Od Wydawcy Katyń to dla Polaków symbol zbrodniczej polityki Sowietów wobec narodu polskiego. W stosunkach polsko-sowieckich lat 1917 91 Katyń oznacza kulminację prześladowań i kłamstwa. Zbrodnia katyńska jest pojęciem umownym, odniesionym do jednego z miejsc eksterminacji polskiej elity przywódczej w latach II wojny światowej, odkrytego najwcześniej Lasu Katyńskiego pod Smoleńskiem. Był to skrytobójczy mord dokonany przez Sowietów na blisko 22 tysiącach obywateli państwa polskiego, których po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski 17 września 1939 wzięto do niewoli lub aresztowano. Na podstawie tajnej decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940, zgładzono strzałem w tył głowy blisko 15 tysięcy jeńców przetrzymywanych wcześniej w obozach specjalnych NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz ponad 7 tysięcy osób osadzonych w więzieniach zachodnich obwodów republik Ukraińskiej i Białoruskiej (terenów polskich włączonych w 1939 roku do ZSRR). Ofiarami byli wybrani obywatele państwa polskiego: oficerowie Wojska Polskiego i policji, urzędnicy administracji państwowej, przedstawiciele elit zakopani bezimiennie w masowych dołach cmentarnych. Po zmianach systemowych w całym bloku sowieckim (1989 91), żądanie wyjaśnienia prawdy o Katyniu pojawiło się także po rosyjskiej stronie. Wielu Rosjan pomagało w dochodzeniu do prawdy o tej zbrodni. W latach 1990 92 ujawniono główne dokumenty katyńskie, w tym decyzję z 5 marca 1940, podpisaną między innymi przez Stalina. Do sądzenia winnych jednak nigdy nie doszło; chociaż znani są nie tylko ci, którzy decyzję podjęli, ale także ponad stu wykonawców. Nikt nie został ukarany. Śledztwo po stronie rosyjskiej zostało przerwane, a władze Rosji odmawiają komentarzy na ten temat. 5 Rosja a Katyn.indd 5 2010-01-27 09:17:28
Po raz pierwszy Rosja a Katyń ukazała się w 1994 roku. Książka, wydana przez Ośrodek KARTA, zamieściła pierwodruk, opracowanej w marcu 1992 sierpniu 1993 przez grupę rosyjskich naukowców, wyczerpującej ekspertyzy, uczciwie przedstawiającej zarówno przebieg zbrodni, jak i późniejsze sowieckie kłamstwa o niej. We wrześniu 2009, gdy wśród polityków rozgorzał w Polsce spór, czy mord katyński był zbrodnią ludobójstwa, prasa polska z entuzjazmem odwołała się do tej właśnie ekspertyzy; tam Rosjanie napisali wprost: to była zbrodnia, której nie obejmuje przedawnienie. Powtarzamy w tym wydaniu Orzeczenie komisji ekspertów, a także Drogę do prawdy o Katyniu Jurija Zori; to z jego inspiracji przed 15 laty ukazała się nasza książka. Już wówczas współpracowaliśmy z Aleksiejem Pamiatnychem jednym z pierwszych członków rosyjskiego Memoriału, który zajął się tą sprawą. W obecnym wydaniu teksty Pamiatnycha, Aleksandra Gurjanowa i Nikity Pietrowa opisują też aktualny stan procesowy, a zarazem wiedzę, jaką udało się zdobyć w ciągu ostatnich dwóch dekad. 70 lat temu władze Rosji sowieckiej, stojące na czele monstrualnego aparatu terroru, podjęły decyzję o zagładzie uwięzionej przez nie elity II Rzeczpospolitej. Jest dla nas niezwykle ważne, iż od wielu lat III Rzeczpospolita doświadcza współdziałania niemałej grupy Rosjan, którzy odważnie występują w imię prawdy o tej zbrodni. Ośrodek Memoriału w Moskwie, najbliższy partner KARTY, zabiera głos w taki sposób, że słowa naszych Przyjaciół bronią w oczach Polaków honoru Rosji. Zbigniew Gluza 6 Rosja a Katyn.indd 6 2010-01-27 09:17:28
Aleksiej Pamiatnych Rosja a Katyń Łarysie Aktywnie interesując się od 1987 roku sprawą zbrodni katyńskiej, poznałem wielu ludzi w Rosji i w Polsce, którzy przyczynili się do jej upowszechnienia. Nie tylko z racji oficjalnej funkcji, jak choćby prokuratorzy z Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR Rosji czy funkcjonariusze KC KPZR, ale również niezależni badacze, którzy z własnych pobudek zmierzali ku wyjaśnieniu prawdy. Ze znanych dziś dokumentów wynika, iż wiosną 1989 kierownictwo ZSRR zaczęło zmieniać stanowisko w sprawie Katynia. Okazało się także, że absolutnie niezależnie od tych tajnych poczynań na szczeblu KC KPZR, nieco wcześniej co najmniej kilka osób swoją drogą próbowało przełamać barierę milczenia i kłamstwa. Natan Ejdelman już nieżyjący wspaniały pisarz i historyk był duszą i organizatorem kilku nieformalnych spotkań filmowców oraz historyków radzieckich i polskich. W przygotowanej przez Władimira Abarinowa z Litieraturnoj Gaziety relacji z takiego spotkania w Moskwie w kwietniu 1988 po raz pierwszy w prasie radzieckiej (dwa lata przed oficjalnym przyznaniem się!) przytoczone zostały krótkie, lecz prawdziwe wypowiedzi o Katyniu *. W maju 1989 w popularnym tygodniku Moskowskije Nowosti ukazał się artykuł Katyń: potwierdzić albo zaprzeczyć **, oparty na * W. Abarinow, Biełyje piatna: ot emocyj k faktam, Litieraturnaja Gazieta, 11 maja 1988. ** A. Akuliczew, A. Pamiatnych, Katyń: podtwierdit ili oprowiergnut, Moskowskije Nowosti, 21 maja 1989. Aleksiej Pamiatnych badacz sprawy katyńskiej, członek Stowarzyszenia Memoriał w Rosji od 1989 roku, wieloletni pracownik naukowy w Centrum Astronomicznym im. M. Kopernika PAN w Warszawie. Niniejszy tekst został opublikowany w Karcie nr 61, 2009. 7 Rosja a Katyn.indd 7 2010-01-27 09:17:29
źródłach zachodnich i polskich wydawnictwach II obiegu przede wszystkim na książce Leopolda Jerzewskiego (pseudonim Jerzego Łojka) Dzieje sprawy Katynia. Razem z Aleksandrem Akuliczewem nie podejrzewaliśmy, oczywiście, że w pewnym sensie zostaliśmy wykorzystani przez władze, aby dać społeczeństwu radzieckiemu i polskiemu do zrozumienia, iż ówczesna oficjalna wersja zbrodni katyńskiej może wkrótce ulec zmianie. Polskie środki masowego przekazu błyskawicznie zareagowały na tę publikację, tego samego dnia artykuł został szczegółowo omówiony w głównym wydaniu wiadomości telewizyjnych, a kilka gazet centralnych go przedrukowało. Trzy tygodnie później w innym moskiewskim tygodniku, Echo Płaniety, pojawił się następny materiał na ten temat, dziennikarza Grigorija Polegajewa. Kurtyna surowo chronionej tajemnicy państwowej zaczęła się podnosić. W Moskowskich Nowostiach wydrukowano obszerny artykuł Natalii Lebiediewej historyka. Dochodzenie dziennikarskie podjął też Giennadij Żaworonkow z udziałem stałego korespondenta Gazety Wyborczej w Moskwie Leona Bójki. Na przełomie sierpnia i września 1989 