PROBLEMATYKA MIĘDZYCZASOWA USTAWY O ODSETKACH MAKSYMALNYCH Ustawa z 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw 1 istotnie zmienia ustawę z 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim 2 oraz dodaje do art. 359 k.c. przepisy o odsetkach maksymalnych. Ustawa o odsetkach maksymalnych rozstrzyga związane z nią konflikty międzyczasowe (intertemporalne), czyli zakres stosowania i obowiązywania tej ustawy oraz przepisów dotychczasowych, w swym art. 5: Przepisy ustawy stosuje się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu w Ŝycie.. Na tle tego przepisu naleŝy wyjaśnić np., w jakich przypadkach stopa odsetek zastrzeŝona w umowie zawartej przed dniem wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych będzie podlegać ograniczeniom z art. 359 k.c., a takŝe w jakim zakresie u.k.k. znajdzie zastosowanie do umowy o kredyt mieszkaniowy zawartej przed tym dniem. Artykuł niniejszy odnosi się do tych kwestii przez pryzmat umowy kredytu lub poŝyczki pienięŝnej. Nie dotyczy on kwestii międzyczasowych związanych z nowym przepisem karnym art. 18a u.k.k. Ustawa o odsetkach maksymalnych wejdzie w Ŝycie 20 lutego 2006 r. I. Ogólne zasady międzyczasowe W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, wedle którego, w braku szczegółowego przepisu przejściowego, do rozstrzygnięcia konfliktu międzyczasowego powstałego na tle zmiany przepisów prawa cywilnego naleŝy stosować art. 3 k.c. (zasada niedziałania wstecz ustawy nowej) i zasady wywodzone z ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające kodeks cywilny 3. Pogląd taki został zaprezentowany np. w uchwałach Sądu NajwyŜszego 4 z 14 grudnia 1990 r., III PZP 20/90,5 15 listopada 1991 r., III CZP 115/91,6 28 lutego 1994 r., III CZP 9/94,7 27 maja 1993 r., III AZP 36/92,8 i 20 września 1996 r., III CZP 106/96,9 oraz w wyrokach SN z 23 1 Dalej ustawa o odsetkach maksymalnych. 2 Dalej u.k.k.. 3 Dalej p.w.k.c.. 4 Dalej SN. 5 OSNC z 1991 r., z. 7, poz. 79. 6 OSNC z 1992 r., z. 6, poz. 95. 7 OSP z 1995 r., z. 1, poz. 3. 8 OSNC z 1993 r., z. 11, poz. 186. 9 OSNC z 1997 r., z. 1, poz. 5.
czerwca 1999 r., I CKN 63/98,10 i 13 listopada 2000 r., I CKN 1221/0011. Podobny pogląd zaprezentował Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniach z 28 maja 1986 r., U 1/86,12 5 listopada 1986 r., U 5/86,13 i 28 maja 1997 r., K 26/9614. Standardowe rozwiązania konfliktów międzyczasowych z dziedziny prawa zobowiązań zawierają art. XXVI i art. XLIX p.w.k.c. Wynika z nich, Ŝe co do zasady stosunki zobowiązaniowe powstałe przed wejściem w Ŝycie ustawy nowej podlegają ustawie dawnej. JeŜeli jednak po wejściu w Ŝycie ustawy nowej nastąpiło zdarzenie niezwiązane z istotą takiego stosunku, do skutków takiego zdarzenia stosuje się ustawę nową. W szczególności naleŝy stosować przepisy ustawy nowej o przejściu praw i obowiązków, odnowieniu, potrąceniu, skutkach niemoŝliwości świadczenia oraz wygaśnięciu lub zmianie zobowiązania, o ile zdarzenie wywołujące taki skutek nastąpiło juŝ w okresie obowiązywania ustawy nowej. Ta ostatnia zasada dotyczy takŝe skutków niewykonania zobowiązania lub zwłoki wierzyciela, która nastąpiła pod rządami ustawy nowej. A contrario, skutki innego, związanego z istotą stosunku prawnego zdarzenia prawnego, które nastąpiło pod rządami ustawy nowej, podlegają ustawie dawnej, jeŝeli zobowiązanie powstało w okresie obowiązywania ustawy dawnej. Zobowiązanie powstałe juŝ pod rządami ustawy nowej podlega jej przepisom. Przepis art. L p.w.k.c. nakazuje stosowanie do całości opisanych w nim zobowiązań ustawy nowej od chwili jej wejścia w Ŝycie. Jest sporne 15, czy wyraŝa on regułę ogólną w zakresie zobowiązań z wymienionych w nim umów lub w zakresie tzw. trwałych stosunków prawnych, czy teŝ znalazł on zastosowanie tylko raz, przy wejściu w Ŝycie k.c. Wedle art. 21 u.k.k., do umów zawartych przed wejściem w Ŝycie u.k.k. naleŝało stosować przepisy dotychczasowe. Analogiczne przepisy zawarte były w ustawach z lat 2003 i 2004, które zmieniały merytoryczną treść u.k.k. II. Sens art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych W pierwszej kolejności naleŝy podkreślić róŝnice między brzmieniem 10 OSNC z 2000 r., z. 1, poz. 14. 11 Niepublikowany. Legalis. 12 OTK z 1986 r., Nr 1, poz. 2. 13 U 5/86, OTK z 1986 r., Nr 1, poz. 1. 14 K 26/96, OTK z 1997 r., Nr 2, poz. 19. 15 Por. J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne, Nowe Prawo z 1965 r., z. 6 i 7-8, s. 617-618, Z. Radwański, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2004, s. 57-58.
