Elżbieta Kowalczyk-Heyman W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle Na początku XV w. zakon krzyżacki rozpoczął planowe osadzanie osadników mazowieckich na obszarze na wschód od Piszu, w puszczy Dammeruwen ciągnącej się wzdłuż granicy państwowej z 1343 r. poprowadzonej tu biegiem Wincenty, lewego dopływu Pisy. Działalności tej sprzyjało zawarcie w 1422 r. pokoju mełneńskiego z Polską i Litwą, choć do ostatecznego uregulowania przebiegu granicy, zwłaszcza na odcinku od źródeł Wincenty do górnego Kamiennego Brodu na Łeku (Ełku), doszło dopiero w 1437 r. w Szczuczynie 1. Niedługo po zawarciu pokoju, w 1424 r., powstał dokument wizytacyjny opisujący zagospodarowywany obszar. Wśród zapisanych w nim nazw terenowych i wodnych odnajdziemy nazwy polskie wskazujące na to, że osadnicy mazowieccy już wcześniej eksploatowali gospodarczo ten teren. Są to nazwy: Pauloczinstog (Pawłocinstok, dzisiejsza Konopka) 2, Pisewoda (Pisza Woda) oraz hybryda polsko-niemiecka Swentczeksehe (jez. Święcek). Za wcześniejszym rozpoczęciem kolonizowania tego obszaru 3 przemawiają również wzmianki o dwóch młynach (o nazwie Steffansfiies/Stefans Moel oraz młyna bez nazwy, położonego nad rzeką Gayle, dzisiejszą Białką), zapewne zbożowych, a to wskazuje na istnienie starszych wsi i pól uprawnych. Zanim przejdę do właściwego tematu rozważań kilka słów o nazwie Gayle. Jest to hydronim powiązany z prusko-jaćwieskim gaylis biały, który jako nazwa rzeki ma swój odpowiednik w polskim hydronimie Biała, Białka, oznaczając ciek o czystych, białych wodach. Odnosił się on również do rozległego obszaru mokradeł towarzyszących środkowemu biegowi Pawłocinstoku oraz środkowemu i górnemu biegowi Gayle, a także środkowemu biegowi położonej nieco dalej na północny wschód rzeczki Dą- 1 2 3 Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, Bd. I (1398 1437), hrsg. v. E. Weise, wyd. 2, Marburg 1970, nr 152, 187. Jest to wschodni dopływ jez. Roś, por. Hydronimia Wisły, cz. 1 Wykaz nazw w układzie hydrograficznym, red. P. Zwoliński, Wrocław 1965, s. 181 nr 472. Na obszarze tym do Pawłocinstoku uchodzi jej lewy dopływ Białka/Biała, wcześniej zwana Gayle. Obecność Polaków (Mazowszan) w prokuratorii piskiej odnotowano już w 1412 r., w instrukcji przesłanej wielkiemu marszałkowi, udającemu się na polsko-krzyżacki proces polubowny w Budzie, por. W. Długokęcki, E. Kowalczyk, Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej, cz. II Granica komturstwa bałgijskiego (prokuratorstwo piskie i ełckie), Kwartalnik Historyczny, 2004, R. 111, nr 1, s. 32. Por. też: G. Białuński, Sprawozdanie komisji krzyżackiej z objazdu w 1424 roku, czyli o początkach kolonizacji okolic Pisza, Znad Pisy, 2007 (2008), t. XVI, s. 13 15, tam starsza literatura przedmiotu. Pruthenia, 2011, t. VI, s. 81 88
82 Elżbieta Kowalczyk-Heyman brówki, prawemu dopływowi Pawłocinstoku. W tym przypadku nazwa ta miałaby swój odpowiednik w nazwie Biel, Biele, oznaczającym w staropolszczyźnie błoto, mokradło, bagno, podmokłą łąkę 4, porośnięte wełnianką (Eriophorum latifolium), której kłosy tworzą białe, wełniste kłębuszki 5. Za takim rozumieniem nazwy Gayle przemawia nazwa wsi Zabielne, położonej na północnym skraju mokradeł, na obszarze których Białka uchodzi do Konopki (Pawłocinstoku). Nie mamy zatem pewności co do etymologii tej nazwy zarówno w języku pruskim, jak i polskim. Być może doszło tu do nałożenia się dwóch toponimów, pierwotnego, pruskiego Gayle i wtórnego, polskiego Biel. Wróćmy