Geografia Polski Spis treści: Położenie, obszar i granice Polski...2 Budowa geologiczna Polski... 3 Zlodowacenia plejstoceńskie na obszarze Polski...4 Rzeźba Polski...5 Klimat Polski... 6 Sieć hydrograficzna Polski... 8 Gleby Polski...9 Roślinność Polski...10 Ochrona przyrody w Polsce parki narodowe...11
Położenie, obszar i granice Polski 1. Położenie matematyczne Skrajnymi punktami terytorium Polski są: na północy [N] - Przylądek Rozewie 54o50'N, na południu [S] - szczyt Opołonek w Bieszczadach 49o00'N, na zachodzie [W] zakole Odry koło Cedynii 14o07'E, na wschodzie [E] - zakole Bugu koło Horodła 24o08'E. Rozciągłość południkowa 05o50' (649 km), rozciągłość równoleżnikowa 10o01' (689 km). Konsekwencje takiego położenia: Polska znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych, najdłuższy dzień latem na północy Polski [N], zimą na południu [S], górowanie Słońca zawsze zachodzi po stronie południowej [S], w Polsce obowiązuje czas środkowoeuropejski (zimą) i wschodnioeuropejski (latem), obszar Polski charakteryzuje się dużą zwartością. 2. Położenie geograficzne konsekwencje: w środkowej części Europy na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, na styku wielkich jednostek geologicznych Europy występowanie w Polsce różnorodnych surowców mineralnych, w strefie Niżu Europejskiego przewaga terenów nizinnych sprzyjających rolnictwu i komunikacji, nad Morzem Bałtyckim możliwość rozwoju turystyki i rekreacji, rybołówstwa, transportu morskiego i przemysłu stoczniowego, w dorzeczu Wisły i Odry możliwość rozwoju transportu śródlądowego, budowania zbiorników retencyjnych i energetycznych. 3. Położenie geopolityczne: Polska graniczy z: z Niemcami od [W] 467 km z Czechami od [SW i S] 790 km ze Słowacją od [S i SE] 539 km z Ukrainą od [SE i E] 529 km z Białorusią od [E i NE] 416 km z Litwą od [NE] 103 km z Rosją od [NE i N] 210 km Granica morska od [N i NW] 528 km Cechy granic Polski: duży udział naturalnych granic, granice stosunkowo krótkie do obejmującego terytorium (łączna długość granic 3582 km obszar Polski 312 685 km2). Konsekwencje takiego położenia: położenie pomiędzy państwami które w przeszłości wielokrotnie prowadziły ze sobą krwawe wojny m.in. na terytorium Polski, granica z Ukrainą, Białorusią, Rosją jest równocześnie wschodnią granicą UE i zachodnią WNP
Budowa geologiczna Polski Budowa geologiczna = rodzaj skał + wiek skał + sposób ułożenia. Obszar Polski znajduje się na pograniczu 3 wielkich jednostek geologicznych Europy: Obszaru fałdowań prekambryjskich (platformy prekambryjskiej tzw. wschodnioeuropejskiej); Obszaru fałdowań paleozoicznych (platformy paleozoicznej z wyjątkiem Sudetów i G. Świętokrzyskich); Obszaru fałdowań alpejskich. 1 2 1,2 budowa płytowa właściwie platformowa Obszar fałdowań prekambryjskich (platforma wschodnioeuropejska); Obszar fałdowań paleozoicznych (platforma paleozoiczna); 2A 2B Obszar fałdowań paleozoicznych nie przykrytych młodszymi osadami 3. Obszar fałdowań alpejskich 2A, 2B budowa zrębowa - (fałdowo-zrębowa) 3 budowa fałdowa Takie położenie sprawia, że budowa geologiczna naszego kraju jest bardzo różnorodna. Najbardziej skomplikowaną budowę geologiczną posiadają Sudety. Spotykamy tu skały ze wszystkich er i okresów geologicznych z wyjątkiem jury. Są tu zarówno skały magmowe (np. w Karkonoszach granity), osadowe (np. w Górach Stołowych piaskowce), metamorficzne (np. w Górach Sowich gnejsy, które są najstarszymi skałami jakie występują w Polsce na