przepisów opisanych w punkcie I. powyŝej a art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych. Ten ostatni przepis, w odróŝnieniu od art. XXVI i art. XLIX p.w.k.c., nie zawiera kryterium czasu powstania zobowiązania (przed albo po wejściu w Ŝycie ustawy nowej), ani nie rozróŝnia czynności prawnych związanych i niezwiązanych z istotą stosunku prawnego. Nie odnosi się on, odmiennie niŝ art. 21 u.k.k., do chwili zawarcia umowy, lecz do chwili dokonania czynności prawnej. Ustawa o odsetkach maksymalnych nowelizuje przepisy dotyczące wyłącznie zobowiązań wynikających z czynności prawnych, w szczególności umów. Jedynie art. 16 u.k.k., dotyczący m.in. reklam, częściowo nie odnosi się do takich zobowiązań; przepis ten nie podlega bezpośrednio nowelizacji, lecz zmienia się zakres jego zastosowania z uwagi na zmiany w art. 3 u.k.k. Tak więc art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych wskazuje na kryterium zastosowania tej ustawy, które jest na tyle szczegółowe, Ŝe co do zasady wyłącza konieczność sięgania do ogólnych zasad prawa międzyczasowego. Kryterium tym (łącznikiem) jest dokonanie czynności prawnej po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych. Ze sformułowania przepisy ustawy stosuje się do czynności prawnych moŝna wnosić, Ŝe czynność prawna, o której mowa w art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych, to czynność prawna objęta zakresem przedmiotowym tej ustawy. Innymi słowy, jest to czynność prawna, której dotyczą przepisy k.c. lub u.k.k. zmieniane na mocy ustawy o odsetkach maksymalnych. PoniewaŜ ustawa o odsetkach maksymalnych przewiduje zastosowanie u.k.k. do pewnych umów, które wcześniej nie podlegały u.k.k., sformułowanie czynność prawna obejmuje takŝe czynność prawną dotyczącą takiej umowy i uregulowaną w u.k.k. PoniŜej omówione zostaną kwestie międzyczasowe związane z poszczególnymi przepisami ustawy o odsetkach maksymalnych. III. Przepisy o odsetkach maksymalnych III.A. Uwagi wstępne Odsetki wynikające z czynności prawnej, o których mowa w art. 359 2 1 i 2 2 k.c., to odsetki zastrzeŝone w czynności prawnej. Przepisy te ograniczają wysokość takich odsetek. Przepisy te nie dotyczą odsetek w wysokości określonej przez ustawę, które naleŝą się w przypadku określonym przez ustawę
(np. odsetek ustawowych za opóźnienie), chociaŝby naleŝały się one w związku ze zobowiązaniem wynikającym z czynności prawnej. Tak więc czynnością prawną uregulowaną w tych przepisach jest czynność prawna, przez którą zastrzegana jest wysokość odsetek. Przepisy te będą więc, zgodnie z art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych, ograniczać wysokość odsetek zastrzeŝonych w czynności prawnej dokonanej po wejściu w Ŝycie tej ustawy. Z treści art. 359 2 1 k.c. wynika, Ŝe wysokość odsetek, o której mowa w tym przepisie, to w istocie stopa odsetek, czyli współczynnik, który po zastosowaniu do podstawy obliczenia odsetek i czasu ich naliczania prowadzi do ustalenia kwoty odsetek. Tylko tak rozumiana wysokość odsetek da się bowiem porównać z czterokrotnością wysokości stopy kredytu lombardowego. III.B. Zawarcie umowy Co oczywiste, jeŝeli umowa zawarta po 19 lutego 2006 r. określa stopę odsetek naleŝnych na jej podstawie, to stopa ta jest ograniczona przez przepisy o odsetkach maksymalnych. Warto przypomnieć, Ŝe, wedle art. 78 1 zdanie drugie k.c., do zawarcia umowy w formie pisemnej wymagana jest wymiana dokumentów obejmujących oświadczenia woli stron, z których kaŝdy jest podpisany przez stronę, albo dokumentów, z których kaŝdy obejmuje oświadczenie woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany. Tak więc umowa zostaje zawarta w formie pisemnej w chwili, w której kaŝdej stronie zostanie złoŝone na piśmie oświadczenie woli drugiej strony o zawarciu umowy; jeŝeli oświadczenia woli stron są składane w róŝnym czasie, naleŝy wziąć pod uwagę chwilę późniejszą. Wedle art. 70 1 k.c., w razie wątpliwości umowę uwaŝa się za zawartą w drodze oferty w chwili otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata (adresata) o przyjęciu oferty, a jeŝeli dojście do oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty nie jest wymagane (art. 69 k.c.) - w chwili przystąpienia oblata do wykonania umowy. Milczące przyjęcie oferty, za które uwaŝany jest brak niezwłocznej odpowiedzi ze strony przedsiębiorcy na ofertę złoŝoną przez osobę, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, naleŝy uznać za oświadczenie woli (art. 68 2