do interesującego nas dokumentu, sporządzonego w języku niemieckim. Oto trzy razy wymieniono w nim obiekt topograficzny nazwany Burgwale, Borgwale, Burgwal grodzisko 6. Służył on jako punkt odniesienia (lokalizacyjny) dla urzędników zakonnych opisujących kolejne jednostki osadnicze. Badacze niemieccy, a za nimi polscy, identyfikowali go z rzekomym staropruskim grodziskiem w Białej Piskiej, gm. loco. Informacje o jego położeniu nie są precyzyjne (ryc. 1). Miało ono leżeć wśród mokradeł na południe od Białej, na zachodnim brzegu rzeczki Białki, 1 km na południe południowy zachód od Białej, w miejscu zwanym Pial, Teufelsberg 7. Hans Crome określił jego położenie (?) kształt (?) jako grodzisko cyplowe (Zungenburg), co jednak nic nie mówi o formie umocnień. Odmiennego zdania był Max Toeppen, który uznał, że rzecz zasadza się na pomyłce, niepoprawnym zapisie nazwy Białej jako Piall, dokonanym przez Caspara Hennenbergera 8. W konsekwen- 4 5 6 7 8 Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1953, t. I, z. 2, s. 88; Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, red. K. Rymut (dalej cyt. NMP), t. I (A-B), Kraków 1996, s. 168. Z. Gloger, Dawna ziemia Łomżyńska, Biblioteka Warszawska, 1876, t. II (142), s. 592; K. Moszyński, Uwagi o słowiańskiej terminologii topograficznej i fizjograficznej oparte przeważnie na materiale białorusko-poleskim, Archiwum Nauk Antropologicznych, 1921, t. I, nr 5, s. 2 3. Wskazywano też na związek z bieleniem płótna, co zanegował T. Zdancewicz, Nazwy terenowe i miejscowe z apelatywem geograficznym biel na Suwalszczyźnie, [w:] Studia językowe z Białostocczyzny. Onomastyka i historia języka, red. I. Maryniakowa, E. Smułkowa, Warszawa 1989, s. 105 106. Uznał on, że biel oznaczała początkowo podmokłą, pozbawioną wysokopiennej roślinności łąkę stanowiącą prześwit w ciemnej ścianie zwartego lasu, w nawiązaniu do prześwit, czyli jasne miejsce w lesie, która może pozostawać w związku z przymiotnikiem biały jasny. Inna uwaga tego badacza (ibidem, s. 64 przyp. 17) o bieleniu lnu zasadza się na nieporozumieniu. Lnu się nie bieli a moczy, bieli się płótno, rozściełając je na łąkach po to, aby wilgotniało od rosy i bielało od słońca. R. Seeberg-Elverfeldt, Der Verlauf der Besiedlung des ostpreussischen Amtes Johannisburg bis 1818, Altpreussische Forschungen, Bd. XI, 1934, H. 1, s. 43; G. Białuński, Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Olsztyn 2002, s. 23 24; idem, Sprawozdanie, s. 17 20. E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen, Glogau Berlin 1908, s. 14; H. Crome, Karte und Verzeichnis der vor- und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Alt-Preussen, 1937, Bd. II, H. 3, s. 118; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Tl. 1, Prussia, Bd. XXXII, s. 1938, H. 1, s. 204; Mapa Grodzisk w Polsce, red. W. Antoniewicz, Z. Wartołowska, Wrocław 1964, nr II K-18. M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska, oprac. G. Jasiński, Olsztyn 1995, s. 7 71; C. Hennenberger, Erclerung der preussischen grössern Landtafel oder Mappen, Königsberg 1595, s. 349. Także na opracowanych przez niego mapach odnaj-