antystalinowskie Stowarzyszenie Memoriał zorganizowało w Moskwie wystawę z okazji 50-lecia paktu Ribbentrop Mołotow. W jednej z jej części, poświęconej Katyniowi, po raz pierwszy w ZSRR zostały publicznie przedstawione zdjęcia i inne materiały z zachodnich publikacji o odnalezieniu przez Niemców w 1943 roku zbiorowych mogił w Katyniu, pośrednio świadczące o odpowiedzialności ZSRR za tę zbrodnię. W trakcie przygotowywania wystawy napotkaliśmy jeszcze pewne przeszkody ze strony rejonowych władz partyjnych, ale zahamowanie tej inicjatywy oddolnej było już niemożliwe. W związku z 50. rocznicą tragedii katyńskiej, wiosną 1990, moskiewski Memoriał zorganizował wystawę Katyń 1940 1990. Połowę ekspozycji stanowiły materiały słynnej krakowskiej wystawy Zginęli w Katyniu. Materiały z Polski otrzymaliśmy dzięki pomocy komisarza wystawy Stanisława Jankowskiego oraz Andrzeja Drawicza, ówczesnego prezesa Komitetu ds. Radia i Telewizji. Nie będąc wojskowymi prawnikami ani historykami, raczej niewiele ryzykowaliśmy: zwykłych obywateli wypowiadających się nieoficjalnie wówczas już nie wyrzucano z pracy, nie wsadzano do psychuszek czy więzień było nas już zbyt wielu. 8 Rosja a Katyn.indd 8 2010-01-27 09:17:29
Nasza wystawa i towarzysząca jej nieformalna konferencja polskich i radzieckich historyków zbiegły się w czasie z oficjalnym uznaniem przez Moskwę odpowiedzialności NKWD za zbrodnię. W czasie przygotowań do wystawy nie przypuszczaliśmy, że władze zamierzają wreszcie zmienić oficjalne stanowisko. Niektórzy z nas poczuli nawet pewne rozgoryczenie, gdy tak nagle ujrzeliśmy zielone światło po wszystkich utrudnieniach i szykanach, jakimi nękano nas wcześniej. Tuż po przekazaniu przez Prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa generałowi Wojciechowi Jaruzelskiemu, 13 kwietnia 1990, dokumentów katyńskich (głównie list wywózkowych z wiosny 1940, dotyczących rozładowania obozów polskich oficerów), wojskowy historyk Jurij Zoria zapytał, czy chcielibyśmy pokazać ich część na wystawie. Zgodnie z jego sugestią, zadzwoniłem do pracownika Międzynarodowego Wydziału KC KPZR Walentina Aleksandrowa, a za jego zgodą do dyrektora Archiwum Specjalnego Anatolija Prokopienki. I już następnego dnia dokumenty były na wystawie. Dopiero z opublikowanych wspomnień Jurija Zori * dowiedzieliśmy się, jak bardzo niejednoznaczne było jednak w owym czasie stanowisko wysokich działaczy partyjnych i dlaczego kopie przekazanych Polsce dokumentów były tak kiepskiej jakości. Parę miesięcy później, kiedy Jędrzej Tucholski przygotowywał opracowanie o Katyniu z listą rozstrzelanych oficerów, okazało się konieczne powtórne kopiowanie ponad stu stron. Numery stron przekazano mi z Warszawy telefonicznie. Od razu zwróciłem się do supertajnego Archiwum Specjalnego i kopie wykonano dla nas natychmiast, za darmo. Tak szybko zmieniała się sytuacja polityczna w ZSRR. Szczególnie zawikłana była sprawa najważniejszych dokumentów z zamkniętego pakietu nr 1, w tym uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 o rozstrzelaniu Polaków. Informacja o tym, gdzie te dokumenty powinny się znajdować (na podstawie danych będących w posiadaniu grupy śledczej Głównej Prokuratury Wojskowej Rosji), została opublikowana na krótko przed wizytą Prezydenta Lecha Wałęsy w Moskwie w maju 1992 **. Jako najbar- * J. Zoria, Droga do prawdy o Katyniu, w: Rosja a Katyń, Warszawa 1994 (wydanie I). ** J. Orlik, Nowyje dokumienty o rasstriele 15 000 polskich wojennoplennych organami NKWD, Izwiestija, 2 kwietnia 1992. 9 Rosja a Katyn.indd 9 2010-01-27 09:17:29
dziej prawdopodobne miejsce przechowywania tej dokumentacji został jawnie wskazany VI sektor Archiwum Prezydenta ZSRR, do którego grupa śledcza wciąż nie miała dostępu. Dopiero pół roku później doszło do szczęśliwego odnalezienia tych dokumentów. Pomogło w tym odkrycie wiosną 1992 przez działaczy moskiewskiego Memoriału (Nikitę Ochotina, Nikitę Pietrowa i Arsienija Roginskiego) dokumentu archiwalnego, wskazującego, że decyzja zgładzenia jeńców polskich została podjęta przez najwyższe władze ZSRR 5 marca 1940. Polska strona też miała swój udział w tej sprawie. Warszawski Ośrodek KARTA, po uzyskaniu z Moskwy informacji, w którym archiwum i z jaką datą wydania przechowywany jest dokument zatwierdzający zbrodnię katyńską, ogłosił to w prasie *. Delegacja Federacji Rodzin Katyńskich, przebywająca nieco później w Moskwie z wizytą, zwróciła się do rządu rosyjskiego o ujawnienie tego dokumentu. Dalsze jego ukrywanie stało się bezcelowe. 14 października 1992 specjalny wysłannik Prezydenta FR Borysa Jelcyna, Rudolf Pichoja, wręczył uroczyście zbiór dokumentów Prezydentowi RP Wałęsie. Po przekazaniu stronie polskiej, materiały te zostały błyskawicznie po upływie 10 dni opublikowane w języku polskim razem z faksymiliami oryginałów **. Warto wspomnieć kilku ludzi (było ich znacznie więcej), którzy dążąc do prawdy o Katyniu rzeczywiście ryzykowali, co najmniej własną karierą. Major Zarządu KGB w Smoleńsku Oleg Zakirow, pracując w obwodowej komisji do spraw rehabilitacji ofiar stalinowskich represji, znalazł w 1989 roku ważnych świadków sprawy katyńskiej, w tym pracowników NKWD. Już po pierwszych notatkach informacyjnych zabroniono mu zajmować się poszukiwaniami. Nie usłuchał. W filmie dokumentalnym Marcela Łozińskiego Las Katyński (listopad 1990) wątek smoleński jest osnuty na spotkaniach przygotowanych właśnie przez Zakirowa, bo bez jego udziału zastraszeni świadkowie nie daliby się rozgadać. Dziennikarskie dociekania Giennadija Żaworonkowa w Moskowskich Nowostiach również były częściowo oparte na tych źródłach. * P. Mitzner, Rosyjski Memoriał i polska historia, Rzeczpospolita, 26 lipca 1992. ** Katyń. Dokumenty ludobójstwa, red. W. Materski, Warszawa 1992. 10 Rosja a Katyn.indd 10 2010-01-27 09:17:29