k.c.) 16. Wydaje się, Ŝe oświadczenie to zostaje złoŝone, a umowa zawarta, z upływem czasu, w którym oferent otrzymałby odpowiedź, gdyby została ona przygotowana i wysłana w zwykłym toku czynności 17. Artykuł 5 ustawy o odsetkach maksymalnych odnosi się do czasu dokonania czynności prawnej, a nie do czasu powstania albo ustania jej skutków, np. w wyniku ziszczenia się warunku lub nadejścia terminu. Zatem fakt, iŝ skutki prawne umowy są uzaleŝnione od warunku lub terminu (np. umowa kredytu zostaje zawarta 19 lutego 2006 r., zaś kredyt ma zostać udzielony po ustanowieniu zabezpieczenia w marcu 2006 r.), nie wpływa na rozstrzygnięcie, czy do umowy stosuje się ustawa o odsetkach maksymalnych. Liczy się bowiem chwila zawarcia umowy. Dalej naleŝy rozwaŝyć przypadek umowy zawieranej po 19 lutego 2006 r. w wykonaniu umowy przedwstępnej zawartej przed 20 lutego 2006 r. Artykuł 5 ustawy o odsetkach maksymalnych nie rozróŝnia między czynnością prawną dokonaną po chwili wejścia w Ŝycie tej ustawy w wykonaniu istniejącego w tej chwili zobowiązania a inną czynnością prawną dokonaną po tej chwili. Zatem, jeŝeli umowa przyrzeczona przewiduje wysokość naleŝnych na jej podstawie odsetek, to, skoro zostaje zawarta po chwili wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, wysokość tych odsetek podlega ograniczeniom przewidzianym tą ustawą, chociaŝby umowę przedwstępną zawarto przed tą chwilą. JeŜeli umowa przyrzeczona miałaby zostać zawarta po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, zaś stopa odsetek, która powinna zostać w niej zastrzeŝona zgodnie z umową przedwstępną, przewyŝsza stopę odsetek maksymalnych, to nie jest moŝliwe zawarcie umowy przyrzeczonej zgodnie z treścią zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej (art. 359 2 1 k.c.). W razie zawarcia umowy przyrzeczonej po 19 lutego 2006 r., odsetki naleŝne jej na podstawie nie zostałyby zastrzeŝone wedle stopy określonej zgodnie z umową przedwstępną, lecz wedle stopy odsetek maksymalnych (art. 359 2 2 k.c.). Podstawowym świadczeniem, do jakiego zobowiązana jest strona umowy przedwstępnej, jest złoŝenie oświadczenia woli o zawarciu umowy 16 Z. Radwański, w: System prawa prywatnego, Tom 2, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2002, s. 341. 17 A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1998, s. 294.
przyrzeczonej o treści określonej w umowie przedwstępnej 18. Orzecznictwo SN stoi na stanowisku, iŝ umowa przedwstępna nie jest umową wzajemną i nie podlega przepisom o umowach wzajemnych 19, gdyŝ świadczenie jej strony, polegające na złoŝeniu oświadczenia woli, nie moŝe zostać uznane za ekwiwalent analogicznego świadczenia drugiej strony. W takiej sytuacji wydaje się, iŝ moŝliwe jest jedynie zastosowanie ogólnego przepisu art. 475 1 k.c., dotyczącego skutków niemoŝliwości świadczenia. Wedle tego przepisu, jeŝeli świadczenie stało się niemoŝliwe z powodu okoliczności, za którą dłuŝnik nie ponosi odpowiedzialności, zobowiązanie wygasa. W omawianym wypadku, złoŝenie skutecznego oświadczenia woli o zawarciu umowy przyrzeczonej, zgodnego z treścią zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej, stało się niemoŝliwe wskutek zmiany przepisów (niemoŝliwość prawna 20 ), a więc okoliczności, za którą co do zasady Ŝadna strona nie ponosi odpowiedzialności. NaleŜy podkreślić, iŝ świadczenie, do którego zobowiązuje umowa przedwstępna, polega na zawarciu umowy przyrzeczonej o ustalonej treści, a zatem