PAMIĘĆ O STANIE WOJENNYM DWADZIEŚCIA LAT PÓŹNIEJ

PAMIĘĆ O STANIE WOJENNYM DWADZIEŚCIA LAT PÓŹNIEJ Warszawa, grudzień 2001 roku Ponad połowa Polaków pytanych o datę wprowadzenia stanu wojennego odpowiada: 13 grudnia 1981 r.. Błąd w dacie zrobiło 6% osób. Do niewiedzy przyznało się 36% pytanych. Wśród osób pełnoletnich w chwili wprowadzania stanu wojennego, dokładną datę przytacza 64%, a brakiem pamięci zasłania już tylko 25%. Połowa osób, które urodziły się przed wprowadzeniem stanu wojennego pamięta chwilę, w której dowiedzieli się o ogłoszeniu stanu wojennego. Aż 87% spośród nich przypomina sobie, że była to niedziela, a 4% że noc z soboty na niedzielę. Wśród pozostałych, 22% pamięta tę chwile, ale nie przypomina dnia tygodnia, a 27% w ogóle nie pamięta tego momentu. Wśród ogółu Polaków w wieku 15. i więcej lat, 40% wskazuje na niedzielę, a 2% - noc z soboty na niedzielę. Z kolei wśród osób, które w chwili wprowadzenia stanu wojennego byli ludźmi dorosłymi 54% wskazuje na niedzielę, 3% na noc z soboty na niedzielę i tylko 13% w ogóle nie pamięta tej chwili. Dziś stan wojenny kojarzy się Polakom najczęściej z problemami z zaopatrzeniem (14% mówi o kartkach, kolejkach), godziną milicyjną (13%), strachem (11%) oraz wojskiem, czołgami i mobilizacją (11%). Wśród osób pełnoletnich w grudniu 1981 r. dziś najczęściej przypominany był strach (16%), następnie problemy z zaopatrzeniem (14%), godzina milicyjna (12%) i wszechobecność wojska (12%). Pytani o ograniczenia i zakazy stanu wojennego Polacy najczęściej przypominają: godzinę milicyjną (56%) oraz zakaz wyjazdów i ograniczenia w poruszaniu się (38%). Rzadziej przywoływane były: problemy z zaopatrzeniem (13%), obowiązek noszenia dowodu tożsamości (11%), problemy z telefonami (11%) oraz zakaz zgromadzeń (8%). Z ograniczeń stanu wojennego dziś stosunkowo najwięcej osób za najbardziej dotkliwe uznało godzinę milicyjną (21%), zakaz wyjazdów i ograniczenia w poruszaniu się (18%) oraz problemy z zaopatrzeniem (11%). W grudniu każdego roku należy przypominać o stanie wojennym uważa 52% Polaków (50% osób pełnoletnich w chwili gdy wprowadzano stan wojenny i 55% mających dziś mniej niż 38% lat). Przeciwnego zdania że nie należy tego robić - jest 38% osób (42% ludzi w wieku 38 i więcej lat, natomiast wśród młodszych już tylko 32%). TNS OBOP ul. Dereniowa 11, 02 776 Warszawa Tel: (48 22) 648 2044 (-46), 644 9995 Fax: (48 22) 644 9947 e-mail: obop@obop.com.pl www.obop.com.pl Biura w ponad 50 krajach Grupa Taylor Nelson Sofres

Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowań zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania źródła. Mija dwadzieścia lat od wprowadzenia stanu wojennego. W związku z tą rocznicą postanowiliśmy zapytać, z czym dziś kojarzy się on Polakom, czy 13 grudnia 1981 to dla nas jedna z bardziej pamiętnych dat historii kraju, czy jedna z wielu zapominanych, dawno pożółkłych kart ze starego kalendarza. Czy oprócz pamięci historycznej udowadnianej znajomością dat, trwa pamięć innego rodzaju bardziej osobista czy pamiętamy tamtą chwilę i tamten dzień. Jakie skojarzenia ze stanem wojennym mamy i które z licznych zakazów i ograniczeń wówczas wprowadzonych przypominają się po latach. Poza tym postanowiliśmy zapytać też Polaków czy należy, czy już nie, przypominać każdego grudnia o rocznicy stanu wojennego 1. Opinie na temat słuszności wprowadzenia stanu wojennego i oceny tamtych wydarzeń zaprezentowane zostały i zestawione z wynikami poprzednimi w komunikacie pt. Niezmienne oceny stanu wojennego 1991-2001. NIEDZIELA, 13 GRUDNIA 1981 ROKU Nieco ponad jedna trzecia pytanych przyznała, że nie potrafi przypomnieć daty wprowadzenia stanu wojennego. Wśród dwóch trzecich Polaków, którzy stwierdzili że ją pamiętają, zdecydowana większość (przeszło cztery piąte) przypomina: 13 grudnia 1981 r.. Wypowiedzi pozostałych osób były niekompletne (pomijały jeden z elementów daty) lub częściowo bądź całkowicie błędne: 3% przywoływało inny dzień miesiąca, 1% - inny miesiąc, a 6% - inny rok, jednak tylko 1,5% wypowiedzi, to były odpowiedzi całkowicie błędne. Dzień 13 został wymieniony przez 88% osób deklarujących znajomość daty wprowadzenia stanu wojennego, miesiąc grudzień 95%, a rok 1981 92%. CZY POTRAFIŁ(A)BY PAN(I) PODAĆ DOKŁADNĄ DATĘ WPROWADZENIA STANU WOJENNEGO? NIE 36% TAK 64% : 13 grudnia 1981 r. 83% 1 Ostatni sondaż TNS OBOP na ten temat prowadzony był w dn. 24-26 listopada 2001 r. na reprezentatywnej, losowej 1006-osobowej ogólnopolskiej próbie osób od 15 roku życia. Maksymalny błąd statystyczny dla takiej wielkości próby wynosi +/-3%, przy wiarygodności oszacowania równej 95%. 2