Działacze Memoriału z Tweru Maren Freidenberg, Siergiej Głuszkow, Jurij Szarkow i ich koledzy już na początku 1989 roku dowiedzieli się o masowych grobach w Miednoje. We wrześniu tegoż roku, dwa lata przed ekshumacją, piątka memoriałowców zdołała potajemnie zrobić próbne wykopy i to na terenie rekreacyjnym KGB! Wyniki ich poszukiwań przyspieszyły przyznanie się miejscowych władz. Decydującą rolę w wyjaśnianiu prawdy o Katyniu odegrał i najbardziej ryzykował pułkownik (dziś generał major) Aleksandr Trietieckij, który w latach 1990 92 stał na czele grupy śledczej Głównej Prokuratury Wojskowej. Prowadzone przez wojskowych dochodzenie mogło potoczyć się według znanego scenariusza: wszystkie działania z zastrzeżeniem ściśle tajne, z udziałem wąskiego grona specjalistów, z wykluczeniem jakiegokolwiek przecieku informacji... Trudno wyobrazić sobie, aby taki tok śledztwa mógł być pozytywnie odebrany w Polsce. Trietieckij jednak od samego początku starał się prowadzić je z maksymalną otwartością, zapoznawać z jego przebiegiem społeczeństwo polskie i radzieckie, a później rosyjskie (w ramach możliwości prawnych, tzn. na mocy radziecko-polskiej umowy z 1957 roku o pomocy prawnej te możliwości okazały się jednak dość szerokie). Strona polska stała się praktycznie równoprawnym uczestnikiem dochodzenia, co zaowocowało dobrą współpracą grup Aleksandra Trietieckiego i Stefana Śnieżki (szefa grupy polskich ekspertów, zastępcy Prokuratora Generalnego RP). Otwarty charakter działań, pracowitość i upór grupy śledczej zmuszały władze i KGB do udzielania rzeczywistej pomocy, często wbrew nieukrywanej chęci zablokowania śledztwa (mimo że prowadzono je na polecenie Prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa). Znalazło to wyraz zwłaszcza w okresie prac ekshumacyjnych w Charkowie i Miednoje, latem 1991. Dzięki Trietieckiemu ekshumacje przeprowadzono w maksymalnym zakresie i z możliwie szerokim udziałem polskich ekspertów (praktycznie to właśnie oni prowadzili większość prac), choć do zakończenia czynności śledczych wystarczyłoby znalezienie jednego polskiego guzika jak powiedział mi jeden z członków radzieckiej grupy pierwszego dnia ekshumacji w Miednoje. Sytuacja w trakcie prac w Miednoje dodatkowo skomplikowała się z powodu sierpniowego puczu próby przewrotu państwowe- 11 Rosja a Katyn.indd 11 2010-01-27 09:17:29
go w Moskwie. Naczelnik Twerskiego Obwodowego Zarządu KGB, generał major Łakoncew, zażądał od grupy śledczej przerwania prac i opuszczenia terenu, gdzie były prowadzone ekshumacje. Ale ani radziecka grupa śledcza, ani grupa polskich ekspertów nie uległy presji. W Moskwie wydano kilka publikacji o Katyniu. Na samym początku 1991 roku ukazała się książka Władimira Abarinowa Labirynt katyński *, w której autor zebrał zarówno znane fakty historyczne, jak i rezultaty własnych poszukiwań świadków i dokumentów. Książka miała nakład 75 tysięcy egzemplarzy, odniosła zasłużony sukces. Połowę książki Dramat katyński **, wydanej w połowie 1991 roku, stanowiły przekłady znanych polskich publikacji (książki Czesława Madajczyka pod tymże tytułem i polskiej ekspertyzy raportu dawnej radzieckiej komisji Burdenki), w drugiej zaś części zamieszczono artykuły historyków: Natalii Lebiediewej, Walentiny Parsadanowej, Jurija Zori, a także dziennikarza Giennadija Żaworonkowa. Ci sami autorzy publikowali też artykuły w prasie. W 1994 roku ukazała się obszerna książka Natalii Lebiediewej Katyń: zbrodnia przeciwko ludzkości ***, w której została szczegółowo opisana historia obozów dla polskich oficerów oraz sama zbrodnia (polskie wydanie książki ukazało się w 1998 roku). W 2001 roku wydana została bardzo ważna książka Inessy Jażborowskiej, Anatolija Jabłokowa i Walentiny Parsadanowej Katyński syndrom w radziecko-polskich i rosyjsko-polskich stosunkach ****, zawierająca szczegółowe podsumowanie faktów, ewolucji stanowiska władz radzieckich i rosyjskich wobec Katynia, wyników rosyjskiego śledztwa (Anatolij Jabłokow należał do grupy śledczej Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR Rosji). Ta książka w znacznym stopniu pokrywa się z wydanym w Warszawie w 1998 roku tłumaczeniem jej * W. Abarinow, Katynskij łabirint, Moskwa 1991. ** Katynskaja drama. Kozielsk, Starobielsk, Ostaszkow: sud by intiernirowannych polskich wojennosłużaszczich, Moskwa 1991. *** N.S. Lebiediewa, Katyń. Priestuplenije protiw czełowieczestwa, Moskwa 1994. **** I.S. Jażborowskaja, A.J. Jabłokow, W.S. Parsadanowa, Katynskij sindrom w sowietsko-polskich i rossijsko-polskich otnoszenijach, Moskwa 2001. 12 Rosja a Katyn.indd 12 2010-01-27 09:17:29
pierwotnej wersji, która po rosyjsku się nie ukazała, autorstwa Inessy Jażborowskiej, Anatolija Jabłokowa i Jurija Zori (Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową). W kwietniu 2007 w Warszawie odbyła się prezentacja ostatniego, czwartego tomu fundamentalnego zbioru dokumentów archiwalnych i innych świadectw na temat Katynia, przygotowanego wspólnie przez polskich i rosyjskich historyków oraz archiwistów (pod redakcją naukową Wojciecha Materskiego i Natalii Lebiediewej) *. W języku rosyjskim skrócona wersja całego zbioru ukazała się w dwóch tomach, wydanych w 1999 i 2001 roku **. Zbiór podsumowuje owocną współpracę naukowców obu krajów oraz stanowi rzetelną bazę dla przyszłych badań nad tematyką katyńską. Od kilkunastu lat prześladowania Polaków w ZSRR wnikliwie bada grupa ze Stowarzyszenia Memoriał w Moskwie (utworzona przez Annę Griszyną), kierowana przez Aleksandra Gurjanowa, a działająca w stałym kontakcie z archiwistami rosyjskimi i z Ośrodkiem KARTA w Warszawie. W Rosji opublikowano już kilka książek z wynikami tych badań (m.in. zbiór artykułów Represje wobec Polaków i obywateli polskich *** ), natomiast w Polsce kilkanaście tomów serii Indeksu Represjonowanych, w której każdy tom dotyczy więźniów odrębnej kategorii prześladowań na terenie ZSRR. Pierwsze trzy tomy zawierają listy rozstrzelanych w Katyniu, Charkowie i Kalininie (obecnie Twer). Działalność Memoriału w ostatnich latach, związana z wysiłkami podejmowanymi w celu rehabilitacji bezprawnie rozstrzelanych polskich oficerów oraz odtajnienia materiałów radziecko-rosyjskiego śledztwa dotyczącego Katynia, została szczegółowo przedstawiona w dwóch artykułach Gurjanowa w Zeszytach Katyńskich ****. Wysokonakładowe gazety w Polsce regularnie informują o staraniach Memoriału, jego nieustannej walce w sądach rosyjskich. * Pierwsze trzy tomy edycji źródeł Katyń. Dokumenty zbrodni ukazały się kolejno w 1995, 1998 i 2001 roku. ** Katyń. Plenniki nieobjawlennoj wojny. Dokumienty, Moskwa 1999; Katyń. Rasstrieł. Sud by żywych. Echo Katyni. Dokumienty, Moskwa 2001. *** Riepriessii protiw Polakow i polskich grażdan, oprac. A.E. Gurjanow, Moskwa 1997. **** Zob. dalej rozdział Memoriał a Katyń (Red.). 13 Rosja a Katyn.indd 13 2010-01-27 09:17:29