jest niepodzielne 21. JeŜeli strona składa oświadczenie woli o zawarciu umowy przyrzeczonej o treści innej niŝ ta, która wynika z umowy przedwstępnej, druga strona nie jest zobowiązana do przyjęcia takiego świadczenia 22. Zatem w omawianej sytuacji zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej przewidującej odsetki wyŝsze niŝ maksymalne wygasa w całości jako dotyczące świadczenia niemoŝliwego. Innym ciekawym przypadkiem jest zawarcie, po chwili wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, umowy, która nie określa wprost stopy odsetek naleŝnych na jej podstawie, lecz odwołuje się w tym zakresie do umowy ramowej zawartej przed tą chwilą. Sytuacja taka wystąpi, gdy np. strony zawrą 23 grudnia 2005 r. umowę ramową określającą szczegółowe zasady udzielania kredytów, w tym stopę odsetek, które mają się stosować do wszelkich umów kredytu zawartych przez strony w 2006 r., zaś 13 marca 2006 r. zawrą umowę kredytu, która określa jedynie kwotę kredytu, a co do pozostałych kwestii 18 Z. Radwański, w: System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań Część ogólna, Ossolineum 1981, s. 410, M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2000, s. 116, wyrok SN z 14 grudnia 1999 r., II CKN 624/98, OSNC z 2000 r., z. 6, poz. 120. 19 Powołany wyrok z 14 grudnia 1999 r. Natomiast M. Krajewski, op. cit., s. 49-55, dopuszcza moŝliwość ukształtowania umowy przedwstępnej jako wzajemnej z woli jej stron. 20 Por. W. Popiołek, w: Kodeks cywilny. Komentarz, Tom I, Warszawa 2002, s. 1133. 21 M. Krajewski, op. cit., s. 120. 22 M. Krajewski, op. cit., s. 125.
odwołuje się do umowy ramowej. W takim przypadku naleŝy uznać, Ŝe zawierając umowę szczegółową strony w istocie określiły wszelkie jej postanowienia, w tym stopę odsetek, tyle Ŝe uczyniły to co do większości postanowień przez odwołanie do umowy ramowej. Odwołanie to wynika z pewnej konwencji przyjętej przez strony, niemniej prowadzi do określenia skutków wywoływanych przez umowę szczegółową zgodnie z zamiarem jej stron (art. 56 k.c.). Zatem do umowy szczegółowej zawartej po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych znajdą zastosowanie przepisy tej ustawy. JeŜeli stopa odsetek przewidziana w umowie ramowej, do której odwołuje się taka umowa szczegółowa, przewyŝszy stopę odsetek maksymalnych, na podstawie tej ostatniej umowy naleŝne będą odsetki maksymalne. III.C. Inna czynność prawna Oczywiste jest rozstrzygnięcie przypadku, w którym po chwili wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych strony zawierają porozumienie (aneks) zmieniające postanowienia zawartej przed tą chwilą umowy, które określają wysokość odsetek. Takie porozumienie jest umową i czynnością prawną dokonaną po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych. Porozumienie to podlega zatem tej ustawie, przez co określana w nim stopa odsetek jest ograniczona przepisami k.c. o odsetkach maksymalnych. Co do określenia chwili zawarcia takiego porozumienia, odsyłam do punktu III.B powyŝej. Szczególnym przypadkiem zmiany treści stosunku umownego o charakterze ciągłym jest zmiana wzorca umowy w trybie art. 384 1 k.c. Zmiana ta następuje w ten sposób, Ŝe strona posługująca się wzorcem umowy (proferent) komunikuje drugiej stronie, zgodnie z art. 384 k.c., nowy wzorzec, zaś druga strona nie wypowiada umowy w najbliŝszym terminie wypowiedzenia. W praktyce umowa często przewiduje termin, w ciągu którego druga strona powinna wypowiedzieć umowę, aby sprzeciwić się przyjęciu nowego wzorca. Zaniechanie wypowiedzenia umowy w odpowiednim terminie naleŝy rozumieć jako oświadczenie woli drugiej strony o przyjęciu nowego wzorca umowy 23. Zmiana wzorca umowy wymaga dwóch oświadczeń woli: oświadczenia proferenta o zamiarze zmiany wzorca umowy i oświadczenia drugiej strony o przyjęciu 23 Por. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Gdynia 2002, s. 325, wyrok SN z 18 grudnia 2002 r., IV CKN 1616/00, OSNC z 2004 r., z. 4, poz. 54.