powierzchni choć w latach 90-tych przeprowadzono badania które zaprzeczają temu stwierdzeniu oceniając gnejsy sowiogórskie na ok. 480 mln lat). Bogactwo typów skał jest naprawdę ogromne. Sama historia geologiczna Sudetów jest zawiła. Początkowo Sudety były znacznymi górami fałdowymi (fałdowanie hercyńskie), a następnie zostały zrównane i w czasie ruchów alpejskich uległy odmłodzeniu w wyniku wypiętrzenia wzdłuż powstałych uskoków. Obecnie góry te mają postać gór zrębowych. Karpaty mają mniej skomplikowaną budowę geologiczną. Są młodsze (fałdowanie alpejskie) i budują je głównie skały mezozoiczne i kenozoiczne należące do skał osadowych (flisz karpacki tj. na przemian występujące piaskowce, mułowce, łupki). W Tatrach występuje nieco bogatszy zestaw skał (magmowe, osadowe i metamorficzne) ale nie ma takiej różnorodności wiekowej jak w Sudetach. Obszar wyżyn zdominowany jest przez skały osadowe z ery mezozoiczne. Jedynie w rejonie Gór Świętokrzyskich (tj. Wyż. Kielecko-Sandomierska) występują skały paleozoiczne. Centralna i północna część Polski (część nizinna) posiada stosunkowo mały stopień komplikacji geologicznej. Występują tu głównie skały wieku kenozoicznego należące do skał osadowych. Na powierzchni zalegają osady związane głównie pobytem lądolodu w okresie plejstocenu, które tylko sporadycznie występują we wcześniej opisanych częściach Polski. Najmłodsze osady związane są z dolinami rzek i obszarami delt (Żuławy Wiślane). Jest to efekt budującej działalności rzek (Żuławy Wiślane są najmłodszą krainą geograficzną Polski).
Zlodowacenia plejstoceńskie na obszarze Polski W okresie plejstocenu (1,8 mln lat) miało miejsce wielkie ochłodzenie klimatu, które skutkowało tworzeniem się wielkich pokryw lądolodowych na (zwłaszcza nizinnych) oraz w górach lodowców górskich. Okresy oziębienia się klimatu i rozwoju wspomnianych pokryw określa się mianem glacjałów. Okresy te rozdzielały momenty chwilowego ocieplenia się klimatu i topienia powłok lodowych zwanych interglacjałami. Jednym z obszarów tworzenia się lądolodu był Półwysep Skandynawski, którego ekspansja sprawiła, że znaczna część obszaru polski znalazła się pod lodem. Liczba zlodowaceń (glacjałów) na obszarze Polski jest nadal dyskusyjna. Co najmniej były 3 zlodowacenia: 1 zlodowacenie południowopolskie (Sanu), zwane krakowskim miało największy zasięg, jest najstarszym z opisywanych 3 2 - zlodowacenie środkowopolskie (Odry) po stronie zachodniej podobnie przebiegało jak poprzednie, po stronie wschodniej oparło się o wyżyny. Z tym zlodowaceniem związany jest krajobraz staroglacjalny. 3 zlodowacenie północnopolskie (Wisły), zwane bałtyckim miało najmniejszy zasięg, jest najmłodszym, z nim związany jest krajobraz młodoglacjalny. W tym samym czasie w górach (Tatry, Karkonosze) miały miejsce tzw. lokalne zlodowacenia górskie. Skutki zlodowaceń nizinnych i górskich: formy polodowcowe np. jeziora (morenowe, rynnowe, wytopiskowe, cyrkowe), wzgórza i pagórki (morenowe, kemowe, drumlinowe), równiny sandrowe, pradoliny, kary (cyrki lodowcowe), doliny U-kształtne, utwory (skały, osady) polodowcowe gliny morenowe, zwałowe, żwiry, piaski, iły warwowe, głazy narzutowe (m.in. z granitu skandynawskiego), zmiany w szacie roślinnej (znikły bezpowrotnie pewne gatunki roślinności występujące przed zlodowaceniami, a z drugiej strony zostały w izolowanych miejscach gatunki, które przywędrowały do nas przed czołem lodowca np. wierzba lapońska, brzoza karłowata (roślinność reliktowa).
