiotem praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym przysługuje: każdemu człowiekowi (każdej osobie fizycznej) niepodzielnie zdolność do czynności możność nabycia (własnym działaniem w drodze czynności ) praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym przysługuje nie wszystkim osobom fizycznym może przysługiwać albo jako pełna, albo jako ograniczona 1
3. Kategorie osób fizycznych z punktu widzenia przysługiwania i zakresu przysługującej zdolności do czynności prawnej Przysługiwanie/zakres zdolności do czynności Brak zdolności do czynności ( nie mają zdolności do czynności ) Ograniczona zdolność do czynności ( Ograniczoną zdolność do czynności mają ) Kryteria: wiek/ubezwłasnowolnienie 1) osoby, które nie ukończyły 13 roku życia oraz 2) osoby, które zostały całkowicie ubezwłasnowolnione (art. 12 k.c.) 1) małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz 2) osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 k.c.) 3) osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w ramach postępowania o ubezwłasnowolnienie (art. 549 1 k.p.c.) Pełna zdolność do czynności osoby pełnoletnie (o ile nie zostały ubezwłasnowolnione i o ile nie ustanowiono dla niż doradcy tymczasowego) (art. 11 k.c.) 4. Wiek i pełnoletniość 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa (art. 10 k.c.). 2
5. Ubezwłasnowolnienie pojęcie, rodzaje i przesłanki Ubezwłasnowolnienie <= (prawomocne) postanowienie o ubezwłasnowolnieniu (orzeczenie sądu), wydawane w szczególnym postępowaniu, które regulują przepisy art. 544 560 1 k.p.c. w sprawach o ubezwłasnowolnienie orzekają w pierwszej instancji sądy okręgowe, które rozpoznają takie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 544 k.p.c.) przy wszczęciu lub w toku postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej, sąd może ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia (art. 548 1 k.p.c.). dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia (różne przesłanki i różne skutki): wobec kogo może być orzeczone? przesłanka dla takiej osoby ustanawia się skutek ubezwłasnowolnienie całkowite wobec osoby, która ukończyła 13 rok życia 1) osoba, o którą chodzi, jest - chora psychicznie, - niedorozwinięta umysłowo lub - dotknięta innego rodzaju zaburzeniem psychicznym, w szczególności pijaństwem lub narkomanią; 2) wskutek tego nie jest ona w stanie kierować swym postępowaniem (art. 13 1 k.c.) (3) ubezwłasnowolnienia musi wymagać interes tej osoby, a nie np. jej bliskich (np. interes majątkowy), czy tym bardziej interes urzędów lub osób trzecich (Sąd Najwyższy, np. orzeczenia w sprawach: 1 CR 320/62, I CR 32/63, II CR 412/65, II CR 126/67, I CR 175/68, I CR 320/62, 2 CR 435/61, I CR 132/68) opiekę (opiekun), chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 2 k.c.) brak zdolności do czynności (art. 12 k.c. in fine) ubezwłasnowolnienie częściowe wobec osoby pełnoletniej 1) osoba, o którą chodzi, jest - chora psychicznie, - niedorozwinięta umysłowo lub - dotknięta innego rodzaju zaburzeniem psychicznym, w szczególności pijaństwem lub narkomanią; 2) stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego (osoba jest w stanie kierować swoim postępowaniem) lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (art. 16 1 k.c.) - tutaj kwestia w czyim interesie ubezwłasnowolnienie ma być orzekane wynika expressis verbis z treści przepisu kuratelę (kurator) (art. 16 2 k.c.) ograniczona zdolność do czynności (art. 15 k.c. in fine) 3
6. Pełna zdolność do czynności a brak zdolności do czynności Pełna zdolność do czynności = kompetencja do samodzielnego dokonywania (wszelkich dopuszczalnych) czynności Brak zdolności do czynności = brak kompetencji do samodzielnego dokonywania czynności => Czynność prawna dokonana przez taką osobę jest nieważna (art. 14 1 k.c.; tzw. nieważność bezwzględna ). Wyjątek: gdy osoba niezdolna do czynności zawarła: 1) umowę 2) należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna 3) z chwilą jej wykonania, 4) chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności (art. 14 2 k.c.). Poza powyższym wyjątkiem, osoby pozbawione zdolności do czynności mogą uczestniczyć w obrocie cywilno-prawnym w ten sposób, że zastępują je przedstawiciele ustawowi (tj. małoletnich zasadniczo rodzice; a osoby ubezwłasnowolnione całkowicie zasadniczo opiekunowie). 