zmiany; to ostatnie oświadczenie zostaje złoŝone w sposób dorozumiany w chwili bezskutecznego upływu terminu do wypowiedzenia umowy. Oświadczenia te składają się na czynność prawną, której treścią jest zmiana wzorca umowy. Zatem, jeŝeli zmiana wzorca umowy dotyczy wysokości odsetek i następuje w omawianym trybie, to zmienione postanowienia podlegają przepisom k.c. o odsetkach maksymalnych, o ile termin do wypowiedzenia umowy upłynął bezskutecznie po 19 lutego 2006 r. Zmiana wysokości odsetek określonej w umowie moŝe teŝ nastąpić w drodze jednostronnej czynności prawnej. Dotyczy to zmiany następującej na podstawie tzw. klauzuli modyfikacyjnej zamieszczonej w umowie, czyli postanowienia zezwalającego jednej ze stron na złoŝenie oświadczenia woli o zmianie treści zobowiązania lub oznaczeniu świadczenia. Szczególnym przypadkiem klauzuli modyfikacyjnej jest klauzula waloryzacyjna (indeksacyjna) pozwalająca jednej ze stron na zmianę wysokości świadczenia w razie zmiany określonego wskaźnika. Typową klauzulą waloryzacyjną jest postanowienie zezwalające bankowi na zmianę stopy odsetek zastrzeŝonej w umowie kredytu stosownie do zmiany jednej ze stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego. Zmiana dokonana na podstawie klauzuli modyfikacyjnej wymaga złoŝenia oświadczenia woli; jest to więc czynność prawna. JeŜeli oświadczenie woli o takiej zmianie zostaje złoŝone, czyli dochodzi do adresata w taki sposób, Ŝe moŝe się on zapoznać z jego treścią, po 19 lutego 2006 r., zaś zmiana dotyczy wysokości odsetek, to zmienione postanowienia podlegają przepisom k.c. o odsetkach maksymalnych. Niekiedy postanowienie umowy przewiduje zmienną stopę odsetek kształtowaną w zaleŝności od określonego wskaźnika, którego zmiana pociąga za sobą zmianę stopy odsetek bez konieczności składania oświadczenia woli. Przykładem takiego postanowienia jest zastrzeŝenie stopy odsetek jako równej wskaźnikowi WIBOR 1 month powiększonemu o 1 punkt procentowy marŝy banku. Zmiana stopy odsetek nie następuje wówczas wskutek czynności prawnej kształtującej tę stopę. Oświadczenie banku, które wskazuje drugiej stronie nową stopę odsetek, ma znaczenie informacyjne i jest oświadczeniem wiedzy, a nie woli. Sama stopa odsetek została określona w umowie, przy czym określenie to nastąpiło przez odwołanie się do pewnego zmiennego wskaźnika; wahania tego wskaźnika powodują samoczynnie zmiany stopy odsetek. JeŜeli umowa
obejmująca takie postanowienie została zawarta przed 20 lutego 2006 r., to zmiany stopy odsetek następujące od tej daty wskutek wahań określonego w umowie wskaźnika bazowego nie podlegają przepisom k.c. o odsetkach maksymalnych. Ustawa ta stosowałaby się dopiero wtedy, gdyby nastąpiła zmiana postanowień umowy o stopie odsetek wynikająca z czynności prawnej (np. aneksu do umowy) dokonanej pod rządami ustawy o odsetkach maksymalnych. Ciekawym zagadnieniem jest wpływ zmiany postanowień umowy, które nie dotyczą wysokości odsetek, na zastosowanie ustawy o odsetkach maksymalnych. Dotyczy to w szczególności przedłuŝenia terminu obowiązywania umowy, np. przedłuŝenia terminu spłaty kredytu albo okresu obowiązywania umowy kredytu odnawialnego, jak teŝ zmiany kwoty udzielonego kredytu. JeŜeli omawiana zmiana dotyczy umowy zawartej przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, lecz następuje po tej chwili, powstaje pytanie, czy prowadzi ona do zastosowania przepisów k.c. o odsetkach maksymalnych. NaleŜy powtórzyć, iŝ art. 5 tej ustawy przewiduje, Ŝe jej przepisy stosuje się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu w Ŝycie. O zastosowaniu ustawy o odsetkach maksymalnych nie powinno zatem decydować dokonanie czynności prawnej, która pozostaje poza zakresem przedmiotowym tej ustawy, albowiem ustawa ta nie stosuje się do takiej czynności. Czynność prawna mająca za przedmiot określenie okresu obowiązywania umowy lub wysokości kredytu powoduje oczywiście, Ŝe zobowiązania ukształtowane taką czynnością będą wykonywane zgodnie z pozostałymi postanowieniami umowy, w tym dotyczącymi wysokości odsetek. Jednak treść tej czynności nie obejmuje zastrzeŝenia wysokości (stopy) odsetek; wysokość ta została zastrzeŝona wcześniej i nie sposób przyjąć, Ŝe strony ponownie ją zastrzegają przy kaŝdej zmianie treści zobowiązania. Tak więc, jeŝeli zmiana postanowień umowy wynikająca z czynności prawnej dokonanej po 19 lutego 2006 r. nie dotyczy postanowień o wysokości odsetek, to zmiana ta nie powoduje poddania zobowiązań wynikających z umowy przepisom k.c. o odsetkach maksymalnych. Ta sama konkluzja dotyczy np. czynności prawnej mającej za przedmiot wykonanie uprawnienia kredytobiorcy do skorzystania z udzielonego mu kredytu.