Rzeźba Polski Związek rzeźby z budową geologiczną. Istnieje ścisły związek rzeźby Polski z jej budową geologiczną. I tak w obrębie struktur platformowych (platforma prekambryjska i paleozoiczna), czyli w centralnej i północnej części kraju rzeźba charakteryzuje się małym urozmaiceniem. Wysokości bezwzględne i względne osiągają stosunkowo małe wartości. Najwyższym punktem w tej części kraju jest Wieżyca (329 m n.p.m.). W obrębie struktur fałdowych i zrębowych rzeźba charakteryzuje się znacznym urozmaiceniem. Wysokości bezwzględne dochodzą tu do 2499 m n.p.m. (Rysy w Tatrach) i do 1602 m n.p.m. (Śnieżka w Karkonoszach). Cechy rzeźby Polski: Przewaga nizin (obszary do 300 m n.p.m. stanowią ponad 90% powierzchni Polski); Obszar polski zamyka się w przedziale wysokości od 1,8 m n.p.m. (Raczki Elbląskie na Żuławach Wiślanych) do 2499 m n.p.m. (Rysy w Tatrach); Średnia wysokość Polski 174 m n.p.m.; Rzeźba Polski wykazuje się pasowością (występują na przemian pasy wyniesień i obniżeń o przebiegu równoleżnikowym - rysunek poniżej) 1 2 3 5 4 6 1 pas nizin nadmorskich (wyniesiony około 0 100 m n.p.m.); 2 pas wzniesień morenowych pojezierzy (wyniesiony około 50 329 m n.p.m.); 3 pas nizin środkowopolskich (wyniesiony około 50 150 m n.p.m.); 4 pas starych gór i wyżyn (wyniesiony około 200 400 m n.p.m., w rejonie Sudetów do 1602 m n.p.m., w rejonie gór Świętokrzyskich do 612 m n.p.m.); 5 pas obniżeń podgórskich (Kotlina Sandomierska i Oświęcimska -wyniesiony około 140 300 m n.p.m.); 6 pas młodych gór fałdowych - do 2499 m n.p.m. (Rysy w Tatrach). Typy rzeźby: północna część kraju rzeźba młodoglacjalna, środkowa część kraju rzeźba staroglacjalna, wyżynna, sudecka i beskidzka część kraju rzeźba niskich i średnich gór, rzeźba wyżyn krasowych i lessowych, Tatry rzeźba wysokogórska. Hipsometria Polski Wzniesienie n.p.m. poniżej 0 m 0 100 m 100 200 m 200 300 m 300 500 m 500 1000 m powyżej 1000 m Ogółem % powierzchni 0,2 25,2 49,7 16,2 5,6 2,9 0,2 100,0 Powierzchnia w km2 625 78 797 155 405 50 652 17 512 9 069 625 312 685
Klimat Polski Polska, położona w centrum Europy ma, na przeważającej swojej części, klimat umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim a kontynentalnym. Średnie roczne temperatury powietrza wynoszą 7-8,5ºC, średnia roczna suma opadów ok. 600 mm. O przejściowości klimatu świadczą: podobny udział mas powietrza polarnego morskiego i kontynentalnego w kształtowaniu pogody; duża zmienność typów pogody w ciągu roku; zmienność typów pogody w kolejnych latach; wzrost rocznych amplitud temperatury ku wschodowi; 6 pór roku (przedwiośnie, wiosna, lato, jesień przedzimie, zima). PA PPk PPm PZ Rys.1. Masy powietrza kształtującego stany pogodowe w Polsce Południowe krańce Polski posiadają klimat górski. Jest to spowodowane znacznymi wysokościami bezwzględnymi, jakie tu występują. W Karpatach dochodzą do 2499 m. n.p.m., w Sudetach do 1602 m. n.p.m. Cechą klimatu górskiego jest: spadek temperatury wraz z wysokością (średnio 0,6ºC / 100m); wzrost opadu atmosferycznego wraz z wysokością; częste załamania pogody. Najbardziej surowe warunki klimatyczne w Polsce występują w górach (Sudetach i Karpatach), oraz w północnowschodniej Polsce (rejon Suwałk). Najłagodniejsze warunki klimatyczne spotykamy w południowo-zachodniej części Polski (na Nizinie Śląskiej). Jednak regionalne zróżnicowanie średnich rocznych temperatur nie jest duże: od 6ºC do w Suwałkach do ponad 8,5ºC na Nizinie Śląskiej. Jedynie na szczytach gór średnia ta spada do 0ºC. Izotermy stycznia układają się południkowo. Najcieplej jest w tym czasie na zachodzie i nad morzem, najzimniej na północnym-wschodzie i w górach. Izotermy lipca mają już przebieg równoleżnikowy, wykazując spadek wraz z wysokością. Rys.2. Rozkład temperatury w styczniu i lipcu. Największe roczne sumy opadów występują w górach (ponad 1000 mm).wyżyny podobnie jak pojezierza, otrzymują średnio już tylko 600-700 mm opadów. Natomiast na nizinach opady są najniższe i wynoszą od 500 do 600 mm, a miejscami nawet mniej. Na opad atmosferyczny składa się głównie deszcz, w górach miejscami śnieg.