Jeśli wyniki te przeliczyć do ogółu Polaków, to okaże się, że ponad połowa (52%) polskiego społeczeństwa w wieku 15 i więcej lat na pytanie, kiedy wprowadzono stan wojenny odpowiada: 13 grudnia 1981 r., a osoby, które się mylą przytaczając w dacie błędny rok czy miesiąc stanowią zaledwie 6% (36% odpowiedziało od razu, że nie wie). Znajomość daty wprowadzenia stanu wojennego bardzo silnie wiąże się z wiekiem pytanych: w grupie osób, które urodziły się przed wprowadzeniem stanu wojennego 58% bezbłędnie przypomina kompletną datę ogłoszenia stanu wojennego w Polsce, a brak takiej wiedzy deklaruje 31%. Wśród pozostałych osób błąd popełniło 6%, przy czym tylko pojedyncze osoby myliły się całkowicie. Z kolei wśród osób, których wówczas nie było jeszcze na świecie zdecydowana większość (cztery piąte) przez nas pytanych od razu przyznaje, że nie potrafi przytoczyć tej daty. Wśród osób, które gdy wprowadzano stan wojenny były pełnoletnie, grupa tych, którzy przypominają dokładną datę wynosi już 64%, a liczba osób, które przyznają się do niewiedzy wynosi już tylko 25%. Wśród osób, które 13 grudnia 1981 r. były niepełnoletnie lub nie było ich jeszcze na świecie, do niewiedzy przyznaje się 52%, a dokładną, pełną datę przytacza 36% (wśród pozostałych, większość podawała niekompletną datę odpowiedzi zawierające błąd stanowiły tylko 4%). Wśród osób, które urodziły się przed wprowadzeniem stanu wojennego połowa twierdzi, że przypomina sobie, jaki to był dzień tygodnia. Zdecydowanej większości spośród nich pamięć nie zawiodła: 87% odpowiadało, że tym dniem była niedziela, a 4%, że chwilą, gdy dowiedzieli się o wprowadzeniu stanu wojennego była noc z soboty na niedzielę. A MOŻE PAMIĘTA PAN(I) CHWILĘ, W KTÓREJ DOWIEDZIAŁ(A) SIĘ PAN(I) O WPROWADZENIU STANU WOJENNEGO? JAKI TO BYŁ DZIEŃ TYGODNIA? pamiętam, to było w:... 46% 51%...: Pamiętam, ale nie przypominam Niedziela 87% sobie, jaki to był dzień 20% 22% Z soboty na niedzielę 4% W ogóle nie pamiętam 24% 27% Sobota 5% Urodziłem(am) się już po Inne odpowiedzi 4% wprowadzeniu stanu wojennego 10% - 3

W sumie, dwie piąte ogółu Polaków (40%), którzy dziś mają 15 i więcej lat, pytanych o chwilę, w której dowiedzieli się o wprowadzeniu stanu wojennego odpowiada: to była niedziela, a 2% - że noc z soboty na niedzielę (10%, to osoby, które urodziły się już po zakończeniu stanu wojennego, 20% nie kojarzy dokładnie dnia, choć chwilę tak, a 24% w ogóle nie przypomina sobie chwili, kiedy dowiedzieli się o wprowadzaniu stanu wojennego). Tymczasem wśród ogółu osób pełnoletnich w 1981 roku tylko 13% w ogóle nie pamięta chwili, w której dowiedzieli się wprowadzeniu stanu wojennego, a 24% - co prawda pamięta tę chwilę, ale nie kojarzy, jaki to był dzień. Przeszło połowa Polaków (54%) w wieku 38. i więcej lat (w 1981 r. byli ludźmi dorosłymi) przypomina sobie, że była to niedziela, dodatkowo 3% mówi, że miało to miejsce z soboty na niedzielę. SKOJARZENIA PO LATACH Mniej niż jedna piąta Polaków nie ma żadnych skojarzeń, gdy pytamy o stan wojenny to głównie ludzie młodzi (jedna trzecia osób, które w chwili wprowadzania stanu wojennego były niepełnoletnie lub w ogóle nie było ich na świecie i już połowa spośród tylko tych, którzy urodzili się po 1981 r.). Dwa najczęściej pojawiające się skojarzenia za stanem wojennym, to: problemy gospodarcze przekładające się na sytuację osobistą ludzi (a więc kolejki, kartki, puste półki, bieda) 14% oraz godzina milicyjna 13% (spora grupa badanych używała sformułowania godzina policyjna ). Niewiele rzadziej pojawiają się wypowiedzi mówiące o strachu, jaki wywołał stan wojenny w społeczeństwie (11%) oraz o powszechnej mobilizacji, widoku czołgów i ZOMO na ulicach (11%). Warto zauważyć, że wśród tych osób, które w chwili wprowadzania stanu wojennego miały 18. lub więcej lat, na pierwszym miejscu znalazły się skojarzenia z poczuciem zagrożenia, strachem i nieco mniej osób mówiło o problemach z zaopatrzeniem. Dodajmy, że wśród osób urodzonych po 13 grudnia 1981 r., stan wojenny najczęściej kojarzony był z kartkami i kolejkami oraz z wojną domową, a następnie: z wojskiem na ulicach (7%) i godziną milicyjną (6%). Połowa z nich nie miała żadnych skojarzeń. 4

