1 AUTOREFERAT 1. Imię i nazwisko: Oksana Małysa 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/artystyczne z podaniem nazwy, miejsca pracy i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. tytuł magistra filologii słowiańskiej uzyskany w 1991 roku na Państwowym Uniwersytecie Moskiewskim imienia M. W. Łomonosowa na podstawie pracy pod tytułem Гибридизация как один из способов номинации [Hybrydyzacja jako jeden ze sposobów nominacji] napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. G. Nieszczymienko; stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa, uzyskany na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w 2001 roku na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Функционально-стилистические модификации избранных текстовых категорий в публицистических жанрах [Modyfikacje funkcjonalnostylistyczne wybranych kategorii tekstowych w gatunkach publicystycznych (aspekt kontrastywny rosyjsko-polski)], Wydział Filologiczny, promotor dr hab. prof. UŚ M. Szymoniuk. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/artystycznych. 1995 2001 asystent w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego, Zakład Dydaktyki Języka Rosyjskiego; 2001 2009 adiunkt w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego, Zakład Dydaktyki Języka Rosyjskiego; 2009 2014 adiunkt w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego, Zakład Językoznawstwa Konfrontatywnego i Translatoryki; od października 2014 nadal starszy wykładowca w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego, Zakład Językoznawstwa Konfrontatywnego i Translatoryki.
2 4. Wskazane osiągnięcia wynikające z art. 16. Ust.2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego/artystycznego b) autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa: Oksana Małysa, Комиссивные речевые жанры. Сопоставительный русскопольский аспект [Komisywne gatunki mowy. Aspekt porównawczy rosyjsko-polski], Katowice 2014, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 244 strony. c) omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Postulaty lingwistyki na jej obecnym etapie rozwoju opierają się zwykle na uogólnianiu koncepcji, wypracowanych nie tylko w ramach badań nad językiem, ale też powstałych w innych dziedzinach nauki. Podejście do analizy zjawisk językowych łączy dziś semantykę z pragmatyką, pragmatykę z genologią, a socjolingwistykę z antropologią. Prezentowana monografia wpisuje się w nurt badań genologicznych, które skupiają się na wprowadzeniu do opisu gatunków kategorii pragmatycznosemantycznych, założeń stylistyki i dyskursu oraz ustaleń aksjologii. W ramach takiego podejścia dynamika rozwoju form gatunkowych rozpatrywana jest na tle procesów historycznych, uwarunkowań społeczno-kulturowych i postępu technicznego. Podczas prezentacji aparatu pojęciowego genologii lingwistycznej konieczne było sięgnięcie po klasyczną już teorię gatunków mowy, zaproponowaną przez Michaiła Bachtina. Jej omówienie posłużyło mi za punkt wyjścia do porównania poglądów tego uczonego z koncepcjami C. Todorowa, A. Wierzbickiej, S. Gajdy, A. Wilkonia, J. Bartmińskiego, B. Witosz, T. Szmielowej i innych. W związku z tym należało skonfrontować akty i gatunki mowy, omówić kwestie przynależności gatunku do określonego stylu i typu dyskursu. Konieczne było również ukazanie specyfiki gatunkowej w zestawieniu z rejestrami komunikacyjnymi. W celu uniknięcia