W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle 83 cji nazwę tę błędnie powiązano z pruskim pil wzgórze zamkowe (w rzeczywistości gród E.K.-H.). Można zatem przyjąć, że badacz ten zanegował istnienie grodziska w Białej Piskiej. Przeprowadzone badania weryfikacyjne wokół tego miasta, na obszarze 28-76 Archeologicznego Zdjęcia Polski (dalej AZP) nie potwierdziły istnienia tu jakichkolwiek śladów umocnienia i nie zostało ono naniesione na sporządzoną mapę stanowisk 9. Aby zatem rozwiązać zagadkę wymienionego w 1424 r. grodziska należało dokonać szczegółowego rozbioru wszystkich trzech zapisów wspomnianych wyżej. Pierwszy zapis mówi o nadaniu Paszkowi (Paschke) istniejącej (niezasiedlonej) wsi i 70 łanów (w tym łąki), leżących przy jakimś grodzisku Ouch so leit noe bey den Burgwale eyn dorf czu besetczen, das Paschke hot geannamet van LXX huben und haben ouch wesewachs genug. Wieś ta to Kaliszki 10, położona około 4 km na zachód od Białej Piskiej, która dokument lokacyjny otrzymała dopiero w 1447 r., po zmianie właściciela. Drugie poświadczenie dotyczy starań Rafała i Bartosza z Pisza o nadanie 70 łanów w dąbrowie położonej w górnym biegu rzeczki Pawłocinstok. Obszar ten położony był w odległości ¾ drogi 11 od grodziska, czyli ok. 6 km Nederhalben 12 dem flisse Pauliczinstog genant legen dammerauwen wol van LXX huben, die Begeret Raphael und Bartusch czu Johansburg von eynem Borgwale drey firtel weges. Ouch so lege wol eyn dorf und eyne Moel bey demselben flisse. Na łanach tych powstało kilka wsi, które otrzymały w 1435 r. od komtura bałgijskiego Pawła von Rusdorfa przywileje lokacji na prawie chełmińskim. Nadanie dla Bartosza obejmowało 48 łanów i założono tu wsie: dziemy nazwę Piall (Pial) vel Geel, np. Prussiae. Das ist des Landes zu Preussen, welchs das herrlichste theil ist Sarmatiae Europeae, skala ok. 1:370 000, Königsberg 1576; Prussiae Das ist des Landes zu Preussen Welches das herrlichste Theil ist Sarmatiae Europeae, skala ok. 1:370 000, Königsberg 1595. Nazwa Geel pochodzi natomiast od niemieckiego gehl żółtobiały i była kalką nazwy pruskiej, co doprowadziło do zmiany nazwy Białej na Gehlenburg, por. NMP I, s. 140 141; por. wyżej s. 1 i przyp. 5. 9 W Delegaturze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Ełku istnieje wszakże teczka obiektowa, w której oznaczono je jako stan. 1 w Białej Piskiej. 10 G. Białuński, Kolonizacja, s. 30. Nazwę tej wsi wywodziłabym nie od nazwy osobowej Kaliszek, jak w NMP, t. IV (J-Kn), Kraków 2001, s. 269, a od apelatywu *kał > kalisko błoto, bagno, kałuża, ze względu na topografię terenu. Wieś ta od północy i wschodu jest otoczona, zmeliorowanymi obecnie, bardzo podmokłymi łąkami, por. przyp. 5. 11 W owym czasie odległość określona jako ¾ drogi wynosiła ok. 5832 m. Podstawą wyliczenia jest zapis w aktach miejskich Chełmna, z początku XV w. Item 90 zeile facit ½ miliare. Item 45 zeile faciunt eyn vierteylweg, F. Schultz, Die Stadt Kulm in Mittelalter, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, 1888, H. 23, s. 204. Zatem ¾ drogi to 135 sznurów równych ¾ mili. Mila (duża) liczyła w państwie zakonnym około 7 8 km, długość sznura wynosiła wówczas około 43,2 m, a pręta 4,32 m, G. Myśliwski, Człowiek średniowiecza wobec czasu i przestrzeni (Mazowsze od XII do poł. XVI wieku), Warszawa 1999, s. 82 83. Natomiast W. Paravicini (Die Preussenreisen des europäischen Adels, Tl. 2, Sigmaringen 1995, s. 90 przyp. 362) podał, że sznur to 50 m. 12 Użyte w omawianym dokumencie słowo nederhalben (niederhalben) oznacza wprawdzie w dolnej części, w dolnym biegu, ale w rzeczywistości nadanie obejmowało obszar położony w górnym biegu Pawłocinstoku, za podmokłymi (dziś zmeliorowanymi) łąkami, które leżą w środkowym biegu tej rzeczki. W przekazach zakonnych zdarza się mylenie kierunku spływu cieków.