W TYM ROKU MINIE KOLEJNA ROCZNICA WPROWADZENIA STANU WOJENNEGO W POLSCE. CZY MÓGŁBY(MOGŁABY) PAN(I) POWIEDZIEĆ, Z CZYM KOJARZY SIĘ PANU(I) STAN WOJENNY? Dane w proc. OGÓŁ Osoby urodzone przed wprowadzeniem stanu wojennego Osoby pełnoletnie, gdy wprowadzano stan wojenny problemy gospodarcze - z kartkami, biedą, kolejkami, brakiem żywności, brakami rynkowymi 14 14 14 z godziną milicyjną 13 14 12 ze strachem, poczuciem zagrożenia, niepokój zagrożenie dla obywateli ze strony władzy 11 12 16 z mobilizacją wojska, wojskiem i czołgami na ulicach, z ZOMO 11 12 12 ogólnie z zakazami, z ograniczeniem wolności, praw i swobód obywatelskich 7 7 8 z wojną, z wojną domową 7 6 7 niestabilność w państwie - rebelia, chaos, krzyk, rozróba w kraju, rozruchy, zamieszki nienawiść między Polakami 5 6 5 ze strajkami, 5 6 6 z trudnościami w poruszaniu się po kraju, z zakazem wyjazdów ciężkie przejazdy ze szkoły do domu 5 6 7 z prawem stanu wojennego - z aresztowaniami, internowaniami, rewizjami w mieszkaniach, aresztowania obywateli przez milicję ; niesprawiedliwe wyroki 4 4 6 sądowe z wydarzeniami z prywatnego życia 4 5 6 z Solidarnością, powstaniem Solidarności, 3 3 2 z przemocą, agresją, zabijaniem; z agresją wobec narodu 3 4 5 z Wojciechem Jaruzelskim głos Jaruzelskiego zapowiadającego stan wojenny ; źle się działo w Polsce Jaruzelski musiał coś zrobić ; przemówienie gen. 3 3 2 Jaruzelskiego zamiast Teleranka rozruchy na Śląsku ; zamieszki na terenie kopalni Wujek, 2 2 3 z bezpieczeństwem - z wprowadzeniem porządku, Z większym bezpieczeństwem, ze spokojem 2 2 3 zmiany w programie radia i telewizji nie było telewizji 2 2 2 odpowiedzi ogólnikowe: z latami 80-tymi, z opowiadaniami innych 1 1 1 początek zmian w kraju początek demokracji ; z niepodległością 1 2 1 zamieszki na Wybrzeżu, ze Stocznią 1 1 2 z Lechem Wałęsą 1 1 0 wyłączone telefony, kontrolowane rozmowy 1 1 1 cenzura 1 1 1 konieczność noszenia przy sobie dowodu osobistego, przepustki 1 1 2 z kontrolami 1 1 1 zagrożenie interwencją obcych wojsk że nie wkroczyły obce państwa do Polski ze złem koniecznym, z Układem Warszawskim 1 1 2 z socjalizmem; z komunizmem 1 1 1 z mroźną zimą, z zimą 1 1 1 z PZPR 0 0 0 WRON 0 0 0 nakaz pracy 0 0 1 z zaskoczeniem 0 1 1 ogólne negatywne: ponury nastrój ; klęska ; niepewność ; 8 8 11 ogólne pozytywne: za nadzieją, że będzie lepiej ; z lepszymi czasami mniejsze bezrobocie, prawa pracownicze ludzie mieli coś do powiedzenia, 3 3 4 Inne 6 7 8 nie wiem, trudno powiedzieć, z niczym mi się nie kojarzy, byłem za młody 18 14 7 Wyniki nie sumują się do 100%, respondenci mogli przytaczać dowolną liczbę skojarzeń 5

OGRANICZENIA STANU WOJENNEGO... 1....które najgłębiej zapadły w pamięć: Z wielu ograniczeń wprowadzonych po ogłoszeniu stanu wojennego, dziś po dwudziestu latach zdecydowanie najlepiej pamiętamy godzinę milicyjną (przeszło połowa 56% - Polaków). Na drugim miejscu znalazły się ograniczenia w podróżowaniu poza miejsce zamieszkania (zarówno wyjazdy zagraniczne jak i krajowe 38%). Inne zakazy i nakazy stanu wojennego przypominane są przez zdecydowanie mniejszą liczbę ludzi. Co ciekawe wśród tych spraw na plan pierwszy (z 13% wskazań) wysuwa się sytuacja bytowa ludzi związana z zaopatrzeniem i dostępem do dóbr konsumpcyjnych. Tymczasem zarówno kartki, jak i kolejki przed sklepami i pustki nie pojawiły się na skutek stanu wojennego ani nie zniknęły wraz z jego zniesieniem 2. Mimo to, codzienne problemy polskich konsumentów z tamtego okresu są dziś bardzo często kojarzone i utożsamiane z tym szczególnym okresem historii Polski ostatniego półwiecza. Po 11% osób pytanych o ograniczenia i zakazy stanu wojennego przypominało problemy z telefonami (najpierw wyłączenie telefonów, a następnie ograniczenie w ruchu międzymiastowym i kontrole rozmów) oraz obowiązek noszenia dowodu tożsamości i powszechne kontrole dokumentów. Zakaz organizowania zgromadzeń (zarówno publicznych manifestacji i demonstracji jak prywatnych spotkań np. rodzinnych uroczystości) wspomina dziś 8% osób. Osoby wspominające stan wojenny, jako ludzie pełnoletni w chwili jego wprowadzenia, dwa razy rzadziej niż ogół badanych odpowiadają trudno powiedzieć, nie pamiętam. Tymczasem wśród badanych, którzy urodzili się po wprowadzeniu stanu wojennego dwie trzecie pytanych (dwa i pół razy więcej niż wśród ogółu) o ograniczenia stanu wojennego odpowiada trudno powiedzieć. Wśród pozostałych podobnie jak wśród ogółu badanych najwięcej (prawie co czwarty) z opowiadań i lekcji historii zapamiętało godzinę milicyjną. 2 Reglamentacja towarów po raz pierwszy wprowadzona została tuż po II wojnie światowej. Później, pierwsze kartki pojawiły się w 1976 ( bony towarowe na cukier). System kartkowy obowiązywał jeszcze kilka lat po zniesieniu stanu wojennego (np. kartki na benzynę funkcjonowały jeszcze w 1988 r.). Większość kart zaopatrzenia została wprowadzona kilka miesięcy przed stanem wojennym. 6