3 nieokreśloności granic pojęcia gatunek przedstawiłam szczegółowe klasyfikacje gatunków, różnicując parametry sytuacyjne, intencjonalne, retoryczne i funkcjonalne. W paradygmacie gatunków uwzględniłam też takie ich czynniki, jak stopień standaryzacji i formę komunikatu. W moich rozważaniach nad zróżnicowaniem systemów gatunków istotną rolę odgrywa uwzględnienie ich dynamicznego charakteru, wzajemnego przenikania się oraz postrzegania i interpretacji nazw gatunków przez przedstawicieli różnych wspólnot kulturowych. W charakterze materiału egzemplifikacyjnego wykorzystałam teksty z kręgu kultury rosyjskiej i polskiej, niekiedy jednak analiza wzbogacona została przykładami zaczerpniętymi z innych obszarów językowo-kulturowych. Pragmatyczne instrumentarium badawcze zastosowane w rozprawie pozwoliło na rozpoznanie ogólnych motywów konwencjonalnych, którymi kierują się nadawcy komunikatów. Zgodnie z tym postulatem metodologicznym gatunek rozumiany jest jako typologiczna właściwość tekstu pozwalająca na jego włączenie do szerszych grup wypowiedzi, które w procesie komunikacji posiadają podobną intencję. W moich badaniach podjęłam próbę wypracowania nowych kryteriów wyodrębniania form gatunkowych i podstaw ich klasyfikacji. W wyniku tego zasięg ustalonej teorii aktów mowy musiał zostać nieco rozszerzony. W aspekcie intencji komunikacyjnej rozpatruję teksty zróżnicowane pod względem wielkości i złożoności, a także relacji nadawczo-odbiorczych w ramach istniejących odmian stylów i typów dyskursu. W takim wypadku spośród wyznaczników gatunku o charakterze pragmatycznym ważne znaczenie ma nie tylko potencjał illokucyjny całego tekstu, lecz także jego ogólny cel komunikacyjny i funkcja. Uwzględnienie tych faktów pozwala na skonstruowanie modeli typologicznych, w których wyróżnia się gatunki reprezentatywne o charakterze informacyjnym (np. artykuł naukowy, sprawozdanie, notatka prasowa); dyrektywne z wysunięciem w nich na pierwszy plan funkcji imperatywnej (prośba, rozkaz, żądanie); gatunki deklaratywne wyrażające wolę (deklaracja, wyrok, dekret); ekspresywne, w których nadawca ustosunkowuje się do treści intencjonalnej (komplement, pamflet, felieton); gatunki nastawione na kontakt (przywitanie, zaproszenie); gatunki
4 komisywne, w których mówiący zobowiązuje się do wykonania tego, co wynika z intencji (obietnica, przysięga, ślubowanie, zobowiązanie, umowa, pakt, traktat i in). Głównym celem pracy było porównanie komisywnych gatunków mowy zakorzenionych w komunikacyjnej przestrzeni kultury rosyjskiej i polskiej. Dobór wykorzystywanych w rozprawie podejść badawczych uwarunkowany został różnorodnością badanych form gatunkowych i wielością odzwierciedlonych w nich układów zachowań językowych. Omówienie semantyczno-pragmatycznych odcieni intencji komisywności rozpoczęłam od nazw gatunków określających odpowiednie typy tekstów. Analizowałam je przez pryzmat etymologii i słowotwórstwa, dzięki czemu możliwe było ujawnienie specyfiki kreowania imion w określonych typach wypowiedzi na przestrzeni dziejów w badanych kulturach. Większość nazw gatunków komisywnych wywodzi się od czasowników mówienia i często jest tożsama z nazwami aktów mowy. Część nominacji wskazuje na to, że czynności mownej towarzyszą akty niewerbalne. Odrębną grupę stanowią nazwy powiązane z leksemami wartościującymi. Zróżnicowane nazewnictwo gatunków komisywnych ma zdolność do wchodzenia w struktury peryfrastyczne, co wyróżnia je spośród innych rodzajów tekstów. Struktury te zostały omówione w aspekcie ich potencji konotacyjnych. Przedmiotem rozważań stały się również niewerbalne akty komunikacji oraz pozawerbalne cechy towarzyszące komisywnym gatunkom mowy. Najbardziej istotną kwestią było ukazanie systemowego charakteru omawianych gatunków oraz kryteriów wytyczających ich ramy. Wykazuję, że w kształtowaniu gatunków komisywnych pod względem formalnym i funkcjonalnym dużą rolę odgrywają: pierwotność lub wtórność modeli gatunkowych, forma wypowiedzi ustna lub pisemna, dialogowość lub monologowość tekstu, status uczestników komunikacji, wzajemne powiązania komponentów illokucyjnych oraz czynnik emocjonalny. Materiałem badawczym, poddanym szczegółowej obserwacji, były tekstowe realizacje intencji komisywności w codziennych kontaktach międzyludzkich. Wybór ten był uzasadniony powszechnym stosowaniem takich form gatunkowych w mowie potocznej.
