www.poruszycswiat.pl REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW (RZS) Poradnik dla chorych i ich bliskich Dostępny również w wersji elektronicznej na www.poruszycswiat.pl RZS
02 CO TO JEST RZS? Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą zapalną chorobą stawów występującą u ok 0,5-1% ludzi. Można przyjąć, że w Polsce ok 200 tys. osób choruje na RZS. Początek choroby przypada zazwyczaj na okres pomiędzy 40 a 55 rokiem życia, znacznie częściej występuje u kobiet. W przebiegu choroby występują bóle i obrzęki wielu stawów. PRZYCZYNY RZS Przyczyny RZS nie są do końca poznane. Wiadomo, że zasadnicze znaczenie ma układ immunologiczny. Składa się on z różnych komórek, m.in. leukocytów, limfocytów, komórek plazmatycznych. U osoby zdrowej komórki te na różnej drodze niszczą obce białka (np. bakterii, wirusów), m.in. poprzez wytwarzanie przeciwciał. U osoby chorej na RZS organizm reaguje nieprawidłowo, komórki produkują przeciwciała przeciw własnym tkankom jednym z takich przeciwciał jest czynnik reumatoidalny, którego obecność można stwierdzić we krwi większości chorych na RZS. Mimo że nadal nie wiadomo, jaki czynnik zapoczątkowuje zapalenie, to w ciągu ostatnich lat dokonał się wielki postęp w rozumieniu przyczyn RZS. Poznano rolę różnych komórek (np. limfocytów B) i wytwarzanych przez nie białek tzw. cytokin. Niektóre cytokiny mają duże znaczenie w RZS jeśli podwyższa się ich poziom, zapalenie jest aktywne, atakowana jest błona maziowa, chrząstka tworzą się nadżerki w kości, a staw jest niszczony. Do najlepiej poznanych cytokin zalicza się TNF-α (czynnik martwicy nowotworów ang. Tumor necrosis factor). Wiadomo, że czynniki genetyczne odgrywają rolę w predyspozycji do RZS. Mimo że w niektórych rodzinach kilka osób choruje na RZS, choroby nie dziedziczy się w sposób prosty. Kobiety chorują na RZS trzy razy częściej niż mężczyźni, ale nie jest wyjaśnione, czy i w jaki sposób hormony płciowe wpływają na chorobę.
Być może również jakiś czynnik infekcyjny odgrywa rolę w zapoczątkowaniu procesu autoimmunologicznego, ale dotychczas nie znaleziono na to dowodów. Nie można powiedzieć, że chorobę wywołuje jakaś infekcja albo że RZS można się zarazić. W języku naukowym określa się RZS jako chorobę autoimmunologiczną, w której dochodzi do zaburzeń w całej sieci komórek i cytokin. OBJAWY RZS Objawy choroby dotyczą układu ruchu, ale w jej przebiegu mogą wystąpić również zmiany w innych narządach. Objawy w układzie ruchu Objawem zapalenia stawów jest ból i obrzęk. Ból ma zwykle największe nasilenie w godzinach rannych, nieraz występuje w nocy. Towarzyszy mu uczucie sztywności porannej stawów, które trwa kilka minut, ale w aktywnej chorobie, nawet kilka godzin. Ból i sztywność ustępują zwykle po zażyciu leków przeciw zapalnych, zmniejszają się także po ćwiczeniach. Obrzęk jest związany z nadmiernym wytwarzaniem płynu w stawie, jest to tzw. wysięk zapalny. Nie każde zgrubienie stawu jest wynikiem wysięku. Najczęstszą przyczyną zgrubień stawów ręki jest choroba zwyrodnieniowa, która dotyczy kilkudziesięciu procent starszych ludzi. Aby sprawdzić, czy staw jest obrzęknięty, lekarz obmacuje staw, chcąc wyczuć w nim wysięk. Skóra nad stawem nie jest zwykle zaczerwieniona, ale może być nieco cieplejsza. W przebiegu RZS mogą występować bóle i obrzęki większości stawów, ale najczęściej zajęte są stawy rąk i stóp. Stawy międzypaliczkowe dalsze nie są objęte przez proces chorobowy. Liczba bolesnych i obrzękniętych stawów jest miernikiem nasilenia stanu zapalnego. 03