Dane w proc. DEKRET O STANIE WOJENNYM WPROWADZIŁ WIELE ZAKAZÓW I OGRANICZEŃ. CZY MÓGŁ(MOGŁA)BY PAN(I) JE WYMIENIĆ? OGÓŁ Osoby urodzone przed wprowadzeniem stanu wojennego Osoby pełnoletnie, gdy wprowadzano stan wojenny godzina milicyjna, zakaz wychodzenia po 22:00 ; 56 60 62 zakaz wyjazdów i ograniczenia w poruszaniu się poza miejsce zamieszkania; problemy meldunkowe, zakaz podróżowania po kraju i za granicą ; zakaz opuszczania województwa bez zgody ; zamknięcie granic ; zakaz wyjazdów zagranicę ; zakaz opuszczania miejsca zamieszkania ; rogatki na drogach ; nie było komunikacji PKS ; kłopoty komunikacyjne kartki, brak towarów w sklepach, puste półki; bieda kartki żywnościowe, kartki na środki czystości, kartki na buty, kartki na benzynę ; kartki na wyprawki, dużo rzeczy było na kartki ; ograniczenie żywności ; reglamentacja towarów obowiązek noszenia przy sobie dowodu osobistego, legitymacji; przepustki; kontrole dokumentów w autobusach ; kontrola podróżnych ; wyłączenie telefonów, kontrola rozmów telefonicznych; ograniczenia w komunikacji międzymiastowej; rozmowy kontrolowane ; głuche telefony ; zakaz organizowania zgromadzeń oraz zakaz manifestacji i strajków, nie wolno było wywoływać zamieszek, zakaz urządzania zabaw ; zakaz organizowania zgromadzeń powyżej 5-6 osób ; słyszałam od mamy, że była godzina policyjna, nie było zabaw, dyskotek, wesel cenzura cenzura korespondencji, cenzura wypowiedzi; zakaz rozpowszechniania wydawnictw i używania urządzeń poligraficznych zakaz rozmów politycznych, słuchanie Wolnej Europy i radia zachodniego, zakaz wydawnictw podziemnych zakaz rozpowszechniania ulotek antypaństwowych ograniczenie praw i swobód obywatelskich ogólnie oraz inne niż wymienione; kontrole bagażników ; zakaz posiadania broni ; zgłosić samochód do publicznej użyteczności ; 38 41 51 13 14 15 11 12 15 11 12 15 8 9 10 4 4 3 3 3 4 delegalizacja związków zawodowych 1 1 1 mobilizacji wojska, milicja i wojsko na ulicach dużo milicji było wszędzie była mobilizacja wojska ; widok czołgów ; meldowanie się mężczyzn do służby wojskowej ; przymusowe wcielanie do ZOMO rezerwistów ; militaryzacja zakładów pracy ) 1 1 1 ograniczenia dotyczące sprzedaży i konsumpcji alkoholu 1 1 1 prawo stanu wojennego przyspieszony tryb w postępowaniach karnych ; surowe kary dla przestępców zmiany w programie tv; brak programów telewizyjnych i radiowych; tylko jeden program w TV wpływ stanu wojennego na pracę zawodową: przepustki do pracy ; nakaz pracy ; ograniczenie pracy ; zostałem zwolniony z pracy 1 1 0 1 1 0 0 0 1 internowania działaczy, rewizje mieszkań; 0 0 0 zamknięcie szkół i uczelni wyższych 0 0 0 inne 2 2 3 nie, nie pamiętam, byłem(am) za młoda(y), 27 22 13 Wyniki nie sumują się do 100% - dowolna liczba odpowiedzi 7