84 Elżbieta Kowalczyk-Heyman Pawłocin, Płachty, Rolki i Konopki. Takie samo nadanie otrzymał Rafał i powstała tu wieś Kożuchy 13. Łącznie nadano 96 łanów, co przekłada się na ok. 1650 ha. Było to o 26 łanów więcej niż podano w 1424 r. Założone wsie leżą nad Konopką i otaczają Białą Piską od północnego wschodu, wschodu i południowego wschodu, w odległości od 2 do 5 km (ryc. 1). Trzeci raz wiadomość o grodzisku pojawia się w zapisie o dąbrowie o powierzchni 40 lub więcej łanów z łąkami i możliwości założenia młyna przy Gayle/Białce, która nie została nikomu nadana So leit bey der Gayle eyn Burgwal und dammerauwen dobey wol van XL huben addir mee und wesewachs genug und eyne Moel herte dobey czulegen. Wątpliwość dotyczy nazwy Gayle. Czy w tym przypadku oznaczała ona rzeczkę, czy także bagienny obszar, przez który ona przepływa 14. Sprawy nie wyjaśnia jednoznacznie użyty przyimek bei. Dla naszych rozważań najcenniejsze są dwa pierwsze zapisy, albowiem podają dokładne położenie nadanych łanów i grodziska. Pierwszy z nich informuje, że grodzisko leżało na obszarze łanów, na których osadzono wieś Kaliszki. Drugie poświadczenie mówi o położeniu opisywanych łanów w odległości blisko 6 km od tegoż grodziska. Odległość ta, mierzona od środka powstałych wsi, zawiera się między 6 a 9 km w linii napowietrznej. W przypadku Konopek, leżących w środkowym biegu Konopki (Pawłocinstoku) jest ona dokładnie taka sama jak w dokumencie z 1424 r. i wynosi dokładnie 6 km w linii napowietrznej. Pozostałe wsie położone są w górnym biegu Konopki, w odległości ok. 9 km. Wydaje się zatem, że poszukiwany przez nas Burgwall, wiązany do tej pory z Białą Piską, w rzeczywistości mógł się znajdować na gruntach Kaliszek, a badacze niemieccy źle go lokalizowali. Tego samego zdania jest G. Białuński 15. Przeprowadzone w 1992 r. badania AZP zrodziły nadzieję na zlokalizowanie poszukiwanego grodziska właśnie w Kaliszkach, gm. Biała Piska. Oto w trakcie tych badań natrafiono na obiekt położony ok. 0,5 km na południe od wsi, w odległości ok. 50 m na południe od drogi łączącej Pisz z Białą Piską, na nieznacznym wyniesieniu terenowym (ryc. 2). Zasugerowano, że może to być grodzisko o kształcie prostokąta o bokach 50x200 m. Jego majdan miał otaczać pojedynczy wał, złożony z nasypu, w którego licu widoczne były kamienie, a na samym majdanie miała zalegać warstwa kulturowa. Obiekt ten oznaczono jako stan. 1 w Kaliszkach (AZP 27-75/9) 16. Przeprowadzona w listopadzie 2010 r. wizja lokalna nie potwierdziła tego stanu rzeczy 17. Wskazany obiekt to kem, z którego wybrano żwir, pozostawiając jego zewnętrzny obrys. Nie stwierdzono tu żadnych śladów umocnień i warstwy kulturowej. 13 G. Białuński, Kolonizacja, s. 26 27. 14 Por. R. Przybytek, Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens (Nazwy miejscowe pochodzenia bałtyckiego w południowej części Prus Wschodnich), Hydronymia Europaea, red. W. Schmid, Stuttgart 1993, s. 26 27 lub NMP I, s. 140; por. wyżej przyp. 5 i 10. 15 G. Białuński, Sprawozdanie, s. 17, przyp. XXI. 16 Badania prowadziła Ewa Kawałek. 17 Domniemane grodzisko wizytowali E. Kowalczyk-Heyman, M. Dzik i Ł. Miechowicz.