Rys.3. Rozkład opadów w Polsce.
Sieć hydrograficzna Polski Na sieć hydrograficzną składają się: rzeki, jeziora, bagna, wody podziemne. Sieć rzeczna: obszar Polski w 99,7% znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego (pozostała część zlewisko Morza Czarnego i Północnego), największe systemy rzeczne to: - system Wisły dł 1047 km (dorzecze stanowi 54% obszaru Polski, największe dopływy: Soła, Raba, Dunajec, Nida, Wisłoka, San, Wieprz, Pilica, Bug z Narwią, Bzura, Drwęca, Brda, Wda), - sysem Odry dł. 854 km (w Polsce 742 km) (dorzecze stanowi 34% obszaru Polski, największe dopływy: Mała Panew, Nysa Kłodzka, Bystrzyca, Barycz, Kaczawa, Bóbr, Nysa Kłodzka, Warta z Notecią, Ina ). dorzecza naszych największych rzek są asymetryczne (lepiej rozwinięte są prawe dorzecza), ustrój naszych rzek jest deszczowo-śnieżny (wysokie stany wody związane są z wiosennymi roztopami i letnimi, nawałnicowymi ulewami). W okresie zimy istnieje możliwość zlodzenia naszych rzek, co na wiosnę może doprowadzić do lokalnych podtopień na skutek powstania lodowych zatorów. Przyczyną powodzi może też być tzw. cofka (wiatr wiejący od morza wpycha wodę z powrotem do rzeki) Jeziora: najwięcej w Polsce jest jezior polodowcowych tj. morenowych, rynnowych, wytopiskowych (Poj. Mazurskie, Pomorskie, Wielkopolskie), największe jezioro Śniardwy (jezioro morenowe o pow. 113,8 km2), najgłębsze jezioro Hańcza (jezioro rynnowe o gł. 108,5 m.), pozostałe jeziora: krasowe na Polesiu Lubelskim (Poj. Łęczyńsko-Włodawskie), przybrzeżne na Pobrzeżu Bałtyckim (np. Łebsko, Jamno, Gardno, Wicko), deltowe w delcie Wisły i Odry (np. Drużno, Dąbie), cyrkowe w tatrach i Karkonoszach (np. Morskie Oko, Czarny Staw, Wielki Staw), starorzecza, wydmowe, pochodzenia kosmicznego (okolice Poznania).
Gleby Polski Gleba jest zewnętrzną warstwą litosfery (rozdrobnionej i przekształconej) powstałą ze skały macierzystej, poddanej działaniu klimatu, wody, rzeźby organizmów żywych i człowieka w odpowiednio długim czasie. Wszystkie gleby świata możemy podzielić na 2 duże grupy: gleby strefowe (występują tylko w jednej strefie klimatycznej i gleby astrefowe tj. takie, które mogą występować w różnych strefach klimatycznych). W Polsce występują zarówno gleby strefowe (czarnoziemy, gleby brunatne, bielicowe, płowe) jak i gleby astrefowe (czarne ziemie, mady, rędziny, górskie, bagienne). Tworzyły się w warunkach klimatu umiarkowanego, na podłożu skał związanych głównie ze zlodowaceniami (piaski, gliny, żwiry). Tak więc pod względem bonitacyjnym dominują u nas gleby klas średnich i słabych (>70% powierzchni Polski). Należy wymienić tu gleby brunatne, bielice i płowe. Gleby bielicowe związane są z podłożem piaszczystym i drzewostanem iglastym (bory). Są zakwaszone (małe ph). Występują w różnych regonach Polski. Gleby brunatne związane są z podłożem gliniastym i drzewostanem liściastym (grądy). Należą do gleb dobrych o dość wysokim ph. Występują w różnych regonach Polski. Gleby płowe to typ pośredni pomiędzy bielicami a glebami brunatnymi. Występują w różnych regonach Polski. Do najżyźniejszych gleb naszego kraju zaliczamy: Mady - (5%) występują w terenach doliny większych rzek (Wisły, Odry, Warty, Sanu) i obszarach deltowych (Żuławy Wiślane). Powstają z osadów nanoszonych przez wylewające okresowo rzeki. Związane są z lasami łęgowymi. Mają wysokie ph. Czarnoziemy - (1%) Są to gleby o dużej warstwie próchniczej, powstały na terenach łąkowo - stepowych. Skałą macierzystą dla nich są lessy. Czarnoziemy występują głównie na wyżynach Sandomierskiej i Lubelskiej. Mają wysokie ph. Czarne ziemie - (2%) Gleby zbliżone do czarnoziemu, powstałe na terenach zabagnionych. Ich ciemne zabarwienie spowodowane jest dużą zawartością próchnicy. Największe obszary znajdują się na Kujawach i w okolicach Pyrzyc. Mają wysokie ph. Rędziny - (1%) Gleby powstałe ze zwietrzenia skał wapiennych i gipsowych. Mają dużą zawartość wapnia. Występują głównie na wyżynach (lubelskiej, krakowsko-częstochowskiej, śląskiej). Mają wysokie ph. Dobre gleby w Polsce