2....które dziś uznaliśmy za najbardziej dotkliwe: Dwadzieścia lat po wprowadzeniu stanu wojennego przeszło jedna trzecia Polaków pytanych o to, które z ograniczeń stanu wojennego były najbardziej dotkliwe odpowiada trudno powiedzieć. Wśród osób, które urodziły się już po 13 grudnia 1981 r. odsetek ten wynosi trzy czwarte (dokładnie 77%), natomiast wśród osób, które tamtego dnia były ludźmi dorosłymi jedną piątą (19%). O braku jakichkolwiek utrudnień w tamtym okresie przekonanych jest 8% Polaków; wśród ludzi wówczas pełnoletnich co dziesiąty. Odwrotne stanowisko że wszystkie zakazy i ograniczenia stanu wojennego były dla społeczeństwa dotkliwe zajmowało zdecydowanie mniej osób, zaledwie jedna na sto zapytanych. Spośród wymienianych przez ludzi ograniczeń najbardziej dotkliwych dla społeczeństwa, wyróżnionych zostało zaledwie pięć: na pierwszym miejscu godzina milicyjna oraz ograniczenia w podróżach krajowych i wyjazdach zagranicznych na drugiej pozycji problemy z zaopatrzeniem: kartki, kolejki, braki towarów na trzeciej kontrole dokumentów (i obowiązek noszenia przy sobie dowodu, legitymacji, przepustek) oraz rozmów telefonicznych (w tym także wyłączenie telefonów, ograniczenia w telefonicznym ruchu międzymiastowym) Inne sprawy wymieniane były już przez pojedyncze osoby. 8

Dane w proc. A KTÓRE Z WPROWADZONYCH WÓWCZAS OGRANICZEŃ BYŁY PANA(I) ZDANIEM NAJBARDZIEJ DOTKLIWE? godzina milicyjna, godzina policyjna ; zakaz wychodzenia po 22:00 ; zakaz poruszania się w nocy zakaz wyjazdów i ograniczenia w poruszaniu się; zakaz poruszania się po kraju ; zakaz wyjazdów ; nie mogłam jeździć do rodziny ; nie mogłam dostać się do chorych rodziców ; kartki, kolejki, brak towarów w sklepach, puste półki; bieda stanie w kolejce po cukier i buty, stanie w kolejkach ; kartki na żywność ; kartki na papierosy ; kartki na artykuły pierwszej potrzeby ; ograniczenia w zaopatrzeniu ; brak cukierków ; zaopatrzenie, braki np. słodyczy, wszystko na kartki ; z tego co słyszałem nic nie było niczego nie można było kupić ; były pieniądze, a nie było co kupić brak towarów w sklepach ; złe zaopatrzenie w sklepach obowiązek noszenia przy sobie dowodu osobistego, nie wolno było poruszać się bez przepustek, częste kontrole ; legitymowanie wyłączenie telefonów, kontrola rozmów telefonicznych; ograniczenia w komunikacji międzymiastowej; rozmowy kontrolowane ; kontrola rozmów telefonicznych ; głuche telefony ; brak kontaktów telefonicznych cenzura cenzura korespondencji, cenzura wypowiedzi; zakaz rozpowszechniania wydawnictw i używania urządzeń poligraficznych OGÓŁ Osoby urodzone przed wprowadzeniem stanu wojennego Osoby pełnoletnie, gdy wprowadzano stan wojenny 21 23 24 18 20 26 11 12 13 4 4 6 3 3 5 1 1 1 zakaz organizowania zgromadzeń oraz zakaz manifestacji zakaz studniówek, zabaw 1 1 1 mobilizacji wojska, milicja i wojsko na ulicach; osobiście dla mnie zakaz urlopów w wojsku ; zabrano mi synów do wojska obawa o dalszy los dzieci ; najbardziej odczułam brak męża, który był w wojsku ; pobór mężczyzn do wojska delegalizacja związków zawodowych, zakaz przynależności do partii ; zakaz działalności związków zawodowych 1 1 1 1 1 1 internowania działaczy, rewizje mieszkań; zabraniano działalności politycznej 0 0 0 zmiany w programie tv; brak programów telewizyjnych i radiowych; tylko jeden program w TV 0 0 0 zamknięcie szkół i uczelni wyższych 0 0 0 wpływ stanu wojennego na pracę zawodową: 0 0 0 ograniczenia dotyczące sprzedaży i konsumpcji alkoholu; 0 0 0 ograniczenie praw i swobód obywatelskich ogólnie oraz inne niż wymienione; prześladowania ludności cywilnej ogólnie negatywne: przerażenie, wszystkie zakazy były dotkliwe; dotkliwe były wszystkie zakazy, zakazy są zawsze dotkliwe dla narodu nic nie było dotkliwe; na wsi nie było żadnych utrudnień ; nie odczułem tych ograniczeń pracują, jako kierowca zawodowy, mogłem swobodnie wykonywać swoją pracę ; nic pracowałem jako lekarz ; dla mnie nie było takich ograniczeń ; 1 1 1 1 1 1 8 8 10 inne 1 2 2 nie pamiętam, nie wiem - byłem(am) za młoda(y) 37 32 19 Wyniki nie sumują się do 100% - dowolna liczba odpowiedzi * * * Ograniczenia i zakazy stanu wojennego przypominane i postrzegane dziś przez Polaków, jako szczególnie dotkliwe koncentrowały się wokół dwóch spraw: problemów z komunikacją zakazy dotyczące wyjazdów zagranicznych i ograniczenia w poruszaniu się po kraju (z miasta do miasta czy innego 9