JeŜeli wysokość odsetek zostaje zastrzeŝona w innej jednostronnej czynności prawnej (np. przyrzeczeniu publicznym lub testamencie), to jest ona ograniczana przez przepisy k.c. o odsetkach maksymalnych, o ile czynność została dokonana po 19 lutego 2006 r. JeŜeli na czynność prawną składa się oświadczenie woli składane innej osobie, to o chwili dokonania czynności rozstrzyga art. 61 1 k.c. PowyŜsze uwagi zawarte w niniejszym punkcie III.C dotyczą odpowiednio zmiany treści takiej czynności. IV. Zmiany przepisów u.k.k. IV.A. Zakres przedmiotowy u.k.k. Wskutek zmian wprowadzonych do art. 3 u.k.k., ustawie tej będą podlegać umowy o kredyt konsumencki bagatelny (o wysokości mniejszej niŝ 500 złotych), krótkoterminowy (o terminie spłaty nieprzekraczającym 3 miesięcy), mieszkaniowy (na cele wymienione w skreślonym art. 3 ust. 2 pkt 3 u.k.k.) i konsolidacyjny (na spłatę kredytu mieszkaniowego). Dotąd umowy takie były wyłączone z zakresu przedmiotowego u.k.k. PoniŜsze uwagi dotyczą umowy o kredyt konsumencki bagatelny, lecz odnoszą się odpowiednio do pozostałych kategorii umów wymienionych powyŝej. Oczywiście umowa o kredyt konsumencki bagatelny zawarta po 19 lutego 2006 r. w pełni podlega u.k.k. w brzmieniu nadanym ustawą o odsetkach maksymalnych, chyba Ŝe jest wyłączona z zakresu przedmiotowego u.k.k. Co do określenia chwili zawarcia umowy oraz kwestii związanych z umową przedwstępną i umową ramową, odsyłam do punktu III.B powyŝej. Szczególnym przypadkiem zawarcia umowy o kredyt konsumencki w rozumieniu u.k.k. jest utrzymywanie się nieprzewidzianego w umowie ujemnego salda, za zgodą kredytodawcy, przez co najmniej 3 miesiące. W tym wypadku wydaje się, Ŝe decydujące znaczenie ma chwila wyraŝenia zgody przez kredytodawcę na utrzymywanie się ujemnego salda przez ten okres. JeŜeli taka zgoda została wyraŝona przed 20 lutego 2006 r., zaś kwota takiego kredytu konsumenckiego nie przekraczała 500 złotych, u.k.k. co do zasady nie stosuje się do takiego kredytu. Nadto, u.k.k. moŝe się w pewnym zakresie stosować do umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej przed 20 lutego 2006 r., jeŝeli nie wcześniej niŝ w tej dacie zostaje dokonana czynność prawna uregulowana w u.k.k. i dotycząca takiej umowy, zaś zastosowanie u.k.k. do takiej umowy nie jest wyłączone przez
jej przepisy w brzmieniu po nowelizacji (np. art. 3 ust. 1 pkt 3 o kredycie nieodpłatnym). Ewentualne wyłączenie zastosowania u.k.k. naleŝy oceniać wedle treści umowy z chwili dokonania takiej czynności. Natomiast nieistotne jest, w jakim zakresie zostały wykonane zobowiązania z umowy. Zatem nie moŝna uznać za umowę o kredyt nieodpłatny np. umowy, która zobowiązuje konsumenta do zapłaty oprocentowania, chociaŝby odsetki zostały juŝ spłacone. JeŜeli umowa o kredyt konsumencki bagatelny zawarta przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych zostaje zmieniona przez umowę zawartą po tej chwili, zaś ta umowa zmieniająca spełnia definicję umowy o kredyt konsumencki podlegającej u.k.k. (jest w istocie nową umową), to do tej nowej umowy stosują się przepisy u.k.k., w tym te dotyczące zawarcia umowy 24. Sytuacja ta jest dosyć rzadka w praktyce i moŝe dotyczyć np. umowy, która, zmieniając poprzednio zawartą umowę, przewiduje udzielenie kredytobiorcy dodatkowego kredytu i zwiększenie kosztów związanych z udzieleniem lub spłatą kredytu (art. 2 ust. 1 i art. 3 ust. 1 pkt 3 u.k.k.). JeŜeli treść zobowiązań wynikających z umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych zostaje zmieniona przez czynność prawną dokonaną po tej chwili, przy czym zmiana nie ma charakteru nowej umowy o kredyt konsumencki podlegającej u.k.k., stosuje się następujące zasady. JeŜeli taka zmiana dotyczy uprawnienia kredytobiorcy do przedterminowej spłaty kredytu, obowiązku kredytobiorcy poinformowania o zamiarze takiej spłaty, skutków takiej spłaty co do obowiązku zapłaty odsetek, prowizji lub opłat, terminu rozliczenia wynikającego z takiej spłaty lub prowizji za taką spłatę, to zmiana nie moŝe wprowadzić zasad sprzecznych z art. 8 u.k.k. Natomiast sama przedterminowa spłata kredytu nie jest czynnością prawną i nie skutkuje zastosowaniem u.k.k. Podobnie zmiana dotycząca treści weksla lub czeku konsumenta wręczonego kredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki bagatelny lub obowiązku zwrotu tego dokumentu nie moŝe naruszyć art. 9 u.k.k. Zmiana treści zobowiązania z takiej umowy nie moŝe teŝ skutkować wyłączeniem ani ograniczeniem zarzutów przysługujących konsumentowi w razie przelewu przez 24 Por. J. Chłąd, Zmiana umowy o kredyt konsumencki, Prawo Bankowe Nr 4 z 2004 r., s. 70-74.