7. Ograniczona zdolność do czynności W zależności od tego o jakie czynności chodzi osoba o ograniczonej zdolności do czynności jest traktowana: I. tak jak osoba pozbawiona zdolności do czynności (brak kompetencji do dokonywania czynności ) II. tak jak osoba, która ma pełną zdolność do czynności (pełna kompetencja do dokonywania czynności ) III. w sposób dla siebie specyficzny tj. wymaga się uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego na dokonanie czynności prawnej (tzw. system kontroli) Ad I. Brak kompetencji: sporządzenie testamentu (art. 944 k.c.) Ad II. Pełna kompetencja: 1. Dokonywanie czynności, które nie mają charakteru zobowiązującego, ani rozporządzającego (art. 17 k.c. a contrario). 2. Umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.); nie muszą być wykonane i nie bada się, czy pociągają/nie pociągają rażącego pokrzywdzenia (por. art. 14 2 k.c.). 3. Rozporządzenie zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi (art. 21 k.c.). 4. Czynności dotyczące przedmiotów, które: - oddał im przedstawiciel ustawowy - do swobodnego użytku, o ile 4
- w odniesieniu do tych czynności w ogóle wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego (tj. nie jest wymagana np. zgoda sądu por. art. 101 3 k.r.o., gdzie dla dokonanie czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka wymaga się zgody sądu opiekuńczego). 5. Zawarcie umowy o pracę i inne czynności związane ze stosunkiem pracy (np. wypowiedzenie umowy o pracę); jednakże gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może stosunek pracy rozwiązać (art. 22 3 Kodeksu pracy). Warto wiedzieć, że dotyczy to wyłącznie osób, które ukończyły lat 16. Zatrudnianie osób młodszych jest bowiem zabronione (art. 190 Kodeksu pracy). Ad III. - Tzw. system kontroli 1. Dokonanie określonych czynności (art. 17 k.c. stanowi o zaciąganiu zobowiązania lub rozporządzaniu prawem; w istocie: zdecydowana większość czynności) wymaga uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora, doradcy tymczasowego). 2. W przypadku czynności jednostronnych zgoda musi być udzielona najpóźniej w chwili dokonywania czynności prawnej w przeciwnym razie czynność prawna jest nieważna (art. 19 k.c.; tzw. nieważność bezwzględna) 3. W przypadku umów, zgoda może być udzielona przed, w trakcie, a nawet już po zawarciu umowy. W tym ostatnim przypadku mówi się o potwierdzeniu. 4. Potwierdzić może albo przedstawiciel ustawowy (art. 18 1 k.c.) albo już po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności sama osoba dokonująca czynności prawnej (art. 18 2 k.c.). W rezultacie potwierdzenia czynność prawna (umowa) uzyskuje pełny walor prawny. 5. Sankcję, która dotyka czynność prawną (umowę) zanim dojdzie do potwierdzenia określa się jako bezskuteczność zawieszona, a samą umowę jako czynność prawną kulejącą. Istotą bezskuteczności zawieszonej jest stan związania umowa wiąże osobę, która dokonała czynności prawnej z osobą o ograniczonej zdolności do czynności prawnej. Osoba taka nie może bowiem powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 18 3 k.c.). Po upływie tego terminu umowa ostatecznie upada jest traktowana jak nieważna. Prezentując status osób o ograniczonej zdolności do czynności, trzeba wiedzieć, że także takie osoby (podobnie jak osoby pozbawione zdolności do czynności prawnej) mają przedstawicieli ustawowych, np. rodziców, czy kuratorów. Ci ostatni jako przedstawiciele ustawowi mogą dokonywać w imieniu swoich podopiecznych czynności samodzielnie. Przepisy o samodzielnej kompetencji takich osób (omawiana wyżej grupa II czynności), czy o ich możności dokonywania czynności za zgodą (grupa III czynności), nie ograniczają w niczym samodzielnych kompetencji przedstawicieli ustawowych (jeśli takie kompetencje im przysługują; por. w tym zakresie art. 181 1 k.r.o.). Nie dotyczy to czynności z zakresu prawa pracy, gdzie kompetencje przedstawiciela ustawowego ograniczone są do rozwiązania za zgodą sądu opiekuńczego stosunku pracy. 5