5 W dalszej części pracy koncentruję uwagę na miejscu i roli wartości w opisie gatunków komisywnych. Na podstawie analizy wybranych typów tekstów wyodrębnione zostały typy wartości na poziomie przedstawieniowym i interakcyjnym. Komponent aksjologiczny związany z perspektywą podmiotową oraz relacjami nadawczo-odbiorczymi pozwolił mi na dokonanie przeglądu sposobów aktualizacji intencji komisywności w gatunkach mowy nie tylko w kontekście uwarunkowań historycznych i kulturowych, ale też indywidualnych i osobistych. Zarysowane w książce spojrzenie na gatunki mowy stanowi nieco niekonwencjonalne podejście do metod ich badania. Umożliwia to przede wszystkim osadzenie gatunku w kontekście sytuacyjnym oraz traktowanie go jako kategorii scalającej elementy strukturalne wypowiedzi z jej podmiotem i wyznawanym przez niego systemem wartości. Taki kierunek badań daje możliwość uchwycenia dynamicznego modelu rozmaitych (w tym komisywnych) form komunikacji. Prezentowana rozprawa jest pierwszą w Polsce monografią poświęconą w całości gatunkom komisywnym. Jej celem jest systematyzacja gatunków mowy należących do różnych dziedzin komunikacji językowej, które łączy wspólna intencja. Jej wartość, jak się wydaje, podnoszą badania komisywnych form universum gatunkowego w porównawczym aspekcie międzykulturowym. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych (artystycznych) Moja działalność naukowo-badawcza po obronie pracy doktorskiej w 2001 roku oscylowała wokół kilku zagadnień, jednak dominują w niej dwa główne nurty: językoznawczy i przekładoznawczy. Ważne miejsce wśród moich dotychczasowych osiągnięć naukowych zajmuje też lingwodydaktyka. Stylistyka funkcjonalna i genologia lingwistyczna Zainteresowania problematyką tekstu i stylistyką funkcjonalną zaowocowały rozprawą doktorską Modyfikacje funkcjonalne stylistyczne wybranych kategorii tekstowych w gatunkach publicystycznych (w ujęciu kontrastywnym rosyjsko-polskim). Skonstruowanie właściwego aparatu kategorialnego, uwzgledniającego złożoną naturą
6 tekstu i wpływające na niego czynniki pozajęzykowe, pozwoliło na połączenie ogólnych zasad tekstologii z ich aktualizacją w poszczególnych tekstach. Analizą objęłam jednostki tekstowe na różnych poziomach od wyrazów, związków wyrazowych, elementów składniowo-intonacyjnych, odmian modalności po gatunek tekstu. Wybrane kategorie tekstowe (tematyczność i tonacja) prześledziłam równolegle na materiale rosyjskim i polskim, przede wszystkim na przykładzie trzech odmian reportażu informacyjnej, literackiej i problemowej. Stanowiło to o innowacyjności pracy, albowiem dotychczas badania porównawcze nad gatunkami wypowiedzi prowadzone były sporadycznie i w wąskim zakresie. Praca została zarekomendowana do druku przez recenzentów prof. dra hab. W. Chlebdę i prof. dra hab. P. Czerwińskiego, którzy podkreślali nowatorskie podejście i oryginalność tematyki rozprawy, stanowiące cenny wkład do badań konfrontatywnych języka polskiego i rosyjskiego. Przygotowana monografia podoktorska Текстовые категории в публицистическом стиле [Kategorie tekstowe w stylu publicystycznym] została opublikowana w 2002 roku w wydawnictwie Śląsk. Wcześniejsze osiągniecia w zakresie analizy gatunków mowy dały solidne podstawy do kontynuowania zainteresowania problematyką związaną z obszarami badawczymi genologii lingwistycznej. Ich efektem są publikacje, w których zastosowałam zróżnicowaną metodologię badań, uwzględniając zarówno powszechnie uznane teorie, jak i najnowsze koncepcje genologiczne. Dalsze poszukiwania nieco innego spojrzenia na gatunki mowy, który mógłby być wykorzystywany w pracach porównawczych z dziedziny genologii, doprowadziły między innymi do uszczegółowienia cech reportażu w prasie rosyjskiej i polskiej. Realizacje ekspresywności tego gatunku zostały prześledzone w artykule pt. Próba konfrontacji reportażu jako gatunku publicystycznego w języku rosyjskim i polskim. Badania nad użytkowymi gatunkami mowy (rada i porada, obietnice, przysięgi, przyrzeczenia) nie sprowadzały się wyłącznie do ich analizy semantycznostrukturalnej, lecz uwzględniały także uwarunkowania społeczno-kulturowe funkcjonowania wzorców gatunkowych. Takie podejście pozwoliło ukazać specyfikę wykorzystania konkretnych tekstów w różnych wspólnotach językowych i w różnych typach dyskursu. Tematyka ta została poruszona w artykułach Жанровые