Objawy pozastawowe RZS 04 Chorując na RZS, można mieć uczucie ogólnego zmęczenia i osłabienia, obniżony nastrój, w czasie zaostrzeń bywa podwyższona nieco temperatura ciała. Inne objawy pozastawowe występują tylko u niektórych chorych z bardzo aktywną postacią choroby. Zespół suchości w oczach i jamie ustnej występuje uczucie suchości. Jeśli masz takie objawy, należy powiedzieć o tym lekarzowi, który zdecyduje, czy należy przeprowadzić dodatkowe badania w kierunku tzw. zespołu Sjogrena. Nad stawami, najczęściej w okolicach łokci, mogą pojawić się guzki podskórne, tzw. guzki reumatoidalne. Ponieważ RZS jest chorobą autoimmunologiczną, może dotyczyć innych narządów. Dlatego, jeśli wystąpią u ciebie jakiekolwiek problemy ze zdrowiem, powinieneś poinformować lekarza, że chorujesz na RZS. Jeśli występują u Ciebie bóle stawów, szczególnie stawów rąk, oraz zauważyłeś obrzęk choćby jednego stawu, zgłoś się jak najszybciej do lekarza pierwszego kontaktu (rodzinnego). Im wcześniej będzie ustalone rozpoznanie i podjęte leczenie, tym większa szansa na opanowanie choroby. KTO I JAK ROZPOZNAJE RZS? Podejrzenie choroby może postawić lekarz rodzinny. Rozpoznanie powinien potwierdzić specjalista reumatolog (przy wizycie w ramach ubezpieczenia NFZ wymagane jest skierowanie) na podstawie: 1. Wywiadu/rozmowy z pacjentem co do odczuwanych dolegliwości, objawów. 2. Badania stawów. Badanie stawów polega na:
obejrzeniu stawów, naciskaniu ich w celu sprawdzenia, czy pod wpływem ucisku występuje ból (w języku medycznym to tkliwość stawów), naciskaniu i obmacywaniu stawów w celu sprawdzenia, czy jest w nich wysięk, tzn. czy są obrzęknięte. W języku medycznym obrzęk stawu to nie tylko pogrubiony staw, co można stwierdzić oglądaniem, ale obecność wysięku w stawie, czyli wyczuwalnej ilości płynu. Najważniejszym warunkiem koniecznym, aby ustalić rozpoznanie, jest wysięk zapalny co najmniej w jednym stawie. Jeśli boli cię więcej niż jeden staw, reumatolog powinien zbadać (tzn. nacisnąć) wszystkie stawy. Od liczby zajętych (bolesnych na ucisk lub obrzękniętych) stawów zależy prawdopodobieństwo wczesnego ustalenia rozpoznania. Dlatego reumatolog powinien zanotować, które stawy są tkliwe przy ucisku i jaka jest ich liczba. 3. Badań laboratoryjnych najczęściej badania krwi na obecność czynnika reumatoidalnego (RF) lub przeciwciał przeciwcytrulinowych (anty-ccp). Czynnik reumatoidalny występuje u ok. 80% chorych na RZS. Znaczenie diagnostyczne posiadają również inne parametry, np. OB (odczyn Biernackiego) i stężenie białka ostrej fazy (CRP białko C-reaktywne). 4. Badań obrazowych: W razie wątpliwości lekarza co do obecności wysięku w stawie można wykonać badanie ultrasonograficzne. W wielu krajach badanie takie wykonuje reumatolog w swoim gabinecie. 05 Zdjęcia rentgenowskie należą do najczęstszych badań potrzebnych do postawienia rozpoznania, ale także monitorowania przebiegu choroby. U chorych na RZS, lub przy podejrzeniu tej choroby wykonuje się zdjęcia rentgenowskie stawów rąk i stóp. W przebiegu RZS na zdjęciach można stwierdzić zwężenie szpar stawowych, geody i nadżerki. Zmiany w kościach widoczne na zdjęciach rentgenowskich pojawiają się zwykle po pewnym czasie trwania choroby i są nieodwracalne. Obecność nadżerki tzn. ubytku na brzegu kości potwierdza rozpoznanie RZS. Jeśli nadżerkę kości stwierdza się od samego początku objawów, może to świadczyć, że zapalenie będzie przebiegać z szybkim niszczeniem stawów.