W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle 85 Odnalezienie grodziska przy Gayle miałoby istotne znaczenie dla określenia przebiegu pogranicza mazowiecko-pruskiego, bowiem tak naprawdę nie wiemy, czy należy je wiązać z wczesnośredniowiecznym osadnictwem galindzkim, czy jaćwieskim. Nie można też odrzucić przypuszczenia, że jest to obiekt starszy, pochodzący z wczesnej epoki żelaza. Kaliszki, na obszarze których obiekt ten powinien się znajdować, leżą w odległości kilkunastu kilometrów na północ od Wincenty. Na rzece tej ustanowiono w listopadzie 1343 r. granicę mazowiecko-krzyżacką. Ponieważ jednak rzeki, zwłaszcza tak małe jak Wincenta, nie tworzyły granic osadniczo-etnicznych, można założyć, że pustka osadnicza oddzielająca we wczesnym średniowieczu osadnictwo mazowieckie i pruskie przebiegała zapewne na północ od tej rzeki. Wynika to z faktu, że najdalej wysunięte na północ grodziska mazowieckie położone są na lewym brzegu Wincenty i odległe od Kaliszek ok. 13 i 25 km. Pierwsze z nich to obiekt w Truszkach- Zalesiu, powstały w latach dwudziestych X w. i istniejący do połowy, drugiej połowy XI w. Leży on w górnym biegu Wincenty, w odległości ok. 1 km od niej 18. Drugi obiekt znajduje się w Czerwonem, wsi położonej ok. 4 km od ujścia Wincenty. Funkcjonował on od drugiej połowy XIII w. do początku XIV w. 19 W opisanej sytuacji, gdy dysponujemy wiarygodnym przekazem pisanym o istnieniu grodziska w sąsiedztwie Białki, wydaje się celowe przeprowadzenie kolejnych weryfikacyjnych poszukiwań AZP na zachodnim brzegu tej rzeczki, a zwłaszcza wokół Kaliszek, ale także wzdłuż lewego brzegu Białki, na południe od Białej Piskiej. Ponadto, należałoby nałożyć na archeologów prowadzących takie badania, obowiązek przeprowadzenia wyczerpującej kwerendy źródłowej i archiwalnej oraz zapoznania się z istniejącą literaturą przedmiotu. W przeciwnym przypadku wojewódzki konserwator zabytków archeologicznych nie powinien przyjmować i rozliczać przeprowadzonych badań terenowych. Zur Identifizierung des Burgwalls in Gayle Zusammenfassung Der Abschluss des Friedensvertrages von 1422 zwischen dem Deutschen Orden einerseits und Polen und Litauen andererseits begünstigte die Entwicklung der Besiedlung auf beiden Seiten der Grenze. Kurz darauf, 1424 entstand ein Dokument zur Erschließung des Gebietes des Ordenslandes, das östlich des Flusses Pisa, eines rechten Zuflusses der Narwa gelegen war. In dieser Beschreibung finden sich zwischen vielen Orts- und Flur- und Gewässernamen viele polnische 18 19 Np. E. Marczak, Na rozdrożu kultur. Badania archeologiczne w Truszkach Zalesiu, gm. Kolno, woj. podlaskie, [w:] Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, red. H. Karwowska, A. Andrzejewski, Białystok 2006, s. 93 102. W. Pela, Czerwone, gm. Kolno, dwór, Informator Archeologiczny. Badania rok 1979, Warszawa 1980, s. 246 247.
86 Elżbieta Kowalczyk-Heyman oder polnisch-deutsche Namen, die auf die beträchtliche Rolle der Masowier bei der Besiedlung dieser Gegend hindeuten. Unsere Aufmerksamkeit weckt allerdings der dreimal erscheinende Name Burgwalle, Borgwalle, Burgwall. Ein so genanntes Objekt lag in der Gegend, die prußisch Gayle genannt wurde, das mit dem prußisch-jadwingischen gaylis weiß zusammenhängt und gleichzeitig der Name eines kleinen Flusses war. Die deutschen Forscher waren sich über seine Lage nicht einig, verbanden ihn allerdings mit der Biała Piska. Die von ihnen gegebenen Informationen waren zu allgemein und widersprüchlich. Die polnischen Archäologen, die sie überprüften, fanden an den besagten Orten keine Überreste eines Burgwalls. Nach Ansicht der polnischen Historiker, ergibt sich aus der Analyse des Dokumentes von 1424, dass sich der Burgwall in der Nähe des Dorfes Kaliszki befunden haben muss. Und hier wurde bei archäologischen Untersuchungen auch seine vermutliche Lokalisierung aufgezeigt. Leider zeigten genauere Untersuchungen, dass es sich hier um die Überreste einer natürlichen Erhebung handelt, aus deren Innerem einst Kies gefördert wurde. Es muss folglich weiterhin nach dem Burgwall gesucht werden, da seine Lokalisierung für die Rekonstruktion der frühmittelalterlichen Grenze zwischen Masowien und Preußen von großer Bedeutung ist. In the matter of identification of hill fort nearby Gayle Summary Concluding peace in 1422 between Teutonic Order, Poland and Lithuania favoured the development of settlement between both sides of the border. Briefly after that a document was created State of Teutonic Order. It situated Teutonic Order on the east from Pisa river, which is right tributary of Narwia. Among many local, regional and water names one can find in this description interesting amount of polish or polish german names indicating important role of Masovians in the settlement of the territory. We pay special attention to the name mentioned here three times Burgawalle, Borgwalle, Burgwall which means hill fort. Object with that name was situated in the area called in Prussian language Gayle. The name was connected with Prussian-Yotvingians Gaylis which meant white, it was also a name of a small river. German researchers weren t unanimous about its position, however they thought it was connected with Biała Piska. The information given by them were too general and contradictory. Polish archeologists, who were trying to verify those data, didn t find the remains of fort hill there. According to polish historians, the analysis of the document from 1424 shows, that the fort hill should lie in the nearby of Kaliszka village. Its probable location was pointed there during archeological researches. Unfortunately the verification researches showed, that it is only the remain of kame, from which a gravel was extracted. It is important to make further researches of the fort hill, finding it would have an important meaning to detail course of Early Medieval Masovian-Prussian borderland.