województwa, godzina milicyjna, częste kontrole dokumentów i obowiązek noszenia dowodu tożsamości) oraz ograniczenia w ruchu telefonicznym oraz kłopotów z zaopatrzeniem kartki, kolejki przed sklepami, puste półki Co ciekawe, na to co pamiętamy, a czego nie, z ograniczeń stanu wojennego w przeciwieństwie do ocen tamtych wydarzeń nie mają wpływu przekonania polityczne ludzi: ich poglądy czy aktualne preferencje partyjne. Nie ma też znaczenia, jak ustosunkowujemy się do tamtych wydarzeń: skojarzenia i przywoływane z pamięci czy lekcji historii ograniczenia wprowadzone dekretem o stanie wojennym i późniejszymi, koncentrują się wokół tych dwóch tematów, przy czym wśród skojarzeń często pojawiają się dwa kolejne: poczucie zagrożenia i strach wojsko i czołgi na ulicach Dziś, Polacy pytani o skojarzenia ze stanem wojennym oraz jego prawami zdecydowanie rzadziej przypominają takie sprawy jak strajki, wydarzenia na Śląsku i Wybrzeżu, cenzura (korespondencji i publikacji), rewizje, internowania, delegalizacja związków zawodowych, rzadko też myśląc o tamtych dniach statystyczny Kowalski myśli o postaciach oraz instytucjach i organizacjach tamtego okresu: generalne Wojciechu Jaruzelskim, elektryku ze Stoczni Gdańskiej Lechu Wałęsie, Wojskowej Radzie Ocalenia Narodowego, Niezależnym i Samorządnym Związku Zawodowym Solidarność czy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Tak jest dziś. A jak to było przed prawie dwudziestu laty? Miesiąc po wprowadzeniu stanu wojennego w dniach 16-17 stycznia 1982 r. OBOP po raz pierwszy od momentu wprowadzenia w kraju stanu wojennego zrealizował sondaż opinii publicznej. Jednakże w związku z obowiązującymi wówczas ograniczeniami badanie przeprowadzone zostało nie na próbie ogólnopolskiej, ale na losowej próbie mieszkańców Warszawy (reprezentatywnej tylko dla ogółu mieszkańców stolicy) 3. Zapytano wówczas badanych, o to które z zakazów wprowadzonych Dekretem Rady Państwa o stanie wojennym są oceniane przez opinię publiczną jako najbardziej dotkliwe dla społeczeństwa. A oto, co mówili wówczas warszawiacy: 3 Komunikat z badań OPINIE O STANIE WOJENNYM I PODWYŻKACH CEN nr 1/229. 10

49% - ograniczenie swobody poruszania się między różnymi województwami, zakaz wyjazdów 35% - ograniczenie łączności telefonicznej 24% - wprowadzenie godziny milicyjnej 14% - ograniczenie ogólnie rozumianej wolności osobistej i praw obywatelskich 12% - ograniczenie działalności kulturalnej, rozrywkowej, brak prasy oraz zawieszenie programów PRiTV 10% - zakaz sprzedaży benzyny 8% - zawieszenie działalności związków zawodowych, brak prasy i druków związkowych 3% - cenzurowanie rozmów telefonicznych i korespondencji 3% - ograniczenie wolności słowa i krytyki Warszawa, styczeń 1982 r. Ale już w kolejnym badaniu przeprowadzonym pół roku po wprowadzeniu stanu wojennego, ale tym razem już na próbie ogólnopolskiej, reprezentatywnej dla ogółu mieszkańców kraju 4, Polacy pytani o zakazy i ograniczenia najbardziej dotkliwe dla społeczeństwa (część zakazów została zniesiona) najczęściej odpowiadali, że żaden z zakazów nie jest dotkliwy (41%). Wśród pozostałych wypowiedzi pojawiały się relatywnie najczęściej (od 9% do 4%): Zakaz wyjazdów za granicę Godzina milicyjna Zawieszenie działalności związków zawodowych Aresztowania, internowania oraz ferowanie wyroków sądowych w trybie doraźnym Ograniczenie wolności osobistej, zawieszenie niektórych praw obywatelskich Ponadto (od 3% do 2%) badani wskazywali też na: Cenzurowanie rozmów telefonicznych i korespondencji Ograniczenie wolności słowa i krytyki Ograniczenie działalności kulturalno-rozrywkowej Przypominając opinie sprzed dwudziestu już prawie lat, nie można zapomnieć o okolicznościach, jakie towarzyszyły ich zbieraniu: zapewne nie wszystkie osoby uczestniczące wówczas w badaniach, w obawie, ujawniały swoje prawdziwe 4 Komunikat z badań STOSUNEK DO STANU WOJENNEGO I MAJOWYCH ZAJŚĆ ULICZNYCH nr 9/237 11

przekonania. Wielkość tego zjawiska, trudna jest jednak do określenia. Nie można też w tym miejscu przemilczeć, że dla części osób, spośród naszych ówczesnych respondentów, bardzo ważna była wtedy możliwość głośnego przedstawienia przed naszym ankieterem swojego zdania, zdania, które mógł mieć nadzieję usłyszą inni 5. NIE ZAPOMINAĆ O TAMTYCH DNIACH Ponad połowa Polaków uważa, że w grudniu każdego roku należy przypominać o stanie wojennym. Przeciwnego zdania jest niespełna dwie piąte pytanych. Zwolennikami zachowania pamięci o tamtych dniach częściej są ludzie urodzeni po 13 grudnia 81 i w chwili wprowadzania stanu wojennego niepełnoletni (55%) niż pamiętający tamte dni z punktu widzenia ludzi dorosłych (50%). Dzisiejsi 38-latkowie i starsi (42%) częściej niż młodsi (32%) przeciwni są przypominaniu o rocznicy stanu wojennego. CZY W GRUDNIU KAŻDEGO ROKU NALEŻY PRZYPOMINAĆ O STANIE WOJENNYM CZY TEŻ MOŻNA JUŻ TEGO NIE ROBIĆ? OGÓŁEM Osoby pełnoletnie gdy wprowadzano stan wojenny Osoby urodzone po wprowadzeniu stanu wojennego i wtedy niepełnoletnie Należy przypominać 52% 50% 55% Można już tego nie robić 38% 42% 32% Trudno powiedzieć 10% 9% 13% Osoby przekonane, że o rocznicy stanu wojennego należy przypominać, można spotkać tym częściej, im wyższe jest ich wykształcenie (wśród osób z wykształceniem wyższym 64%, a ze średnim 56%, podczas gdy z podstawowym 44%) i lepsza sytuacja materialna ludzi (50% osób znajdujących się w złej sytuacji materialnej i 58% - w dobrej). Opinie te najczęściej podzielają mieszkańcy największych aglomeracji (61%), kierownicy i specjaliści (71%). 5 Zbiorcze wyniki badań, prezentowane były w komunikatach, przygotowywanych w określonej liczbie egzemplarzy dla określonych z imienia i nazwiska adresatów. 12