Zdjęcie rentgenowskie powinien ocenić doświadczony radiolog, bo od tej oceny zależy rozpoznanie i dalsze postępowanie. 06 Badanie ultrasonograficzne (USG) wykonuje się w razie wątpliwości, czy w stawie toczy się proces zapalny oraz w celu oceny tkanek miękkich. Skóra w miejscu badanym jest smarowana specjalnym żelem i przy pomocy głowicy lekarz, przesuwając nią po skórze, obserwuje na monitorze pośredni obraz stawu na podstawie odbitych fal ultradźwiękowych ocenia, czy w stawie jest płyn, czy jest przerośnięta błona maziowa, czy więzadła są prawidłowe. Struktur tych nie da się uwidocznić na zdjęciu rentgenowskim. Prawidłowa ocena stawów w obrazie USG wymaga dużego doświadczenia lekarza. Badanie rezonansu magnetycznego (MRI) we wczesnej chorobie może mieć przewagę nad zdjęciami rentgenowskimi, gdyż uwidacznia nie tylko kości ale także tkanki miękkie. Badanie to ma zastosowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, m.in. ze względu na duży koszt. Uwaga: W RZS nie ma jednoznacznego markera biologicznego. W 2010 roku zostały opracowane nowe międzynarodowe kryteria i wytyczne, które pozwalają lekarzowi na wczesne ustalenie rozpoznania i włączenie leczenia. Zwiększa to szansę chorego na osiągnięcie remisji. CZY MOŻNA ZAPOBIEGAĆ CHOROBIE? Niestety nie. Nie znamy pierwotnych przyczyn choroby (patogenezy), nie możemy więc określić czynników, które mogłyby jej zapobiec. JAK PRZEBIEGA RZS? W RZS dominują bóle i obrzęki stawów. Jeśli choroba przebiega ciężko lub jest nieprawidłowo leczona, po kilku latach może dochodzić do deformacji i ograniczenia ruchomości stawów. Przy prawidłowej terapii występują okresy remisji (brak objawów choroby lub objawy minimalne). Remisję łatwiej osiągnąć, jeśli choroba jest wcześnie rozpoznana i leczona.
ROKOWANIE Nawet najnowsze badania naukowe nie są w tej kwestii jednoznaczne. Przebieg choroby różni się znacznie u poszczególnych osób. Niektórzy chorują ciężko, mają zmiany w wielu stawach i słabo reagują na leczenie. Inni mają łagodniejsze objawy i po zastosowaniu nowoczesnego leczenia prawie nie odczuwają dolegliwości. Uważa się, że pierwszy okres trwania choroby jest szczególnie ważny dla dalszego rokowania. Czy RZS jest chorobą śmiertelną? Nie, aczkolwiek w grupie chorych zauważa się nieco podwyższoną śmiertelność wskutek powikłań, np. sercowych. LECZENIE Szybkie rozpoczęcie leczenia jest wskazane nawet wtedy, gdy nierozpoznana lub źle leczona choroba trwa od wielu lat. Całkowite wyleczenie choroby i cofnięcie destrukcji w stawach w świetle obecnej wiedzy medycznej nie jest możliwe. W leczeniu RZS w ciągu ostatnich kilku lat dokonał się wielki postęp. Dzięki stosowaniu nowoczesnych terapii możemy w znaczący sposób nie tylko zmniejszać objawy RZS, ale także hamować niszczenie stawów. U wielu chorych (niestety nie u wszystkich) udaje się osiągnąć kliniczną remisję choroby, tzn. brak bólów i obrzęków stawów. W procesie leczenia stosuje się metody farmakologiczne i niefarmakologiczne. 07
Leczenie farmakologiczne (tzn. z zastosowaniem leków) 08 W leczeniu RZS mają zastosowanie leki z kilku grup: niesteroidowe leki przeciwzapalne, kortykosteroidy, leki przeciwbólowe, leki modyfikujące przebieg choroby i leki biologiczne. Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują działanie na objawy zmniejszają ból, uczucie sztywności stawów, działają przeciwgorączkowo. Obecnie istnieje na rynku wiele preparatów, niektóre są dostępne bez recept. Należy pamiętać, że mimo iż są one powszechnie stosowane, mogą mieć także działania uboczne. Do najczęstszych z nich należy działanie na przewód pokarmowy, szczególnie żołądek. NLPZ mogą wpływać na tworzenie się wrzodów żołądka. Przy przewlekłym zażywaniu NLPZ najczęściej stosuje się jednocześnie leki, które zapobiegają takim powikłaniom. Leki przeciwbólowe Środki przeciwbólowe, takie jak paracetamol (bez recepty) i opioidy (wyłącznie na receptę), mogą być stosowane do uśmierzania bólu wtedy, kiedy leki przeciwzapalne nie przynoszą wystarczającej ulgi, powodują istotne efekty uboczne, nie mogą być używane z innych powodów medycznych. Kortykosteroidy (potocznie sterydy) W ostrej fazie zapalenia u niektórych chorych na RZS podaje się kortykosteroidy w małych dawkach, aby szybko wyciszyć proces zapalny. Najczęściej stosuje się preparaty w tabletkach (glikokortykosteroidy) wydawane wyłącznie z przepisu lekarza. Jeśli objawy ustąpią, należy podjąć próbę odstawienia leku. W razie wysięku w stawie (np. kolano) lekarz może zalecić kortykosteroidy dostawowo.