W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle 87 Ryc. 1. Topografia obszaru wokół Konopki (Pawłocinstoku) i Białki. Legenda: 1. wsi wymienione w artykule, 2. położenie domniemanych grodzisk, 3. inne miejscowości, oprac. E. Kowalczyk-Heyman
(fot. M. Dzik) Ryc. 2. Domniemane grodzisko (w rzeczywistości kem) w Kaliszkach, widok od wschodu 88 Elżbieta Kowalczyk-Heyman
PRUTHENIA Tom VI Olsztyn 2011
Pruthenia Tom VI Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz) Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan (j. niemiecki), Marta Kamińska, Seweryn Szczepański (j. angielski), Seweryn Szczepański (z j. rosyjskiego) Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011
Pruthenia Band VI Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär) Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Deutsch Joachim Stephan, von Englisch Marta Kamińska, Seweryn Szczepański, von Russisch Seweryn Szczepański Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011
Pruthenia Volume VI Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations Scientific Council: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Editors: Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary) Translations: Joachim Stephan (German), Marta Kamińska, Seweryn Szczepański (English), Seweryn Szczepański ( from Russian) Scientific Association Pruthenia & The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011
354 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Contents I. Studies and articles Dariusz Andrzej Why do scholarly descriptions of early medieval Sikorski, nations of Barbaricum differ so much? 7 Alicja Dobrosielska, Between Cholinun and Rome. The remarks on the possibilities of Bogdan Radzicki, historic reconstruction of axiological horizon and the conditions of deep cultural change in Prussia between 10 th and 13 th century 25 Владимир Иванович Curonian burial ceremonies in Kaup on the Sambia Peninsula Кулаков, 61 Elżbieta In the matter of identification of hill fort nearby Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, The organisation of pagan sacral area within the settlement during the period before the conquest of Prussia by Teutonic Knights. The example of Pomesania, Pogesania and Warmia 89 Seweryn Szczepański, Sacralization of the borderlands on the Old Prussian Pomesania s example 129 Robert Klimek, Sacred lakes of Prussian 169 Dalia Kiseliūnaitė, Prussian cawx, Lithuanian kaukas, Kuronian kauks the evolution Karina Kukure, of the mythonym from the first mentions till nowadays ones 185 Miłosz Sosnowski, Prussians and wolves, Prussians and bees medieval metaphorization of social system 203 Julia Możdżeń, The religious sincretism of Old Prussian based on the Chronicle of Simon Grunau 221 Janusz Małłek, Old Prussians and the Reformation 249 Jerzy Marek Łapo, Pot a deadly tool? Pottery in the folk ceremonies of old Prussian Lands in modern age 263 II. Materials and resources Norbert Ostrowski, Lit. Perk nas Thunder, Thunderbolt 275 Arkadiusz Bezławki cemetery. The contribution of the Koperkiewicz, research of christianization of Prussia 281
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 355 III. Polemics and discussions Elżbieta The missions of bishop Adalbertus of Prague and bishop Brunon Kowalczyk-Heyman, of Querfurt to Prussia within archeological researches 305 IV. Reviews and discussions V. Reports and communications Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Report on activities Pruthenia Society for the year 2010 (Bogdan Radzicki) 347