Moim zdaniem, sprawa rehabilitacji mogła być rozwiązana kilka lat temu, o czym pozytywnie wypowiedział się Prezydent Władimir Putin w styczniu 2002 podczas wizyty w Polsce. Niestety, od tamtej pory stosunki między naszymi krajami bardzo się pogorszyły, co odbiło się również na sprawie katyńskiej. Jesienią 2004 rosyjskie śledztwo w sprawie Katynia zostało umorzone, dwie trzecie tomów śledztwa utajniono, podobnie jak samą uchwałę o umorzeniu śledztwa. Moskiewski Memoriał nieustannie i konsekwentnie domaga się uchylenia tych absurdalnych decyzji. W rosyjskim internecie są cztery strony poświęcone Katyniowi. Najstarsza moskiewskiego matematyka, byłego mieszkańca Ostaszkowa, Jurija Krasilnikowa: http://katyn.codis.ru/ utworzona ponad 10 lat temu i nie modyfikowana już od 2003 roku. Wśród wielu dokumentów i zdjęć na tej stronie można znaleźć, na przykład, komunikat komisji Burdenki w języku angielskim, przedstawiony przez stronę radziecką w 1946 roku w Norymberdze, artykuł Natalii Lebiediewej Czwarty rozbiór Polski i tragedia katyńska czy wspomniany Labirynt katyński Władimira Abarinowa. Dwa lata temu założyliśmy z Siergiejem Romanowem z Moskwy nową stronę o Katyniu: http://community.livejournal.com/ru_katyn/ jako kontynuację strony Jurija Krasilnikowa. Umieściliśmy na niej: dokumenty katyńskie z zamkniętego pakietu nr 1 (faksymilia wszystkich 70 stron przekazanych Polsce 14 października 1992), niepublikowane archiwalne materiały komisji Burdenki (faksymilia), 55 oryginalnych (niepublikowanych) zdjęć z ekshumacji w Miednoje w 1991 roku, wymianę listów między moskiewskim Memoriałem a Główną Prokuraturą Wojskową Rosji w sprawie umorzenia śledztwa katyńskiego czy fragmenty wideo nigdy nie publikowanego przesłuchania Piotra Soprunienki (naczelnika Zarządu NKWD do spraw Jeńców Wojennych) z 29 kwietnia 1991. Umieściliśmy tam również krytyczną analizę rozmaitych wydawnictw zwolenników stalinowskiej wersji Katynia na tle bardzo nielicznych rosyjskich publikacji o zbrodni katyńskiej, podobne enuncjacje wcale nie są rzadkością. Kilka lat temu na popularnym w rosyjskim internecie forum wojskowo-historycznym przeprowadziłem badanie opinii internautów o Katyniu. W ciągu dwóch dni mój komunikat z czterema pytaniami obejrzano ponad 800 razy. Bezpośrednio na pytania odpowiedziało 40 osób. 33 spośród nich 14 Rosja a Katyn.indd 14 2010-01-27 09:17:29
uważało, że temat Katynia dla stosunków rosyjsko-polskich nie jest aktualny. Na pytanie, czy trzeba zamknąć ten temat na poziomie politycznym i prawnym, zostawiając sprawę historykom, 32 osoby odpowiedziały: tak. Co do sprawstwa mordu, 13 osób uważało, że Polaków zamordowało NKWD, 2 osoby były pewne, że to Niemcy, ale więcej niż połowa miała wątpliwości: Niemcy czy NKWD. A są to ludzie wykształceni, którzy interesują się historią i nie jest to forum nacjonalistyczne. Dzisiaj, gdy stosunki państwowe między Rosją a Polską ochłodziły się, a prowadzone przez Główną Prokuraturę Wojskową Rosji śledztwo zostało umorzone z utajnieniem większości materiałów, wyniki podobnego badania wypadłyby, moim zdaniem, jeszcze gorzej. Sytuację próbują wykorzystać muchincy zwolennicy stalinowskiej interpretacji historii, z którymi profesjonalni badacze nie chcą dyskutować tak samo, jak fizycy czy astronomowie nie dyskutują z Jurijem Muchinem o tym, czy Amerykanie lądowali na Księżycu. Uważam jednak, że nie można zostawiać głównych katyńskich publikacji stalinowców bez odpowiedzi, ponieważ niby-naukowa forma tych publikacji może wielu wprowadzać w błąd. Ostatnio argumenty Muchina obalił w specjalnym rozdziale swojej popularnej książki Fałszywa historia wielkiej wojny rosyjski historyk Mark Sołonin *. Istnieje ponadto strona z książkami na temat Katynia: www.katynbooks.narod.ru. Na tej stronie znajdują się: niemiecka biała księga o Katyniu (Amtli ches Material zum Massenmord von KA- TYN, Berlin 1943) czy ciekawa publikacja Adama Basaka Historia pewnej mistyfikacji. Zbrodnia katyńska przed Trybunałem Norymberskim, Wrocław 1993. Ostatnia wreszcie strona Siergieja Strygina i innych zwolenników stalinowskiej wersji wydarzeń w Katyniu: www.katyn.ru. Działa na niej bardzo agresywne nacjonalistyczne forum, na którym konstruktywna dyskusja jest praktycznie niemożliwa, ale również tam są umieszczane czasem ciekawe dokumenty. Półtora dwa lata temu wydawało mi się, że film Andrzeja Wajdy Katyń i jego szeroki oddźwięk w Polsce oraz Rosji stworzyły zupeł- * M. Sołonin, Mozgoimienije. Falszywaja istorija Wielikoj wojny, Moskwa 2008. 15 Rosja a Katyn.indd 15 2010-01-27 09:17:29
nie nową sytuację: możliwość zgodnego, rosyjsko-polskiego zakończenia sprawy katyńskiej pod względem politycznym i prawnym *. Gdy film nie był jeszcze wyświetlany w Rosji (dwa pokazy w październiku 2007 odbyły się na polskim terenie w Ambasadzie RP w Moskwie), już pojawiły się dziesiątki entuzjastycznych recenzji w prasie rosyjskiej i w internecie na blogach znanych dziennikarzy. Andrzej Wajda udzielił prasie rosyjskiej wielu wywiadów. Temat Katynia w Rosji wyszedł z prawie całkowitego zapomnienia i został jednoznacznie i nierozłącznie związany z filmem. W marcu 2008 w Moskwie odbyły się dwa klubowe pokazy filmu, zorganizowane przez Instytut Polski przy Ambasadzie RP oraz Stowarzyszenie Memoriał. Andrzej Wajda wystąpił przed widownią na obu pokazach. Dla Rosjan jest ważne, że pierwszy fabularny i tak głośny film o Katyniu zrobił właśnie Wajda, który jest w Rosji powszechnie znany i ceniony. Mimo to film Wajdy dotychczas nie pojawił się tam na dużym ekranie. Warto jednak dodać, że Memoriał i niektóre inne stowarzyszenia organizują klubowe pokazy w różnych miastach Rosji. Problem katyński w stosunkach polsko-rosyjskich wciąż znajduje się w impasie. Ostatecznie, sprawa została w Rosji zakwalifikowana jako nadużycie władzy przez radzieckich urzędników państwowych wysokiej rangi, co spowodowało ciężkie konsekwencje, w warunkach szczególnie obciążających. Sprawa kryminalna została umorzona z powodu śmierci sprawców. Główna Prokuratura Wojskowa Rosji odrzuciła możliwość kwalifikacji zbrodni jako aktu ludobójstwa. Polski Instytut Pamięci Narodowej jesienią 2004 podjął własne śledztwo. Kontakty IPN z Główną Prokuraturą Wojskową Rosji były i są bardzo ograniczone, w związku z czym nie można oczekiwać rewelacyjnych odkryć polskiego śledztwa. Chciałbym się mylić, ale wydaje się, że w ciągu kilku lat pracy główne działania prokuratorów IPN polegały na przesłuchiwaniu rodzin zamordowanych oficerów. Wszystkie poważne dokumenty znajdują się w Moskwie, trzeba więc szukać możliwości współpracy, nie konfrontacji. Uważam, że możliwy jest kompromis nawet w kwalifikacji prawnej tej zbrodni. Wystarczy przyjąć, że nie było to ludobójstwo (moim zda- * A. Pamiatnych, Katyń Wajdy zakończy sprawę Katynia?, Gazeta Wyborcza, 8 kwietnia 2008. 16 Rosja a Katyn.indd 16 2010-01-27 09:17:29