7 особенности присяги (на материале русских и польских текстов); Совет и po/rada: специфика жанра (на материале русских и польских текстов); Преломление комиссивных жанров в межкультурном и межстилевом пространстве; Комиссивные жанры в кругу институционального дискурса. Zainteresowanie komunikacją w ramach dyskursu politycznego stało się przyczynkiem do rozpoczęcia badań nad wpływem zmian ideologicznych na formę i treść wystąpień parlamentarnych. Oficjalne przemówienia polskich i rosyjskich polityków analizowałam w artykułach Языковые средства дискредитации противников в официальных выступлениях политиков oraz Debata parlamentarna w świetle demokratyzacji języka (na materiale polskich i rosyjskich tekstów parlamentarnych). Poszerzając zakres badań nad tekstem, w kolejnych pracach zwróciłam uwagę na jedną z jego właściwości, a mianowicie na charakterystyczne spektrum środków składających się na dominantę emocjonalną zarówno w prozie literackiej, jak i dokumentalnej. Temat ten omówiłam na przykładzie opowiadań Anatolija Kima (Эмотивное пространство избранных рассказов Анатолия Кима) oraz wspomnień Mariny Vlady o Włodzimierze Wysockim (Эмоциональная доминанта в воспоминаниях Марины Влади «Владимир, или Прерванный полет»). Przeanalizowałam w nich najważniejsze elementy realizujące treści emotywne, m.in. jednostki leksykalne, typy mowy, a także strukturę tekstu. Poczynione obserwacje dały podstawę do sformułowania pewnych uogólnień w sferze potencjału kompozycyjnego oraz środków ekspresji w różnych typach tekstu. Badania konfrontatywne nad tekstami różnych odmian języka stały się inspiracją do ukazania specyfiki świadomości gatunkowej rodzimych użytkowników języków rosyjskiego i polskiego. Problematykę funkcjonowania nazw gatunków w tekstach oraz ich percepcję omówiłam na przykładzie komisywnych gatunków rytualnych, dialogów mowy potocznej oraz gatunków artystycznych. Wyniki tych badań zawarłam w kilku artykułach: От обещания к присяге: русское и польское жанровое сознание; Жанровые обозначения как показатели прагматической рубрикации; Жанровое сознание представителей русской и польской культурноязыковой общности. W wyniku przeprowadzonych tam analiz skonkretyzowałam
8 także stosowane przez rozmówców taktyki i strategie komunikacji, sposoby postrzegania norm gatunkowych oraz zmieniający się stosunek do nominacji genologicznych i ich użycia przez osoby należących do różnych kultur. Przekładoznawstwo W kręgu moich zainteresowań badawczych z zakresu translatoryki mieszczą się zarówno problemy przekładu artystycznego, jak i specjalistycznego. Zagadnienia dotyczące przekładu artystycznego oscylują przede wszystkim wokół tekstów współczesnej literatury rosyjskiej w aspekcie ich tłumaczenia na język polski. Szczególną uwagę zwróciłam na badanie tych elementów i zjawisk, które sprawiają największe trudności tłumaczom. Właśnie dlatego wśród analizowanych utworów znalazły się powieści Borisa Akunina i Wiktora Pielewina. Wpisują się one w estetykę postmodernizmu, gdzie dużą rolę odgrywają wątki intertekstualne oraz stylizacja. Ma to swoje odniesienie do kategorii obcości (w tym form adresatywnych, nazw własnych, kulturemów), gier językowych, tytułów, presupozycji, wykładników stylu). Właśnie te warstwy tekstów, rozpatrywane w kontekście pragmatycznym oryginału i przekładu, znalazły swoje odzwierciedlenie w artykułach Potyczki z przekładem, czyli Akunin po polsku; Способы передачи антропонимов в польских переводах текстов Виктора Пелевина; В кругу интертекстуальных связей (на материале перевода Generation «П» В. Пелевина на польский язык); Межкультурная интертекстуальность в дискурсе постмодернизма; Лингвокультурологический аспект перевода персоналий. W zakresie tłumaczenia specjalistycznego zajmuję się głównie terminologią prawną oraz terminologią z dziedziny edukacji. Przedmiotem odrębnych badań stały się nazwy podmiotów działalności gospodarczej oraz nazwy z zakresu systemu szkolnictwa w Rosji i Polsce. Wyniki badań przedstawiłam w publikacjach pt. О переводе названий субъектов предпринимательской деятельности. Русскопольское сопоставление; Некоторые особенности перевода юридических документов; Система образования в России и Польше: переводческий аспект. К проблеме перевода терминологии из области образования. Pokazują one, że pojawiające się nowe realia stawiają przed tłumaczami niełatwe zadania, związane nie