układają się w dwa pasy: - równoleżnikowy - od Wyżyny Lubelskiej po Nizinę Śląską, - południkowy - od Niziny Śląskiej w kierunku północno-wschodnim do Żuław i Warmii. Gleby Polski na większości obszarów zagrożone są erozją. Najsilniej erozja gleb dotyka obszary górskie, wyżynne i pagórkowate pojezierzy. Szczególnym zagrożeniem dla gleb jest erozja spowodowana działalnością człowieka, np. niewłaściwą orką, eksploatacją odkrywkową surowców, wylesianiem. Z gospodarczą działalnością wiąże się degradacja gleb, czyli pomniejszanie jej jakości. Do najbardziej powszechnych przejawów degradacji gleb należą: zakwaszenie gleb, gromadzenie substancji toksycznych, pogarszanie struktury gleb, przesuszenie, stepowanie, zamulenie. Dewastacja i degradacja gleb jest również powodowana przez: górnictwo, przemysł (energetyka, hutnictwo), przemysł chemiczny, transport, chemizację, intensyfikację rolnictwa, gospodarkę komunalną, wycieki produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu i magazynowania.
Roślinność Polski Proces kształtowania się współczesnej szaty roślinnej rozpoczął się zaraz po ostatecznym ustąpieniu lądolodu (ok. 10 tys. lat temu). W miarę ocieplania się klimatu obok roślin charakterystycznych dla dzisiejszej tundry zaczęła pojawiać się roślinność drzewiasta odporna niskie temperatury (np. brzoza i drzewa iglaste), później drzewa mniej odporne na zimno (dęby, lipy, wiązy). W efekcie ukształtowały się współczesne zbiorowiska roślinności. Zróżnicowanie klimatyczne Polski (przejściowy charakter klimatu) powoduje, że na obszarze naszego kraju łączą się ze sobą wielkie formacje potencjalnej roślinności naturalnej Europy. Lasy mieszane typu wschodnioeuropejskiego Lasy mieszane typu środkowoeuropejskiego Lasostepy Roślinność górska piętrowy układ roślinności Przejściowość klimatu Polski sprawiła również, że na obszarze naszego kraju niektóre gatunki mają granicę swojego maksymalnego zasięgu (np. granica [N] jodła, topola czarna, modrzew europejski, lipa szerokolistna, granica [S] jarząb szwecki, brzoza karłowata, wierzba lapońska, granica [E] buk, klon, jawor, dąb bezszypułkowy). Główną formacją roślinności w Polsce są lasy. W czasach historycznych pokrywał ok. 90% powierzchni kraju, obecnie ok. 29%. Typy lasów w Polsce: Bór, zbiorowisko leśne z udziałem sosny, świerka i jodły rosnące najczęściej na kwaśnych, ubogich glebach bielicowych (bielicoziemne gleby). Grąd, wielogatunkowy las liściasty dębowo-grabowy z udziałem klonu, jawora, lip (drobno- i szerokolistnej) rosnący na średnio żyznych i żyznych, nie zalewanych glebach, zwłaszcza brunatnych, na niżu i w piętrze pogórza (do 650 m n.p.m.). Las łęgowy, formacja roślinna występująca na żyznych i bardzo żyznych, okresowo zalewanych siedliskach, o dużych wahaniach poziomu wody gruntowej, przeważnie w dolinach cieków wodnych, na glebach typu mad i czarnoziemów. Charakterystyczne gatunki to: wierzba, topola, olcha, wiąz, jesion Oles, ols, las bagienny z panującą olchą i wierzbą. Olsy występuje głównie na niżu, rzadko w niższych położeniach górskich, w zagłębieniach terenu o utrudnionym odpływie wody, na glebach torfowych lub torfowo-mineralnych W górach roślinność układa się w piętra, kolejne od najniższego: regiel dolny (buk, wiąz, jodła) regiel górny (świerk, jodła, modrzew) kosodrzewina hale turnie Działalność człowieka na przestrzeni ostatnich wieków doprowadziła do wyraźnych zmian w szacie roślinnej. Zmniejszyły się powierzchnie leśne (m.in. pojawiły się pola uprawne z roślinnością uprawową), zmienił się skład gatunkowy lasów (dominacja drzewostanu iglastego 78% ze względu na szybszy przyrost masy drzewnej i mniejsze wymagania glebowe - dobre gleby zajęte przez pola uprawne) Większość gatunków roślin z naszego obszaru należy do gatunków przechodnich (występujących na innych obszarach poza Polską). Tylko nieliczne są gatunkami endemitowymi, np.: modrzew polski, ostróżka tatrzańska. Część gatunków traktowana jest jako roślinność reliktowa, np. epoki plejstoceńskiej brzoza karłowata, wierzba lapońska.