Leki modyfikujące przebieg choroby Leki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh) były dawniej nazywane lekami podstawowymi. Ich zadaniem jest hamowanie postępu choroby i spowalnianie niszczenia stawów. Wszystkie preparaty są wydawane na receptę. Wybór leku modyfikującego zależy od wielu czynników, które lekarz ocenia, dobierając leczenie dla pacjenta. Do najczęściej stosowanych leków modyfikujących zaliczamy: metotreksat, leflunomid, sulfasalazynę. Skuteczność leku modyfikującego można ocenić dopiero po dłuższym (ok. 2-3 miesiące) stosowaniu nie ma on bezpośredniego wpływu na ból w dniu przyjęcia. Przy przyjmowaniu LMPCh należy ściśle stosować się do zaleceń lekarza oraz wykonywać badania kontrolne. Jest to konieczne w celu sprawdzenia skuteczności leczenia oraz czy nie ma działań ubocznych. Leki biologiczne Jeżeli wymienione wyżej metody leczenia nie są wystarczająco skuteczne (tzn. mimo leczenia utrzymuje się duża liczba bolesnych i obrzękniętych stawów, podwyższone OB i/lub CRP), zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi u chorego na RZS należy rozważyć zastosowanie tzw. leków biologicznych. Są to leki wyprodukowane na drodze inżynierii genetycznej najczęściej monoklonalne przeciwciała skierowane przeciwko białkom (tzw. cytokinom) lub przeciw komórkom odpowiedzialnym za odpowiedź immunologiczną. W wyniku międzynarodowych badań klinicznych i ponad dziesięcioletnich obserwacji wykazano wysoką skuteczność leków biologicznych w leczeniu RZS. Leki te, regulując układ immunologiczny, nie tylko zmniejszają zapalenie, ale również hamują niszczenie stawów i tworzenie się nadżerek na powierzchniach kości. Mimo dość wysokich bezpośrednich kosztów, leczenie biologiczne zmniejsza dolegliwości i objawy, poprawia jakość życia chorych na RZS, przedłuża ich aktywność zawodową i społeczną. Leki biologiczne podawane są w formie zastrzyków podskórnych lub wlewów dożylnych. Aby zwiększyć ich skuteczność, stosuje się je łącznie z lekami tradycyjnymi, modyfikującymi przebieg choroby. 09
Wskazania do leczenia biologicznego ustala specjalista reumatolog w oparciu o badanie chorego i badania laboratoryjne. Bierze on pod uwagę zalecenia międzynarodowe, musi jednak uwzględnić także możliwości refundacji za leczenie. W czasie takiej terapii trzeba ściśle stosować się do zaleceń: zgłaszać się na wizyty kontrolne w określonym terminie, wykonywać badania kontrolne. W razie gorączki lub infekcji należy skontaktować się z lekarzem. 10 Czy każdy chory na RZS może otrzymać leczenie modyfikujące biologiczną odpowiedź organizmu w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego? W obowiązującym w Polsce systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ) leczenie biologiczne można uzyskać w ramach tzw. programów terapeutycznych. Jest to tzw. świadczenie gwarantowane, co oznacza, że każdy pacjent spełniający kryteria kwalifikacji do danego leczenia ma prawo do otrzymania go bezpłatnie. O kwalifikacji do leczenia biologicznego decyduje stan chorego, a lekarz tylko potwierdza spełnienie określonych kryteriów. W ciągu ostatnich kilku lat można zauważyć pozytywną zmianę nastawienia instytucji rządowych i ubezpieczeniowych do leczenia chorób przewlekłych (w tym RZS). Otóż często bardzo drogie w fazie bezpośredniego stosowania leczenie modyfikujące biologiczną odpowiedź organizmu, w długofalowym aspekcie okazuje się tańsze z punktu widzenia wydatków budżetowych państwa i ubezpieczycieli. Po prostu osoby nowocześnie leczone pozostają znacznie dłużej aktywne zawodowo, rodzinnie i społecznie, a to generuje oszczędności większe od kosztów wcześniejszej terapii. Leczenie niefarmakologiczne (bez udziału leków) Leczenie niefarmakologiczne opiera się na: edukacji chorego, rehabilitacji i leczeniu operacyjnym. Edukacja chorego polega na przekazaniu mu w sposób dostępny na czym polega choroba i jak sobie z nią radzić. Zostało naukowo udowodnione, że chorzy, którzy wiedzą o swojej chorobie, potrafią ją lepiej kontrolować, mają mniej dolegliwości oraz są bardziej sprawni.