niem, żaden obiektywny prawnik nie udowodni tutaj ludobójstwa), ale zbrodnia wojenna, też nie podlegająca przedawnieniu. Tak czy inaczej, osądzić nie ma już kogo wszyscy zbrodniarze nie żyją. Osobiście wiążę nadzieję z pracami powołanej przez władze naszych krajów Grupy do Spraw Trudnych, wynikających z historii polsko-rosyjskich stosunków. Na jej czele stoi z polskiej strony były minister spaw zagranicznych Adam Rotfeld, a ze strony rosyjskiej rektor podlegającego MSZ-owi Instytutu Stosunków Międzynarodowych Anatolij Torkunow. W skład Grupy weszli wybitni znawcy tematu katyńskiego, jak Wojciech Materski, Natalia Lebiediewa czy generał Aleksandr Trietieckij. Odbyły się cztery posiedzenia Grupy, następne, specjalne posiedzenie ma odbyć się w Smoleńsku w kwietniu 2010, w 70. rocznicę zbrodni katyńskiej. Jeszcze przed pierwszym spotkaniem Adam Rotfeld w wywiadzie dla Rzeczpospolitej w odpowiedzi na pytanie, czy Grupa ma zamiar zająć się sprawą katyńską, powiedział: Nie zajmujemy się badaniem faktów, lecz usuwaniem problemów, które blokują, a niekiedy paraliżują normalne stosunki między naszymi krajami. Nie rozumiem na przykład, dlaczego coś, co było jawne, stało się tajne. To sprzeczne z istotą tajności. Poza tym utajnienie zbrodni sprzed blisko 70 lat jest czymś niezwykłym. Będziemy się starali perswadować władzom, by wokół tak delikatnych spraw nie uprawiano gry politycznej... Mam wrażenie, że uda się nam rozwiązać sprawę Katynia, jeśli będziemy o to zabiegać taktownie i z szacunkiem dla Rosjan, którzy przecież również byli ofiarami tego samego zbrodniczego reżimu. Zakładamy, że oni też mają dobrą wolę, by tę kwestię wyjaśnić. Moim zdaniem, niedawne wypowiedzi (wrzesień październik 2009) rosyjskich przywódców Dmitrija Miedwiediewa i Władimira Putina na temat represji stalinowskich oraz trudnych momentów polsko-rosyjskiej historii dają powód dla umiarkowanego optymizmu co do możliwości wspólnego politycznego zakończenia sprawy. Aleksiej Pamiatnych 17 Rosja a Katyn.indd 17 2010-01-27 09:17:29
Orzeczenie komisji ekspertów Na mocy decyzji z 17 marca 1992 starszego prokuratora wojskowego Wydziału Zarządzania Głównej Prokuratury Wojskowej, podpułkownika prawa Anatolija Jabłokowa komisja ekspertów w składzie: dyrektor Instytutu Państwa i Prawa Rosyjskiej Akademii Nauk, członek rzeczywisty Akademii Boris Nikołajewicz Topornin; kierownik wydziału prawa karnego i kryminologii Instytutu Państwa i Prawa Rosyjskiej Akademii Nauk, doktor nauk prawniczych, profesor Aleksandr Maksimowicz Jakowlew; kierownik naukowy Instytutu Politologii Porównawczej Rosyjskiej Akademii Nauk, doktor nauk prawnych, profesor Inessa Siergiejewna Jażborowska; starszy pracownik naukowy Instytutu Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Rosyjskiej Akademii Nauk, doktor nauk historycznych Walentina Siergiejewna Parsadanowa; docent katedry dyscyplin specjalnych Wojskowej Akademii Armii Radzieckiej, kandydat nauk wojskowych Jurij Nikołajewicz Zoria; starszy ekspert wydziału ekspertyz medycyny sądowej Centralnego Laboratorium Medycyny Sądowej Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, podpułkownik służby medycznej, kandydat nauk medycznych Lew Walerjewicz Bielajew w okresie od 17 marca 1992 do 2 sierpnia 1993 przeprowadziła ekspertyzę materiałów sprawy karnej nr 159 o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych. Pierwodruk niniejszego tekstu, przedstawiającego stan wiedzy z początku lat 90., został opublikowany w wydaniu I w 1994 roku z inicjatywy Jurija Zori; następne publikacje: I. Jażborowska, A. Jabłokow, J. Zoria, Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową, Warszawa 1998; I.S. Jażborowskaja, A.J. Jabłokow, W.S. Parsadanowa, Katynskij sindrom w sowietsko-polskich i rossijskopolskich otnoszenijach, Moskwa 2001. 48 Rosja a Katyn.indd 48 2010-01-27 09:17:32
Komisja ekspertów otrzymała następujące zadania: 1. Ustalić, które dokumenty, spośród wymienionych w opisowej części decyzji o przeprowadzeniu ekspertyzy, mogą być uznane z punktu widzenia nauk prawniczych, historycznych i medycznych za rzetelne i wiarygodne, a zawarte w nich wnioski za naukowo uzasadnione. 2. Pod tym samym kątem przeanalizować, uwzględniając zgromadzone dokumenty, polską Ekspertyzę Komunikatu Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez okupantów hitlerowskich w Lesie Katyńskim polskich oficerów-jeńców wojennych i ustalić, czy zawarte w tym akcie wnioski są wiarygodne i naukowo uzasadnione. 3. Uwzględniając wszystkie wymienione w decyzji dokumenty i wnioski polskiej Ekspertyzy oraz dokumenty i zeznania świadków zebrane w toku śledztwa, przeanalizować z punktu widzenia nauk prawniczych, historycznych i medycznych zasadność i merytoryczną wartość wniosków sformułowanych w Komunikacie Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez okupantów hitlerowskich w Lesie Katyńskim polskich oficerów-jeńców wojennych, której to komisji przewodniczył Nikołaj Niłowicz Burdenko. 4. [Przeanalizować] Do jakich nowych wniosków co do czasu, przyczyn, motywów, okoliczności i konsekwencji rozstrzelania polskich jeńców wojennych w Smoleńsku, Lesie Katyńskim, Charkowie i Kalininie oraz innych obywateli polskich trzymanych w więzieniach Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy z punktu widzenia nauk prawniczych, historycznych, medycznych oraz prawa prowadzą zebrane podczas śledztwa dowody. Okoliczności sprawy W okresie od września do grudnia 1939 internowano, wzięto do niewoli bądź aresztowano przez organa NKWD podczas rejestracji ludności na terenie Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy ponad 230 tysięcy obywateli polskich. Spośród nich ponad 15 tysięcy oficerowie i urzędnicy różnych szczebli administracji zostało umieszczonych w obozach NKWD dla jeńców wojennych w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie (według stanu z początku marca 1940). W tym samym czasie w więzieniach w zachodnich obwodach 49 Rosja a Katyn.indd 49 2010-01-27 09:17:32