356 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Inhaltsverzeichnis I. Studien und Artikel Dariusz Andrzej Warum sind die wissenschaftlichen Beschreibungen Sikorski, der Glaubensvorstellungen der frühmittelalterlichen Völker des Barbaricum so unterschiedlich? 7 Alicja Dobrosielska, Zwischen Cholin und Rom. Bemerkungen zu den Bogdan Radzicki, Möglichkeiten der Rekonstruktion des axiologischen Horizonts und der Bedingungen des tiefgreifenden Kulturwandels in Preußen im Zeitraum vom 10. bis zum 13. Jh. 25 Владимир Иванович Der kurische Bestattungsritus in Kaup (Halbinsel Samland) Кулаков, 61 Elżbieta Zur Identifizierung des Burgwalls in Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, Die Organisation des heidnischen prußischen Sakralraums vor dem Hintergrund der Besiedlung in der Stammeszeit das Beispiel Pomesaniens, Pogesaniens und des Ermlands 89 Seweryn Szczepański, Die Sakralisierung von Grenzräumen am Beispiel Pomesaniens im 13. und 14. Jh. 129 Robert Klimek, Heilige Seen der Prußen 169 Dalia Kiseliūnaitė, Prußisch cawx, litauisch kaukas, kurisch kauks die Entwicklung Karina Kukure, des Mythonyms von den ersten Erwähnungen bis heute 185 Miłosz Sosnowski, Prußen und Wölfe; Prußen und Bienen mittelalterliche Metaphern der Gesellschaftsstruktur 203 Julia Możdżeń, Der religiöse Synkretismus der Prußen aufgrund der Chronik des Simon Grunau 221 Janusz Małłek, Die altpreußische Bevölkerung und die Reformation 249 Jerzy Marek Łapo, Der Topf ein Mordwerkzeug? Keramikgeschirr im Volksbrauchtum des ehemaligen Preußens in der frühen Neuzeit 263 II. Materialen und Quellen Norbert Ostrowski, Lit. perk nas Blitz; Donner 275 Arkadiusz Der Friedhof von Bezławki. Ein Beitrag zur Erforschung Koperkiewicz, der Christianisierung der prußischen Länder 281
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 357 III. Polemiken und Diskussionen Elżbieta Die Missionsreisen des Prager Bischofs Albert des Bischofs Kowalczyk-Heyman, Brun von Querfurt in der archäologischen Forschung 305 IV. Rezensionen und Besprechungen V. Berichte und Ankündigungen Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2010 (Bogdan Radzicki) 347
358 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Spis treści I. Studia i artykuły Dariusz Andrzej Dlaczego naukowe opisy wierzeń wczesnośredniowiecznych Sikorski, ludów Barbaricum są tak różnorodne? 7 Alicja Dobrosielska, Między Cholinun a Rzymem. Uwagi na temat możliwości Bogdan Radzicki, rekonstrukcji historycznej horyzontu aksjologicznego i warunków głębokiej zmiany kulturowej w Prusach między wiekami X a XIII 25 Владимир Иванович Куршский погребальный обряд на Каупе (полуостров Самбия) Кулаков, [Kuroński obrządek pogrzebowy w Kaupie, Półwysep Sambijski] 61 Elżbieta W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa w okresie plemiennym przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii 89 Seweryn Szczepański, Sakralizacja obszarów pogranicza na przykładzie Pomezanii pruskiej 129 Robert Klimek, Święte jeziora Prusów w świetle dokumentów źródłowych 169 Dalia Kiseliūnaitė, Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks rozwój mitonimu Karina Kukure, od pierwszych wzmianek do czasów teraźniejszych 185 Miłosz Sosnowski, Prusowie a wilki, Prusowie a pszczoły średniowieczna metaforyzacja ustroju społecznego 203 Julia Możdżeń, Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua 221 Janusz Małłek, Ludność staropruska a reformacja 249 Jerzy Marek Łapo, Garnek zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości ludowej dawnych ziem pruskich 263 II. Materiały i źródła Norbert Ostrowski, Lit. perk nas piorun; grzmot próba weryfikacji etymologii 275 Arkadiusz Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do dziejów Koperkiewicz, nad chrystianizacją ziem pruskich 281
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 359 III. Polemiki i dyskusje Elżbieta Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich Kowalczyk-Heyman, IV. Recenzje i omówienia V. Sprawozdania i komunikaty Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia za rok 2010 (Bogdan Radzicki) 347 305