Mamy nadzieję, że ta publikacja spełni taką rolę. Rehabilitacja Rehabilitacja jest ważnym składnikiem terapii, który uzupełnia i poprawia efekty kuracji farmakologicznej. Przed rozpoczęciem ćwiczeń należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym i rehabilitantem, którzy ustalą właściwy zakres ćwiczeń. Jest to szczególnie ważne, ponieważ niewłaściwy ich dobór może prowadzić do pogorszenia stanu. Rehabilitacja ruchowa ma na celu poprawę siły mięśniowej, zapobieganie przykurczom stawów i zachowanie ogólnej sprawności. Regularne ćwiczenia poprawiają ruchomość stawów i pozwalają na utrzymanie sprawności. Codzienna gimnastyka wymaga samodyscypliny i samozaparcia. Niektóre metody fizykoterapii (np. laseroterapia, jonoforeza, krioterapia) mogą wpływać na zmniejszenie bólu i zapalenia. Wszelkie zabiegi fizjoterapeutyczne muszą być wykonywane na zlecenie lekarza i przez odpowiednio wykształconych i uprawnionych specjalistów. W polskim systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego obie wymienione wyżej formy rehabilitacji są bezpłatne. Leczenie chirurgiczne Wskazania do leczenia chirurgicznego ustala ortopeda w porozumieniu z reumatologiem. U chorych z nawracającymi wysiękami, np. w stawach kolanowych, może być wskazany zabieg operacyjny polegający na usunięciu przerośniętej błony maziowej (tzw. synowektomia), nazywany przez chorych czyszczeniem stawu. Po operacji najczęściej wysięki ustępują, a ból się zmniejsza. U niektórych osób w wyniku choroby dochodzi do znacznego zniszczenia stawu, bóle utrudniają chodzenie i sprawność. W takich przypadkach pomocne może być leczenie operacyjne. Jeśli zniszczenie stawu jest znaczne, ortopeda rozważy wskazanie do tzw. endoprotezoplastyki, czyli wszczepienia sztucznego stawu (endoprotezy) w miejsce zniszczonego. 11
12 DIETA W RZS, inaczej niż np. w cukrzycy, dieta nie ma bezpośredniego wpływu na przebieg i wyniki leczenia, choć zaleca się takie kształtowanie posiłków, które będzie sprzyjać uniknięciu nadwagi, a tym samym zapobiegać nadmiernemu obciążeniu stawów. Tak więc warto zadbać o: ograniczenie spożycia tłuszczów, ograniczenie spożycia cukru i soli, zwiększenie ilości spożywanych warzyw i owoców, ograniczenie spożycia alkoholu, przyjmowanie witamin i mikroelementów, ze szczególnym uwzględnieniem wapnia. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE Dużą rolę w poprawie opieki zdrowotnej odgrywają organizacje pozarządowe, w tym stowarzyszenia osób dotkniętych chorobami przewlekłymi. Ich aktywność nie ogranicza się do forum krajowego, lecz jest także wyraźnie zaznaczona w instytucjach europejskich, zwykle bardzo wyczulonych na problemy osób niepełnosprawnych czy chorych przewlekle. Organy Unii Europejskiej mogą w wielu przypadkach skłonić rządy państw członkowskich do określonych działań. Nie lekceważmy więc uczestnictwa i aktywnego działania w organizacjach grupujących osoby dotknięte chorobami przewlekłymi. Jesteś chory? A może mógłbyś pomóc innym takim jak ty?