kredytodawcę wierzytelności z takiej umowy (art. 10 ust. 1 u.k.k.). Nadto, zmiana odnosząca się do uprawnienia kredytodawcy do wypowiedzenia umowy o kredyt konsumencki bagatelny z powodu niespełnienia przez kredytobiorcę świadczenia pienięŝnego nie moŝe wprowadzić zasad sprzecznych z art. 14 u.k.k. Postanowienie omawianej czynności prawnej, które narusza art. 8, 9, 10 ust. 1 lub 14 u.k.k., jest niewaŝne (art. 58 1 k.c.). Wreszcie, jeŝeli zgoda kredytodawcy na utrzymywanie się ujemnego salda w kwocie poniŝej 500 złotych przez co najmniej 3 miesiące (art. 3 ust. 2 pkt 1 u.k.k.) została udzielona przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, lecz po tej chwili zostaje dokonana czynność prawna skutkująca zmianą rocznej stopy oprocentowania lub kosztów kredytu, na kredytodawcy ciąŝy, w zakresie tej zmiany, obowiązek informacyjny z art. 6 u.k.k. Co do moŝliwych rodzajów czynności prawnej zmieniającej treść zobowiązań oraz chwili dokonania takiej czynności, odsyłam do punktu III.C powyŝej. Wedle dominującego poglądu, wydanie weksla lub czeku remitentowi przez wystawcę jest czynnością prawną (umową) prowadzącą do powstania zobowiązania wekslowego 25. Zatem, jeŝeli po 19 lutego 2006 r. konsument wręczy kredytodawcy weksel lub czek wystawiony przez siebie w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej do tej daty, zastosowanie znajdzie art. 9 ust. 1 3 u.k.k. Dalej, w przypadku dokonania po 19 lutego 2006 r. czynności prawnej mającej za przedmiot przelew wierzytelności kredytodawcy z umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej do tej daty, bezskuteczne będzie postanowienie tej umowy wyłączające lub ograniczające zarzuty przysługujące konsumentowi w związku z tym przelewem (art. 10 ust. 1 u.k.k.). JeŜeli po chwili wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych zostanie dokonana czynność prawna mająca za przedmiot przejęcie albo przystąpienie przez konsumenta do długu wynikającego z umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej przed tą chwilą z inną osobą, na kredytodawcy będzie ciąŝył obowiązek informacyjny z art. 10 ust. 2 u.k.k. Wnioskowanie o zastosowaniu ustawy o odsetkach maksymalnych jest, wedle 25 M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1998, s. XLI-XLIV i 432-433 oraz tam powołana literatura.
jej art. 5, przeprowadzane następująco: skoro pod rządami ustawy nowej dokonano regulowanej przez nią czynności prawnej, to ustawa nowa stosuje się do tej czynności. JeŜeli do dokonania takiej czynności konieczne jest pewne uprawnienie, jego istnienie ocenia się na podstawie treści odpowiedniego stosunku prawnego. Treść stosunku prawnego, który wynika z czynności prawnej dokonanej przed wejściem w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, co do zasady nie jest określana przez tę ustawę. Przepisy u.k.k. nie przyznawały kredytobiorcy prawa do odstąpienia od umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej przed 20 lutego 2006 r. Gdyby kredytobiorca złoŝył, w albo po tym dniu, oświadczenie o odstąpieniu od takiej umowy z powołaniem się na u.k.k., naleŝałoby uznać, iŝ taka czynność prawna (odstąpienie) jest niewaŝna, gdyŝ uprawnienie do jej dokonania nie wynikało z treści stosunku prawnego istniejącego w chwili jej dokonania. Nieco inaczej przedstawia się kwestia uprawnienia kredytodawcy do wypowiedzenia umowy o kredyt konsumencki bagatelny, zawartej przed 20 lutego 2006 r., z powodu niespełnienia przez kredytobiorcę świadczenia pienięŝnego. O ile postanowienia umowy dotyczące tego prawa nie zostały zmienione po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, istnienie tego uprawnienia naleŝy oceniać na podstawie tych postanowień i przepisów prawa, które obowiązywały w zakresie tej umowy przed 20 lutego 2006 r. JednakŜe wypowiedzenie dokonane, przez złoŝenie kredytobiorcy odpowiedniego oświadczenia woli, po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych nie moŝe naruszać art. 14 u.k.k. Przepis ten stawia pewne wymogi co do dopuszczalności i terminu