Białorusi i Ukrainy przetrzymywano ponad 18 tysięcy aresztowanych, w tym 11 tysięcy Polaków. W lutym kwietniu 1943 natrafiono w masowych grobach w Lesie Katyńskim (obwodu smoleńskiego) na ciała polskich oficerów z obozu w Kozielsku. Przyczynę śmierci, daty rozstrzelania i pogrzebania, jak również winnych śmierci jeńców ustalali w 1943 roku eksperci niemieccy, Komisja Techniczna Polskiego Czerwonego Krzyża (która wykonała podstawowe czynności przy ekshumacji i identyfikacji zwłok) oraz międzynarodowa komisja ekspertów medycyny sądowej. W 1944 roku sprawę podjęła ponownie Komisja Specjalna do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez okupantów hitlerowskich w Lesie Katyńskim polskich oficerów-jeńców wojennych, działająca pod przewodnictwem członka Akademii Nauk Nikołaja Burdenki. W 1946 roku sprawa katyńska została poruszona przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. W 1952 roku rozpatrywała ją specjalna komisja Izby Reprezentantów Kongresu USA pod przewodnictwem Raya Maddena. W latach 1987 89 sprawą zajmowała się radziecko-polska komisja mieszana do likwidacji białych plam w stosunkach między obu krajami; pod koniec swej działalności utworzyła ona podkomisję do zbadania losów polskich jeńców wojennych i natrafiła na dokumenty NKWD w Archiwum Specjalnym. W podstawowych kwestiach problemu katyńskiego, a przede wszystkim przy ustalaniu czasu dokonania zbrodni i jej sprawców, komisje te doszły do odmiennych wniosków. Ekspertyza polskiej części komisji mieszanej nie bez podstaw zakwestionowała wnioski komisji Burdenki. Radziecka część komisji mieszanej, nie dysponująca jeszcze dokumentami NKWD ZSRR, uznała, że Komunikat komisji Burdenki daje podstawy do jego krytyki. Wiosną 1989 w Archiwum Specjalnym Zarządu Głównego Archiwów [Gławnoje archiwnoje uprawlienije GAU] przy Radzie Ministrów ZSRR odnaleziono dokumenty NKWD ZSRR świadczące, że masowe egzekucje Polaków były dziełem NKWD. Stało się to punktem zwrotnym w odsłanianiu rzeczywistych okoliczności tej zbrodni, dało możliwość jej obiektywnego zbadania i właściwej oceny politycznej. W kwietniu 1990, podczas spotkania Prezydentów ZSRR i RP, Wojciechowi Jaruzelskiemu przekazano część tych 50 Rosja a Katyn.indd 50 2010-01-27 09:17:32
dokumentów obejmującą spisy jeńców rozstrzelanych w Lesie Katyńskim, Smoleńsku i Kalininie oraz przetrzymywanych do chwili rozstrzelania w obozie w Starobielsku *. W maju 1990 komisja dwustronna została rozwiązana. We wrześniu 1990 prowadzenie śledztwa w sprawie rozstrzelania jeńców wojennych powierzono Głównej Prokuraturze Wojskowej ZSRR. Dochodzenie Po przestudiowaniu materiałów sprawy karnej nr 159 i zebranych dokumentów komisja uważa, że w celu ustalenia przyczyn, motywów i okoliczności rozstrzelania polskich jeńców wojennych przetrzymywanych wiosną 1940 w trzech wspomnianych obozach oraz innych obywateli polskich znajdujących się w więzieniach w zachodnich obwodach Białorusi i Ukrainy, a także w celu ujawnienia winnych tej zbrodni, należy również rozpatrzyć sprawę w aspekcie nie tylko wspomnianych dokumentów, lecz również prawa międzynarodowego, w tym rozwoju stosunków radzieckopolsko-niemieckich. Stosunki radziecko-polskie regulował traktat pokojowy zawarty 18 marca 1921 w Rydze, podpisany przez RFSR i USRR z jednej strony, a Rzeczpospolitą Polską z drugiej strony. Ustalał on granice, zawierał gwarancje uznania suwerenności i wzajemnej nieingerencji stron, wykluczał wszelkie interwencje, naruszenie integralności terytorialnej czy dążenie do obalenia przemocą ustroju państwowego czy społecznego. 25 lipca 1932 między ZSRR a Rzeczpospolitą Polską zawarty został układ o nieagresji, w którym uznano, że ryski traktat pokojowy z 1921 roku stanowi podstawę wzajemnych stosunków i zobowiązań między obu państwami oraz potwierdzono jego podstawowe założenia (Dokumienty i matieriały po istorii sowietsko-polskich otnoszenij, t. III, Moskwa 1965, s. 524 525; t. V, Moskwa 1967, s. 533). * Gen. Jaruzelski otrzymał imienne listy jeńców z obozu w Kozielsku wysyłanych do dyspozycji Zarządu NKWD w Smoleńsku w okresie od początku kwietnia do połowy maja 1940 i listy jeńców z obozu w Ostaszkowie wysyłanych do dyspozycji Zarządu NKWD w Kalininie w analogicznym czasie. Natomiast dokument dotyczący jeńców obozu w Starobielsku jest jedynie alfabetycznym spisem osób, które w tym obozie przebywały. (Wszystkie przypisy pochodzą od Redakcji.) 51 Rosja a Katyn.indd 51 2010-01-27 09:17:32
W lipcu 1933 ZSRR, Polska i inne państwa z inicjatywy ZSRR podpisały konwencję o definicji agresji; w punkcie 2 art. 2 tego dokumentu za najeźdźcę w konflikcie międzynarodowym uznawano państwo, które dokonało zbrojnego wtargnięcia, choćby nawet bez wypowiedzenia wojny, na terytorium innego państwa. Stosunki radziecko-polskie rozwijały się z trudem, błędem jednak byłoby przypisywanie stronie polskiej orientacji proniemieckiej i prohitlerowskiej. Polski minister spraw zagranicznych Józef Beck działał zgodnie z zasadą,,równego dystansu wobec Niemiec i Rosji dwóch wrogów Polski. Począwszy od 1936 roku Niemcy próbowały skłonić Polskę do wspólnych działań przeciwko ZSRR. 25 listopada 1936 rząd polski odrzucił propozycję Hitlera przystąpienia do paktu antykominternowskiego. W 1939 roku, podczas rozmów Becka z przywódcami faszystowskich Niemiec, strona niemiecka dwukrotnie usiłowała skłonić stronę polską do współdziałania przeciwko ZSRR, na co Beck jednak nie zgodził się. Wobec tego faktu Niemcy zmieniły taktykę i podjęły negocjacje z ZSRR, skierowane między innymi przeciwko Polsce. Stalin liczył, że dzięki zmowie z Niemcami zneutralizuje ich agresywne zapędy wobec ZSRR, uda mu się kosztem rozbioru Polski opóźnić działania Hitlera i doprowadzić go do zderzenia z ostoją zachodniego imperializmu Anglią i Francją. 23 sierpnia 1939 podpisany został radziecko-niemiecki układ o nieagresji. Artykuł 2 tajnego protokołu dołączonego do układu głosił: W przypadku terytorialno-politycznej reorganizacji terenów wchodzących w skład państwa polskiego, granica między sferami interesów Niemiec i ZSRR będzie przebiegała w przybliżeniu wzdłuż linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia, czy we wzajemnych interesach stron leży zachowanie niezależnego państwa polskiego i jakie byłyby jego granice, może być wyjątkowo rozstrzygnięta dopiero w toku dalszego rozwoju sytuacji politycznej. W każdym razie obydwa rządy rozpatrzą tę kwestię w duchu przyjacielskiego wzajemnego porozumienia. W uchwale II Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR z 24 grudnia 1989 O politycznej i prawnej ocenie radziecko-niemieckiego układu o nieagresji z 1939 roku (p. 5) wskazano, że rozgraniczenie sfer interesów ZSRR i Niemiec było z prawnego punktu widzenia sprzeczne z suwerennością i niezawisłością państw trzecich. W punkcie 7 uchwały Zjazdu stwierdzono, że protokoły te były wy- 52 Rosja a Katyn.indd 52 2010-01-27 09:17:32