Przydatne adresy 13 Augustów: Białystok: Bydgoszcz: Częstochowa: Dąbrowa Górnicza: Elbląg: Kielce: Kraków: Leszno: Lublin: Łódź: Olsztyn: Augustowskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, ul. Złota 9, 16-300 Augustów, tel. 87 643 50 91 lub 604 512 912, e-mail: aschnar@nareumatyzm.org, http://www.nareumatyzm.org Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne Reuma-Podlasie, ul. M. Curie-Skłodowskiej 24a, 15-276 Białystok, tel. 85 746 82 40, 605 580 790, e-mail: mtugeman@wobi.pl, http://reuma-podlasie.mixxt.pl Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Bydgoszczy, ul. Konarskiego 1/3, 85-020 Bydgoszcz, tel. 52 349 79 13 w. 255 Częstochowskie Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków, ul. Gruszowa 45, 42-215 Częstochowa, kom. 693 233 624, e-mail: reumaczest@wp.pl, http://reumaczest.pl/ Stowarzyszenie Reumatyków i Ich Sympatyków SOMA, ul. Okrzei 8, 41-300 Dąbrowa Górnicza, tel. 32 764 03 79 Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Elblągu, ul. Leśmiana 5/18, 82-300 Elbląg, tel. 55 232 13 07 Stowarzyszenie Reumatyków i Sympatyków Arnika, ul. Kościuszki 25 pok.5, 25-310 Kielce, kom. 607 031 869 Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, Al. Focha 33, 30-119 Kraków, tel. 12 422 37 36, 427 30 59, http://schrkrakow.pl Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne, ul. Grota-Roweckiego 64, 64-100 Leszno, tel. 65 520 76 72 Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Lublinie, ul. Jaczewskiego 8, 20-954 Lublin, tel. 81 72 44 135 Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne i Osteoporozę Reuma-San, ul. Kopernika 62, 90-553 Łódź, tel. 42 689 53 12 Stowarzyszenie Chorych REUMA, ul. Orłowicza 27, 10-684 Olsztyn, kom. 663 181 382, e-mail: ela.bujnowska@op.pl
14 Opole: Sopot: Szczecin: Śrem: Warszawa: Wrocław: Zbąszyń: Opolskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm Milenium, ul. Górna 30a, 45-403 Opole, tel. 77 458 12 26, fax: 77 458 12 26, e-mail: milenium@free.ngo.pl, www.milenium.free.ngo.pl Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej ENDOPROTEZA w Sopocie, Wojewódzki Zespół Reumatologiczny im. dr Jadwigi Titz - Kosko, ul. Grunwaldzka 1/3, 81-967 Sopot, tel. 58 345 71 11, www.endoproteza.republika.pl/pol.html Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło Odra-Bałtyk w Szczecinie, ul. Arakońska 17-18, 71-470 Szczecin, tel. 91 488 96 51 Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Śremie, ul. Mickiewicza 95, 63-100 Śrem, tel. 61 263 62 73 Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Reumatyków, ul. Spartańska 1, 02-637 Warszawa, (koniecznie z dopiskiem REF Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Reumatyków), email: ref@biznespoczta.pl, http://ref.mixxt.pl/ Ogólnopolskie Stowarzyszenie Młodych z Zapalnymi Chorobami Tkanki Łącznej 3majmy się razem, ul. E.J. Osmańczyka 16b/14, 01-494 Warszawa, kom. 502 387 971, e-mail: m.zientek@3majmysierazem.pl, www.3majmysierazem.pl Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków, Siedziba główna: ul. Spartańska 1, 02-637 Warszawa, tel. 22 844 42 41 w. 465 (tylko w godzinach dyżuru), kom. 664 630 125, e-mail: reuma@idn.org.pl, http://reuma.idn.org.pl Stowarzyszenie Chorych na ZSSK i Osób ich Wspierających, ul.kasprzaka 23/2, 51-676 Wrocław, kom. 516 613 751, 604 275 617, http://zzsk.mixxt.pl/ Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Zbąszyniu (WAMO), ul. Graczyńskich 5, 64-360 Zbąszyń, kom. 696 992 655, www.reuma.idn.org.pl