wypowiedzenia. Przykładowo, jeŝeli umowa o kredyt konsumencki bagatelny zawarta w lipcu 2005 r. uprawniała kredytodawcę do wypowiedzenia w razie opóźnienia ze spłatą co najmniej dwóch pełnych rat, to jeŝeli oświadczenie o wypowiedzeniu miałoby dotrzeć do kredytobiorcy po 19 lutego 2006 r. do wypowiedzenia konieczne jest takŝe uprzednie wezwanie do zapłaty opisane w art. 14 u.k.k. Wedle art. 16 u.k.k., oferta zawierająca jakiekolwiek dane dotyczące kosztu kredytu konsumenckiego powinna podawać rzeczywistą roczną stopę oprocentowania. W doktrynie prawa cywilnego jest sporne, czy oferta jest odrębną czynnością prawną, czy teŝ elementem kształtowania czynności
prawnej, jaką jest umowa 26. Nawet gdyby nie uznać oferty za odrębną czynność prawną, nie ulega wątpliwości, Ŝe art. 16 u.k.k., w zakresie dotyczącym oferty, dotyczy procesu dokonywania czynności prawnej, jaką jest umowa, niezaleŝnie od tego, czy czynność ta zostanie dokonana. Do zastosowania ustawy o odsetkach maksymalnych w zakresie art. 16 u.k.k. powinno więc wystarczyć dokonywanie czynności prawnej (zawieranie umowy) po 19 lutego 2006 r. Zatem art. 16 u.k.k. moŝe stosować się do oferty, która dotyczy umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych i jest składana kredytobiorcy po tej chwili. Dotyczy to np. oferty zmiany postanowień takiej umowy o wysokości prowizji. NaleŜy podkreślić, iŝ w omawianych przypadkach u.k.k. stosuje się jedynie w zakresie (do) czynności prawnej dokonanej po 19 lutego 2006 r. i dotyczącej umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej do tej daty. Z treści art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych nie moŝna natomiast wywodzić, iŝ dokonanie po tej dacie czynności prawnej podlegającej u.k.k. prowadzi do poddania u.k.k. całego stosunku prawnego, który wynika z takiej umowy. IV.B. Wymagania co do treści i trybu zawarcia umowy Nowe wymagania co do treści umowy o kredyt konsumencki i obowiązków kredytobiorcy związanych z jej zawarciem wynikają z nowego art. 4 ust. 2 pkt 13 i drugiego zdania art. 4 ust. 5 u.k.k., a takŝe zmienionego ust. 4 części I załącznika do u.k.k. Przepisy te odnoszą się do treści, jaką powinna obejmować umowa o kredyt konsumencki w chwili jej zawarcia, oraz terminu do doręczenia konsumentowi egzemplarza takiej umowy po jej zawarciu. Zatem przepisy te naleŝy stosować, jeŝeli umowa o kredyt konsumencki jest zawierana po 19 lutego 2006 r. i podlega u.k.k. w brzmieniu określonym ustawą o odsetkach maksymalnych. Co do określenia chwili zawarcia umowy, odsyłam do punktu III.B powyŝej. IV.C. Artykuł 7a u.k.k. Nowy art. 7a u.k.k. ogranicza wysokość kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki. Sankcją za jego naruszenie jest niewaŝność odpowiedniego postanowienia umowy. 26 Por. Z. Radwański, w: System prawa prywatnego, Tom 2, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2002, s. 343-345.
Przepis ten naleŝy oczywiście stosować do umowy o kredyt konsumencki zawieranej po 19 lutego 2006 r. i podlegającej u.k.k. w brzmieniu określonym ustawą o odsetkach maksymalnych. Nadto, jeŝeli po tej dacie zostanie dokonana czynność prawna, która zmieni wysokość kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki zawartej przed 20 lutego 2006 r. i podlegającej u.k.k. w brzmieniu określonym ustawą o odsetkach maksymalnych, zmiana nie będzie mogła prowadzić do naruszenia art. 7a u.k.k. Ta zasada dotyczy w szczególności umowy o kredyt konsumencki, która wcześniej nie podlegała u.k.k. (por. punkt IV.A powyŝej). Wydaje się, Ŝe przy porównywaniu zmienionej wysokości kosztów z kwotą udzielonego kredytu naleŝy wziąć pod uwagę kwotę kredytu na chwilę dokonania zmiany, chociaŝby została ona juŝ wypłacona. Od przyjętej wykładni art. 7a u.k.k., a przede wszystkim pojęcia kosztów związanych z zawarciem umowy, zaleŝy, na ile prawdopodobna jest zmiana wysokości tych kosztów po zawarciu umowy. Co do określenia chwili zawarcia umowy lub dokonania czynności prawnej zmieniającej treść zobowiązania, odsyłam do punktów III.B i III.C powyŝej.