korzystywane przez ZSRR do stawiania ultymatywnych żądań i wywierania nacisku na inne państwa oraz naruszania swoich wobec nich zobowiązań prawnych. Zjazd przyznał, że podczas zawierania wspomnianego układu i jego ratyfikacji (31 sierpnia 1939) fakt podpisania dodatkowego tajnego protokołu został ukryty przed społeczeństwem radzieckim i naczelnymi organami państwa. Tak więc u progu II wojny światowej Stalin osobiście, opierając się na elicie partyjno-państwowej, narzucił krajowi zgubną, samowolną decyzję w jednej z kluczowych spraw polityki zagranicznej. Monopolizując sprawowanie władzy i działalność na arenie międzynarodowej, wkroczył na drogę jawnego łamania prawa międzynarodowego. Układ z Niemcami i jego nieodłączna część dodatkowy tajny protokół z prawnego punktu widzenia były sprzeczne z konwencjami międzynarodowymi i ustaleniami Ligi Narodów, zagrażały suwerenności i niepodległości Polski, naruszały wzajemne zobowiązania ZSRR i Polski do poszanowania w każdej sytuacji suwerenności, integralności terytorialnej i nietykalności granic. Co więcej, dokumenty te przypieczętowywały zmowę, której celem było zadecydowanie o losach państwa polskiego poprzez jego rozbiór, co pozwoliło faszystowskiemu dowództwu bez przeszkód rozgromić Polskę (a następnie przypuścić atak na Francję i zapewnić sobie bezpieczeństwo na tyłach do prowadzenia wojny z ZSRR). Po napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 dyplomacja niemiecka ponaglała kierownictwo radzieckie do wykonania zobowiązań wynikających z podpisanych dokumentów. Kiedy wojska niemieckie posunęły się poza uprzednio ustaloną linię, Armia Czerwona 17 września 1939 przekroczyła granicę radziecko-polską na całej jej długości. Fakt ten poprzedziło oświadczenie rządu radzieckiego, że państwo polskie rzekomo przestało istnieć, a polski rząd opuścił jego granice. W ten sposób stworzono pozory ustania traktatowych zobowiązań wobec Polski. Nota rządu radzieckiego uzasadniająca wkroczenie na terytorium Polski Armii Czerwonej tym, że RP przestała istnieć, została skierowana do ambasadora polskiego w Moskwie, który odmówił jej przyjęcia. Działo się to w nocy z 16 na 17 września, w momencie gdy rząd RP znajdował się jeszcze na terytorium kraju. Treść tej noty została uznana za sprzeczną z normami prawa międzynarodowego (zob. Kanun i naczało Wtoroj mirowoj wojny, Prawda, 53 Rosja a Katyn.indd 53 2010-01-27 09:17:32
25 maja 1989). Z prawnego punktu widzenia nawet całkowita okupacja kraju nie przekreśla istnienia państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego. Armia Czerwona rozpoczęła działania bojowe bez wypowiedzenia wojny, w warunkach, kiedy polskie siły zbrojne nadal stawiały opór wojskom niemieckim, a rząd polski pozostawał na terytorium swego kraju. Oznaczało to pogwałcenie nadal ważnych układów z Polską i wielu ciągle obowiązujących obydwa państwa umów międzynarodowych. Wojna Polski z Niemcami hitlerowskimi była wojną sprawiedliwą, wyzwoleńczą, co oficjalnie potwierdziła radziecko-polska komisja mieszana do likwidacji białych plam. Wspólne z Niemcami ofensywne działania ZSRR, czyniące go współuczestnikiem agresji, bojowe współdziałanie dwóch armii wymierzone przeciwko państwu polskiemu i jego integralności terytorialnej znajdują potwierdzenie w licznych faktach i materiałach zgromadzonych w toku śledztwa. Przed wojskami frontów Białoruskiego i Ukraińskiego postawiono zadanie: błyskawicznym druzgocącym uderzeniem rozgromić pańsko-burżuazyjne polskie wojska, zniszczyć i wziąć do niewoli siły zbrojne Polski (Główna Prokuratura Wojskowa, Sprawa karna nr 159, t. 2/15, l. d. 15, 37, 91 i in.). W rozkazie Rady Wojennej Frontu Białoruskiego nr 005 z 16 września 1939 oraz w innych dokumentach jest mowa o wykonaniu zobowiązań wobec Niemiec wynikających z układu (ibid., l. d. 2), natomiast stronę polską oskarżano o rozpętanie przeciwko nim wojny (ibid., l. d. 15, 37). Rozkaz ludowego komisarza obrony ZSRR Klimenta Woroszyłowa z 7 listopada 1939 zawierał następującą ocenę wyników działania Armii Czerwonej: Państwo polskie już w pierwszym poważniejszym starciu zbrojnym rozpadło się jak stara przegniła fura. W ciągu jakichś 15 dni wojny z Niemcami pańska Polska przestała istnieć jako państwo, a jej rząd i naczelne dowództwo armii haniebnie uciekło za granicę. Na mocy decyzji rządu radzieckiego wojska frontów Ukraińskiego i Białoruskiego, wykonując rozkaz naczelnego dowództwa, 17 września przekroczyły granicę byłego państwa polskiego (...), jednostki Armii Czerwonej w niepowstrzymanym natarciu rozgromiły wojska polskie (ibid., l. d. 8 12). W artykule redakcyjnym gazety Krasnaja Zwiezda z 17 września 1940, poświęconym pierwszej rocznicy wojny z Polską, w po- 54 Rosja a Katyn.indd 54 2010-01-27 09:17:32