Ochrona przyrody w Polsce parki narodowe 1. Babiogórski PN Występuje jedyne w Beskidach piętro halne oraz wiele zanikających stawków osuwiskowych. Klasycznie układ pięter roślinnych, jedyne w Polsce stanowiska: okrzyn jeleni i rogownica alpejska. 2. Białowieski PN To największy i najlepiej zachowany fragment pierwotnego europejskiego lasu niżowego. Grądy i bory, żubr, tarpan. Wpisany na listę UNSCO. 3. Biebrzański PN Rozległe obszary podmokłe, olsy, bagna i torfowiska, stanowiące siedlisko dla ptactwa wodnego. Jest to największy park narodowy w Polsce. 4. Bieszczadzki PN Połoniny, dolina Sanu, łagodne stoki, lasy bukowe. 5. Borów Tucholskich Bór, jeziora, obszary bagienne, sandry, wydmy, 6. Drawieński PN Obszar parku obejmuje równiny sandrowe, jeziora polodowcowe i torfowiska. bór sosnowy, buczyna, dąbrowa. Przepływa bardzo czysta rzeka. 7. Gorczański P N Duże powierzchnie leśne (puszcze) i ciekawe polany. Regiel dolny i górny, jeleń karpacki, gronostaj. 8. Gór Stołowych Ostańce piaskowcowe, labirynty skalne, torfowiska wysokie. Charakterystyczna budowa płytowa. 9. Kampinoski PN Bór sosnowy, wydmy śródlądowe, bagna, w pobliżu duża aglomeracja. 10. Karkonoski PN Skałki granitowe, rumowiska skalne, piętra roślinne, jedyne w poza Tatrami formy polodowcowe. 11. Magurski PN Fragment pierwotnej puszczy, w zasięgi pogórza i regla dolnego, płaszczowina. 12. Narwiański PN Bagna, łęgi, olsy, rozlewiska, obejmuje jedną z większych dolin rzecznych. 13. Ojcowski PN Rzeźba krasowa, ostańce skalne, nietoperze, Dolina Prądnika. Najmniejszy park. 14. Pieniński PN Przełom Dunajca, wapienie, skałki, jaskinie. 15. Poleski PN Liczne jeziora krasowe, rozległe tereny bagienne, torfowiska. 16. Roztoczański PN Mało przekształcone zbiorowiska leśne, przez które przepływa Wieprz, lasostepy. 17. Słowiński PN Największe w Europie skupienie ruchomych wydm. Występują tu przybrzeżne jeziora. 18. Świętokrzyski P N Gołoborza, bory jodłowe, Łysica, kwarcyty. 19. Tatrzański P N Rzeźba wysokogórska, piętra roślinne, liczne stawy, jaskinie (Tatry Zach). 20. Ujście Warty Rozlewiska Warty, podmokłe łąki, unikatowa w Europie ostoja ptactwa wodnego i błotnego.
21. Wielkopolski P N Lasy sosnowe, dąbrowy, krajobraz młodoglacjalny. 22. Wigierski PN Krajobraz młodoglacjalny Puszczy Augustowskiej, bory świerkowo sosnowe, jeziora rynnowe, bagna. 23. Woliński PN Krajobraz młodoglacjalny, wybrzeże klifowe, bory sosnowe, buczyna, wyspa.