Z kolei osoby, które częściej niż inne uważają, że nie trzeba już przypominać o rocznicy stanu wojennego, to rolnicy, emeryci (po 44%), częściej osoby znajdujące się w złej (40%) i średniej (38%) sytuacji materialnej niż dobrej (32%). Opinie na temat przypominania, bądź nie, o rocznicy stanu wojennego wiążą się silnie w przeciwieństwie do pozostałych spraw związanych z pamięcią o tamtych dniach z poglądami politycznymi ludzi, opiniami na temat zasadności wprowadzenia stanu wojennego oraz zainteresowaniem polityką. Im bardziej na prawo skierowane sympatie polityczne pytanych, tym powszechniejsze opinie o konieczności podtrzymywania pamięci o dniu, kiedy wprowadzono w Polsce stan wojenny zwolennikami tego jest przeszło siedem na dziesięć osób o poglądach prawicowych i centroprawicowych. Wśród zwolenników lewicy, najwięcej bo połowa byłaby temu przeciwna. POGLĄDY POLITYCZNE CZY PRZYPOMINAĆ O STANIE WOJENNYM TAK NIE Brak zdania Lewicowe 43% 51% 6% Centrolewicowe 51% 40% 9% Centroprawicowe 71% 23% 6% Prawicowe 73% 25% 2% Trudno powiedzieć 49% 36% 15% Również siedem na dziesięć osób oceniających wprowadzenie stanu wojennego za nieuzasadnione jest zdania, że o tym, co wydarzyło się dwadzieścia lat temu w Polsce należy przypominać każdego roku. Opinie osób uzasadniających wprowadzenie stanu wojennego są silnie podzielone, wyraźnie częściej niż ogół sprzeciwiają się przypominaniu o rocznicy 13 grudnia. OCENA WPROWADZENIA CZY PRZYPOMINAĆ O STANIE WOJENNYM STANU WOJENNEGO TAK NIE Brak zdania Uzasadnione 48% 47% 5% Nieuzasadnione 69% 26% 5% Trudno powiedzieć 42% 31% 27% 13

Im większe zainteresowanie ludzi polityką, tym częstsze opinie, że w grudniu każdego roku należy przypominać o stanie wojennym. Wśród osób bardzo zainteresowanych sprawami publicznego pogląd ten podziela niemal trzy czwarte. Wśród osób w ogóle nie zainteresowanych polityką zdania są podzielone, przy czym nieznacznie przeważają osoby uważające, że nie ma potrzeby powracania każdego roku do wydarzeń z 13 grudnia, których dwudziesta rocznica przypada w tym roku. ZAINTERESOWANIE CZY PRZYPOMINAĆ O STANIE WOJENNYM POLITYKĄ TAK NIE Brak zdania W ogóle nie zainteresowani 37% 41% 22% Raczej nie zainteresowani 52% 39% 9% Trochę zainteresowani 57% 37% 6% Bardzo zainteresowani 74% 21% 5% 14

CZY POTRAFIŁ(A)BY PAN(I) PODAĆ DOKŁADNĄ DATĘ WPROWADZENIA STANU WOJENNEGO?(a) NIE DANE W PROC. TAK LICZBA OSÓB OGÓŁEM 36 64 1006 PŁEĆ WIEK WYKSZTAŁCENIE MIEJSCE ZAMIESZKANIA GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA PRAKTYKI RELIGIJNE SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ ZAINTERESOWANIE POLITYKĄ mężczyźni 34 66 482 kobiety 39 61 524 15-19 84 16 108 20-29 54 46 194 30-39 21 79 161 40-49 18 82 201 50-59 22 78 135 60 + 35 65 207 podstawowe 57 43 292 zasadnicze zawodowe 33 67 262 średnie i pomaturalne 27 73 357 wyższe i licencjat 22 78 91 wieś 44 56 370 miasta do 20 tys. 32 68 124 miasta 20-100 tys. 37 63 201 miasta 100-500 tys. 33 67 190 miasta pow. 500 tys. 22 78 121 kierownicy, specjaliści 21 79 63 prywatni przedsiębiorcy 16 84 40 pracownicy administracji i usług 17 83 110 robotnicy 32 68 140 rolnicy 37 63 50 gospodynie domowe 42 58 41 emeryci 33 67 194 renciści 29 71 91 uczniowie i studenci 71 29 146 bezrobotni 40 60 127 regularnie praktykujący 37 63 585 nieregularnie praktykujący 37 63 281 niepraktykujący 35 65 119 dobra 41 59 102 średnia 35 65 616 zła 39 61 274 w ogóle się nie interesują 64 36 217 raczej się nie interesują 36 64 351