dobny sposób przedstawiono działania wojenne i wzięcie do niewoli sił przeciwnika, podkreślając ciosy zadane wrogowi pod Baranowiczami, Dubnem, Tarnopolem, przełamanie i zdruzgotanie umocnionego rejonu Sarn, zwycięstwa pod Grodnem, Lwowem i w innych miejscach. Niepowstrzymaną lawiną runęły wojska pancerne wspierane przez lotnictwo, artylerię i zmechanizowaną piechotę. W ciągu 12 15 dni wróg został całkowicie rozbity i zniszczony. W tym czasie jedna tylko grupa wojsk Frontu Ukraińskiego w bitwach i manewrach wzięła do niewoli spośród okrążonych żołnierzy przeciwnika 10 generałów, 52 pułkowników, 72 podpułkowników, 5131 oficerów, 4096 podoficerów i 181 223 szeregowych armii polskiej. Dla uzasadnienia ofensywnych działań zbrojnych Armii Czerwonej posługiwano się różnymi argumentami, mówiono o marszu wyzwoleńczym, o uwolnieniu ukraińskich, białoruskich i polskich mas pracujących spod jarzma i wyzysku polskich klas posiadających, o potrzebie ochrony bratnich narodów Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy przed agresją hitlerowską. W rozkazach odmiennie traktowano wojska niemieckie i wojska polskie. W rozkazie bojowym sztabu Frontu Białoruskiego z 15 września, w dyrektywach dla lotnictwa podkreślano: Z lotnictwem armii niemieckiej walk nie podejmować. W stosunku do armii polskiej zalecano: Działania lotnictwa mają zmierzać do zniszczenia ludzi, sprzętu technicznego i lotnictwa przeciwnika (ibid., l. d. 17). Rozkaz nr 05 dowódcy Frontu Białoruskiego z 22 września 1939 głosił: W celu zapobieżenia możliwym prowokacjom ze strony polskich band, dowództwo niemieckie podejmuje niezbędne kroki w miastach i miasteczkach, które są przekazywane jednostkom Armii Czerwonej pod ich nadzór. W tym samym rozkazie, jak również w rozkazach dowódcy Frontu Białoruskiego nr 01 z 15 września 1939 i nr 04 z 20 września 1939 mówi się o podciąganiu jednostek do rozgraniczającej (demarkacyjnej) linii między wojskami, wyznaczając konkretne daty. Potwierdza to wspólne działanie Niemiec i ZSRR zgodnie z dodatkowym tajnym protokołem. W rozkazie nr 05 przedstawicielom Armii Czerwonej nakazywano skontaktować się z delegatami wycofywanych jednostek niemieckich i omawiać wszystkie powstające problemy. (...) początkowo delegatów mają wyznaczyć Rady Wojenne armii, które powinny ich poinstruować 55 Rosja a Katyn.indd 55 2010-01-27 09:17:32
i przekazać ich nazwiska do mnie (dowódcy Frontu Białoruskiego) celem zameldowania komisarzowi ludowemu. W przypadku zwracania się przedstawicieli niemieckich do jednostek Armii Czerwonej o udzielenie pomocy przy likwidacji polskich oddziałów lub band znajdujących się na drodze przemarszu drobnych formacji armii niemieckiej, dowództwo Armii Czerwonej (naczelnicy kolumn) wyznaczają w razie potrzeby niezbędne siły zapewniające likwidację przeszkód znajdujących się na drodze przemarszu (ibid., l. d. 46). Po zbliżeniu się do siebie, jednostki radzieckie i niemieckie do 12 października zajęły stanowiska odpowiednio do linii demarkacyjnej ustalonej w tajnym protokole z 21 września, a następnie w nowym układzie radziecko-niemieckim O przyjaźni i granicy z 28 września 1939 (ibid., l. d. 43, 44, 46). Ze strony polskiej aktywne, zorganizowane działania obronne prowadzone były głównie przeciwko nacierającym wojskom niemieckim. Koncentrację jednostek Armii Czerwonej nad granicą oceniano początkowo jako wywołaną posuwaniem się armii niemieckiej i obiektywnie korzystną dla interesów państwa polskiego. W radzieckiej nocie z 17 września o wkroczeniu na terytorium Polski nie było mowy o prowadzeniu wojny z Polską ani samodzielnie, ani wspólnie z Niemcami. 17 września polskie patrole graniczne stawiały opór Armii Czerwonej. Naczelny Wódz Wojska Polskiego marszałek Edward Rydz- -Śmigły nakazał wojskom kontynuowanie walk z Niemcami, nieprowadzenie starć z Sowietami, pertraktowanie z nimi w sprawie wyprowadzenia garnizonów polskich do Rumunii i na Węgry oraz stawianie oporu jednostkom Armii Czerwonej tylko w przypadku ataków i prób rozbrajania oddziałów polskich. Niedotarcie rozkazu Rydza-Śmigłego do wszystkich jednostek, a przede wszystkim ofensywne działania Armii Czerwonej, zmierzające do likwidacji polskiej armii, spowodowały zaciekły, przeszło dwutygodniowy opór niektórych oddziałów Wojska Polskiego. Inne oddziały złożyły broń, tym bardziej że na polskich terenach wschodnich znajdowały się głównie obozy szkoleniowe oficerów rezerwy lub ośrodki zapasowe jednostek wojskowych. Dowódca obrony Lwowa, generał Władysław Langner przekazał miasto Armii Czerwonej na podstawie porozumienia. Mimo to liczni oficerowie, policjanci, żołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza po wzięciu do niewoli zostali na miej- 56 Rosja a Katyn.indd 56 2010-01-27 09:17:32
scu rozstrzelani, co stanowiło pogwałcenie norm międzynarodowego prawa wojennego. Władze radzieckie, formalnie nie wypowiadając wojny Polsce, w rzeczywistości uznawały za fakt prowadzenie wojny i likwidację państwa polskiego. Znalazło to wyraz w działaniach Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i narkomatów [ministerstw]. Już w sierpniu rozkazem Ławrientija Berii nr 00931 ustalony został tryb załatwiania formalności przy aresztowaniu jeńców wojennych. W szczytowym momencie działań bojowych, 19 września 1939 analogicznym rozkazem nr 0308 wprowadzono w życie Regulamin Zarządu do spraw Jeńców Wojennych przy NKWD ZSRR, następnie 20 września Rada Gospodarcza przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR uchwaliła Regulamin jeńców wojennych. Dokument ten wyraźnie określał, że za jeńców wojennych uznawane są osoby należące do stanu osobowego sił zbrojnych państw będących w stanie wojny z ZSRR, wzięte do niewoli w toku działań wojennych, internowane na terytorium ZSRR (...). O losach państwa polskiego decydowały interesy aliansu radziecko-niemieckiego. Przed najazdem na Polskę Hitler planował, po rozbiorze jej terytorium, utworzenie buforowego szczątkowego państwa polskiego. Stalin jednak, po zaangażowaniu się w działania wojenne, stanowczo odrzucił ten pomysł, najpierw 20 i 25 września poprzez Schulenburga *, a następnie podczas rozmów 28 września 1939, oświadczając, że to nieuchronnie wywoła w społeczeństwie polskim dążenie do jedności narodowej, co może spowodować tarcia między ZSRR a Niemcami. Hitler zrezygnował z tej koncepcji (zob. ADAP, Serie D, Band VIII, s. 81 82, 101, 124). 28 września 1939 zawarty został układ o przyjaźni i granicy między ZSRR a Niemcami; dołączono do niego jeden poufny i dwa tajne protokoły. Układ przypieczętował podział terytorium oraz likwidację państwa polskiego i jego armii. Określił także wzajemne zobowiązania stron mające na celu likwidowanie wszelkich przejawów agitacji polskiej, skierowanej przeciwko drugiej stronie, podejmowanie odpowiednich kroków oraz wzajemne informowanie się o nich. Ówczesna radziecka ocena wydarzeń 17 września 1939 łączyła w sobie twierdzenie o wyzwoleńczym marszu Armii Czerwonej w imię chronienia bratniego narodu ukraińskiego i białoruskiego * Ówczesnego ambasadora niemieckiego w ZSRR. 57 Rosja a Katyn.indd 57 2010-01-27 09:17:32