Placówki medyczne stosujące leczenie biologiczne Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 15-276 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 24a tel. (85) 746 84 82 Szpital Specjalistyczny Podkarpacki Ośrodek Onkologiczny im. Ks. Bronisława Markiewicza Brzozów, ul. Bielawskiego 18 tel. (13) 430 95 00 Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela Kliniczny Oddział Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej 85-168 Bydgoszcz, ul. Ujejskiego 75 tel. (52) 365 57 9910 Wojskowy Szpital Kliniczny Kliniczny Oddział Reumatologiczny 85-681 Bydgoszcz, ul. Powstańców Warszawy 5 tel. (52) 378 70 12 Szpital Specjalistyczny nr 1 Oddział Reumatologii 41-902 Bytom, ul. Żeromskiego 7 tel. (32) 396 32 00 SPZOZ Zespół Szpitali Miejskich w Chorzowie Oddział Reumatologii 41-500 Chorzów, ul. Strzelców Bytomskich 11 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. NMP Oddział Reumatologii 42-218 Częstochowa, ul. PCK 7, Pawilon III tel. (34) 367 34 92 Wojewódzki Szpital Zespolony Oddział Reumatologiczny 82-300 Elbląg, ul. Królewiecka 146 tel. (55) 239 58 69 15
Wojewódzki Ośrodek Reumatologiczno-Rehabilitacyjny Oddział Reumatologii 42-230 Goczałkowice Zdrój, ul. Uzdrowiskowa 54 tel. (32) 210 70 51 Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim Zespół Szpitalny 66-400 Gorzów Wielkopolski, ul.walczaka 42 tel. (95) 733 16 00 Szpital Zespolony im. L. Perzyny Oddział Reumatologiczny 62-800 Kalisz, ul. Poznańska 79 tel. (62) 765 12 51 Dolnośląskie Centrum Rehabilitacji Oddział Reumatologiczny 58-400 Kamienna Góra, ul. Korczaka 1 tel. (75) 746 25 70 Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 7 Śląskiego Uniwersytetu Medycznego Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 40-635 Katowice, ul. Ziołowa 45/47 tel. (32) 359 82 90, (32) 202 40 25 Szpital Miejski Murcki w Katowicach 40-749 Katowice, ul. Sokołowskiego 2 tel. (32) 255 61 30 Szpital Specjalistyczny św. Łukasza Oddział Reumatologii 26-200 Końskie, ul. Gimnazjalna 41B tel. (41) 390 22 26 Szpital Wojewódzki w Koszalinie im. Mikołaja Kopernika 75-581 Koszalin, ul. T. Chałubińskiego 7 tel. (94) 348 81 51 Szpital im. T. Dunina Oddział Reumatologiczny 61-100 Kościan, ul. Szpitalna 21 tel. (65) 512 08 55 16
Szpital Specjalistyczny, Oddział Reumatologiczny 83-400 Kościerzyna, ul. Piechowskiego 36 tel. (58) 686 06 63 Krakowski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny Oddział Reumatologii 30-119 Kraków, ul. Focha 33 tel. (12) 295 81 00 Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla Oddział Reumatologii 31-121 Kraków, ul. Skarbowa 1 tel. (12) 633 00 09 Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Oddział Reumatologii 31-531 Kraków, ul. Śniadeckich 10 tel. (12) 424 88 78 SPZOZ Oddział Reumatologii 22-300 Krasnystaw, ul. Głowackiego 3 tel. (82) 576 52 31 SPZOZ w Krośnie Oddział Reumatologii 38-400 Krosno, ul. Korczyńska 57 tel. (13) 436 41 10 Szpital Pulmonologiczno-Reumatologiczny Oddział Reumatologii i Rehabilitacji 46-082 Kup, ul. Miarki 6 tel. (77) 469 54 55 Szpital Rejonowy w Leżajsku 37-300 Leżajsk, ul. Leśna 22 tel. (17) 242 71 13 Dziecięcy Szpital Kliniczny nr 1, Klinika Chorób Płuc i Reumatologii 20-093 Lublin, ul. Chodzki 2 tel. (81) 718 54 77 17
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Klinika Reumatologii i Chorób Tkanki Łącznej 20-090 Lublin, ul. Jaczewskiego 8 tel. (81) 724 47 90 SPZOZ Szpital Miejski, Oddział Reumatologii 21-400 Łuków, ul. Rogalińskiego 3 tel. (25) 798 20 01 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika Oddział Reumatologiczny 93-513 Łódź, ul. Pabianicka 62 tel. (42) 689 52 29/53 12 NZOZ Medica, Oddział Reumatologiczny 77-200 Miastko, ul. Wybickiego 30 tel. (59) 857 09 55 SPZOZ Szpital Wielospecjalistyczny Oddział Reumatologiczny 67-100 Nowa Sól, ul. Chałubińskiego 7 tel. (68) 388 22 58 Miejski Szpital Zespolony Oddział Reumatologiczny 10-229 Olsztyn, al. Wojska Polskiego 30 tel. (89) 532 61 68/51 SPZOZ Szpital Specjalistyczny Oddział Reumatologiczny 64-920 Piła, ul. Rydygiera 1 tel. (67) 210 63 44 Samodzielny Szpital Wojewódzki im. M. Kopernika w Piotrkowie Trybunalskim Oddział Reumatologiczny 97-300 Piotrków Trybunalski, ul. Rakowska 15 tel. (44) 648 04 35 Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Klinika Fizjoterapii, Rehabilitacji i Reumatologii, Oddział Rehabilitacyjny 61-545 Poznań, ul. 28 czerwca 1956 135/147 tel. (61) 831 02 44 18
Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych, Oddział Rehabilitacyjny 61-545 Poznań, ul. 28 czerwca 1956 135/147 tel. (61) 831 03 17 Szpital im. J. Strusia I Oddział Reumatologii i Osteoporozy 61-285 Poznań, ul. Szwajcarska 3 tel. (61) 858 57 85 Szpital Wojewódzki w Przemyślu Oddział Reumatologii 37-700 Przemyśl, ul. Monte Cassino 18 tel. (16) 677 51 45 SPZOZ Oddział Reumatologii 24-100 Puławy, ul. Bema 1 tel. (81) 886 42 91 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Oddział Reumatologiczny 26-617 Radom, ul. Aleksandrowicza 5 tel. (48) 361 34 00/05 SPZOZ Szpital Powiatowy Oddział Reumatologiczny 97-500 Radomsko, ul. Wyszyńskiego 14 tel. (44) 685 47 00 Szpital Wojewódzki nr 2 Oddział Reumatologii 35-301 Rzeszów, ul. Lwowska 60 tel. (17) 866 40 00 SPZOZ Szpital Powiatowy Oddział Reumatologiczny 27-600 Sandomierz, ul. Schinzla 13 tel. (15) 833 05 00 SPZOZ im. Kard. S. Wyszyńskiego Oddział Reumatologii 98-200 Sieradz, ul. Armii Krajowej 7 tel. (43) 827 83 33 19
Wojewódzki Zespół Reumatologiczny Oddział Reumatologii 81-759 Sopot, ul. Grunwaldzka 1/3 tel. (58) 551 12 06 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 Oddział Reumatologii 41-200 Sosnowiec, pl. Medyków 1 tel. (32) 368 26 95 Szpital Rejonowy Oddział Reumatologii 34-200 Sucha Beskidzka, ul. Szpitalna 22 tel. (33) 872 31 00 Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 Pomorskiej Akademii Medycznej Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych 71-252 Szczecin, ul. Unii Lubelskiej 1 tel. (91) 425 33 37 Oddział Reumatologii i Rehabilitacji Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony w Szczecinie 71-455 Szczecin, ul. Arkońska 4 tel. (91) 813 90 00 SPZOZ POR Oddział Reumatologiczny 63-100 Śrem, ul. Mickiewicza 95 tel. (61) 283 62 73 Wojewódzki Szpital im. Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu 39-400 Tarnobrzeg, ul. Szpitalna 1 tel. (15) 812 30 01 Szpital Miejski Oddział Reumatologii 22-600 Tomaszów Lubelski, Al. Grunwaldzkie 1 tel. (84) 664 44 11 Wojewódzki Szpital Zespolony Oddział Chorób Wewnętrznych 87-100 Toruń, ul. św. Józefa 53/59 tel. (56) 610 12 66 20
Śląski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny Oddział Reumatologii 43-450 Ustroń, ul. Szpitalna 11 tel. (33) 854 26 40 Instytut Reumatologii Klinika Reumatologii 02-637 Warszawa, ul. Spartańska 1 tel. (22) 844 57 26 Wojskowy Instytut Medyczny Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 04-349 Warszawa, ul. Szaserów 128 tel. (22) 810 48 04 Szpital MSWiA Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 02-507 Warszawa, ul. Wołoska 137 tel. (22) 508 16 44 Szpital Powiatowy im. Jana Pawła II Oddział Reumatologiczny 29-100 Włoszczowa, ul. Żeromskiego 28 tel. (41) 394 20 60 Akademicki Szpital Kliniczny Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych 50-556 Wrocław, ul. Borowska 213 tel. (71) 734 33 404 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką 50-981 Wrocław, ul. Weigla 5 tel. (71) 766 02 40 SPZOZ Okręgowy Szpital Specjalistyczny im. Marciniaka Oddział Reumatologii 53-137 Wrocław, al. Wiśniowa 36 tel. (71) 360 20 09 Szpital Rejonowy Oddział Reumatologii 58-130 Żarów, ul. Wojska Polskiego 7 tel. (74) 858 05 51 21
Powiatowy Zakład Opieki Zdrowotnej w Starachowicach 27-200 Starachowice, ul. Radomska 70 tel. (41) 274 61 58 Szpital Wojewódzki im dr Ludwika Rydygiera w Suwałkach Oddział Reumatologiczny ul. Szpitalna 60 Centrum Opieki Medycznej Szpital 37-500 Jarosław, ul. 3-Maja 70 tel. (16) 621 54 21 NZOZ Poradnia leczenia osteoporozy i chorób narządu ruchu 37-450 Stalowa Wola, ul. Wojska Polskiego 5 tel. (15) 843 14 18 SPZOZ - Oddział Reumatologii 21-300 Radzyn Podlaski, ul. Wisznicka 111 Regionalne Centrum Zdrowia Oddział Rematologiczny dla przewlekle chorych 59-300 Lubin, ul Bema 5 tel. (76) 846 14 00 GOPLANA Centrum Rehabilitacji i Reumatologii, Oddział Reumatologii 58-950 Świeradów Zdrój, ul. Piłsudskiego 33 tel. (75)782 06 94 Wojewódzki Szpital Zespolony w Płocku, Oddział Reumatologiczny 09-402 Płock, ul. Medyczna 19 tel. 24 36 46 322 22