9 tylko z ich nazwaniem, ale też interpretacją. Poszukiwanie ekwiwalentów prowadzi do wskazania odpowiednich pojęć, terminów czy nazw instytucji w języku docelowym, których funkcja jest taka sama lub przynajmniej podobna jak w języku źródłowym. Za najbardziej rzetelny i wiarygodny sposób ustalania ekwiwalencji przekładowej uznaję metodę konfrontacji systemów prawnych czy też edukacyjnych, co daje możliwość uporządkowania terminów wykorzystywanych w tych dziedzinach. Obecnie (wspólnie z J. Lubochą-Kruglik) opracowuję pierwszą część z zaplanowanej serii pt. Tłumaczenie specjalistyczne język rosyjski. Część I. Medycyna. Materiały dla tłumaczy i adeptów. Zakres tematyczny tego tomu obejmuje medycynę; kolejne części będą poświęcone specyfice przekładu tekstów z dziedziny prawa, górnictwa, bankowości, ekologii i innych. W moim dorobku przekładoznawczym teoria przekładu nierozerwalnie łączy się z praktycznym zastosowaniem metod translacji. Wielokrotnie pracowałam jako tłumacz konsekutywny na konferencjach i seminariach naukowych organizowanych przez Zakład Teorii i Historii Kultury Wydziału Filologicznego UŚ. Przetłumaczyłam też szereg artykułów naukowych z języka białoruskiego na polski oraz opracowań naukowych i popularnonaukowych z języka polskiego na rosyjski. Od dziesięciu lat prowadzę również specjalistyczne zajęcia dla tłumaczy symultanicznych i konsekutywnych w Centrum Szkoleń Tłumaczeniowych w Sosnowcu. Lingwodydaktyka Zdobyte doświadczenie zawodowe przełożyło się m. in. na skonkretyzowanie wybranych aspektów nauczanych treści w ujęciu lingwodydaktycznym. Znalazły się wśród nich problemy kulturoznawcze podnoszące kompetencje międzykulturowe osób uczących się języka obcego, co sprzyja ich możliwościom percepcyjnym. We współautorstwie z I. Nowak powstały publikacje dotyczące zagadnień ważnych z perspektywy językoznawczej, religioznawczej oraz dydaktycznej: Tradycje religijnokulturowe w prawosławiu i katolicyzmie w ujęciu lingwodydaktycznym; Концепция учебного пособия по культуроведческой тематике; Православие как культурный факт на занятиях по русскому языку в польскоязычной аудитории; Формирование межкультурной компетенции польских студентов на занятиях
10 по практическому обучению русской речи. Rezultatem dalszych prac w tej dziedzinie było przygotowanie i opublikowanie skryptu dla studentów starszych lat filologii rosyjskiej i lektoratów pod tytułem Tradycje religijno-kulturowe prawosławia i katolicyzmu. W recenzji wydawniczej odnotowano, że stanowi on pożyteczną pomoc dydaktyczną zarówno pod względem atrakcyjnych treści kulturologicznych, jak i trafnego uporządkowania przedstawionego materiału. Kolejna publikacja dydaktyczna Gramatyka praktyczna języka rosyjskiego z ćwiczeniami (napisana wspólnie z J. Lubochą-Kruglik) została przygotowana z myślą zarówno o osobach, które rozpoczynają jak i kontynuują naukę języka rosyjskiego. Część teoretyczna pracy zawiera wiadomości z gramatyki funkcjonalnej, pragmatyki oraz stylistyki, wychodząc poza zakres tradycyjnej gramatyki opisowej. Zaproponowane w niej ćwiczenia o zróżnicowanej tematyce odnoszą się do współczesnych realiów i kładą akcent na podejście komunikacyjne, preferowane dziś w nauczaniu języków obcych. Skrypt został wysoko oceniony przez recenzentów, którzy podkreślali szczególną wartość komentarzy w zakresie najnowszych tendencji rozwoju języka rosyjskiego oraz prezentację niektórych jego mechanizmów gramatycznych w konfrontacji z językiem polskim. Wyniki moich prac badawczych prezentowałam na konferencjach naukowych w Polsce, Rosji, Czechach, Francji, Grecji oraz na Białorusi i Ukrainie. Po obronie doktoratu, w latach 2001 2014 uczestniczyłam łącznie w 26 konferencjach krajowych i zagranicznych. Podczas prawie dwudziestu lat pracy w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej UŚ opublikowałam 61 pozycji: 2 monografie, 2 skrypty we współautorstwie, 46 artykułów i tez (w tym 9 przed obroną pracy doktorskiej i 37 po obronie), 11 przekładów. W roku 2003 otrzymałam nagrodę indywidualną J.M. Rektora Uniwersytetu Śląskiego III stopnia za działalność naukową.
11