raczej się interesują 25 75 380 bardzo zainteresowani 12 88 58 lewicowe 25 75 223 centrolewicowe 24 76 98 POGLĄDY POLITYCZNE centroprawicowe 17 83 90 prawicowe 23 77 103 trudno powiedzieć 51 49 491 a Dane TNS OBOP; Sondaż realizowany w dn. 24-26 listopada 2001 r. A MOŻE PAMIĘTA PAN(I) CHWILĘ, W KTÓREJ DOWIEDZIAŁ(A) SIĘ PAN(I) O WPROWADZENIU STANU WOJENNEGO? JAKI TO BYŁ DZIEŃ TYGODNIA? 1.pamiętam, było to w dniu... 2.pamiętam, ale nie przypominam sobie, jaki to był dzień; 3.w ogóle nie pamiętam; 4.urodziłem(am) się już po wprowadzeniu stanu wojennego(a) DANE W PROC. 1 2 3 4 LICZBA OSÓB OGÓŁEM 46 19 24 10 1004 PŁEĆ WIEK WYKSZTAŁCENIE MIEJSCE ZAMIESZKANIA GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA mężczyźni 50 17 23 11 482 kobiety 42 22 26 10 523 15-19 1 7 92 108 20-29 13 12 72 2 194 30-39 57 28 15 161 40-49 67 23 10 201 50-59 70 18 11 135 60 + 54 27 19 206 podstawowe 28 22 24 26 291 zasadnicze zawodowe 50 20 27 4 262 średnie i pomaturalne 54 17 24 5 356 wyższe i licencjat 58 20 22 91 wieś 39 21 28 11 370 miasta do 20 tys. 51 17 21 11 124 miasta 20-100 tys. 48 17 24 11 201 miasta 100-500 tys. 46 21 24 9 190 miasta pow. 500 tys. 56 16 18 10 120 kierownicy, specjaliści 65 17 18 63 prywatni przedsiębiorcy 74 17 10 40 pracownicy administracji i usług 68 17 16 110 robotnicy 53 19 28 140 rolnicy 45 25 31 50

PRAKTYKI RELIGIJNE SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ ZAINTERESOWANIE POLITYKĄ POGLĄDY POLITYCZNE a Dane TNS OBOP; Sondaż realizowany w dn. 24-26 listopada 2001 r. gospodynie domowe 29 30 36 4 41 emeryci 59 25 16 194 renciści 52 27 19 1 91 uczniowie i studenci 4 1 30 66 146 bezrobotni 30 26 39 4 127 regularnie praktykujący 46 21 22 10 585 nieregularnie praktykujący 42 16 27 14 280 niepraktykujący 51 16 28 4 119 dobra 43 10 21 26 102 średnia 47 19 25 9 615 zła 44 25 25 5 273 w ogóle się nie interesują 21 19 37 23 217 raczej się nie interesują 43 20 27 10 350 raczej się interesują 57 21 17 5 379 bardzo zainteresowani 86 7 7 58 lewicowe 56 20 21 2 223 centrolewicowe 55 18 18 8 98 centroprawicowe 61 21 14 3 89 prawicowe 69 15 15 1 102 trudno powiedzieć 31 20 31 18 491 CZY W GRUDNIU KAŻDEGO ROKU NALEŻY PRZYPOMINAĆ O STANIE WOJENNYM, CZY TEŻ MOŻNA JUŻ TEGO NIE ROBIĆ?(a) należy przypominać DANE W PROC. można już tego nie robić trudno powiedzieć LICZBA OSÓB OGÓŁEM 52 38 10 1005 PŁEĆ WIEK WYKSZTAŁCENIE mężczyźni 53 39 8 482 kobiety 52 36 12 524 15-19 48 30 22 108 20-29 56 33 11 194 30-39 61 34 5 161 40-49 55 36 9 201 50-59 44 48 8 135 60 + 45 44 11 206 podstawowe 44 39 17 291 zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne 52 39 9 262 56 36 8 357 wyższe i licencjat 64 32 3 91

MIEJSCE ZAMIESZKANIA GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA PRAKTYKI RELIGIJNE SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ ZAINTERESOWANIE POLITYKĄ POGLĄDY POLITYCZNE wieś 51 38 11 370 miasta do 20 tys. 44 40 16 124 miasta 20-100 tys. 49 42 9 200 miasta 100-500 tys. 56 34 9 190 miasta pow. 500 tys. 61 32 8 121 kierownicy, specjaliści prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług 71 27 2 63 57 36 7 40 47 40 12 110 robotnicy 53 40 7 140 rolnicy 51 44 5 50 gospodynie domowe 67 28 6 41 emeryci 45 44 11 193 renciści 57 36 7 91 uczniowie i studenci 52 28 20 146 bezrobotni 47 42 11 127 regularnie praktykujący nieregularnie praktykujący 53 36 11 585 50 38 13 281 niepraktykujący 51 45 4 119 dobra 58 32 10 102 średnia 52 38 10 615 zła 50 40 10 274 w ogóle się nie interesują raczej się nie interesują 37 41 22 217 52 39 9 351 raczej się interesują 57 37 6 379 bardzo zainteresowani 74 21 5 58 lewicowe 43 51 6 223 centrolewicowe 51 41 9 98 centroprawicowe 71 23 6 90 prawicowe 73 25 2 103 trudno powiedzieć 49 36 15 491 a Dane TNS OBOP; Sondaż realizowany w dn. 24-26 listopada 2001 r.