SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII ZA ROK 2005

Minister Zdrowia SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII ZA ROK 2005 projekt wrzesień 2006 r. WARSZAWA 2006

CZĘŚĆ I. Realizacja Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w 2005 r.

CZĘŚĆ II. Zadania Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii realizowane w 2005 r. Omówienie aktywności instytucji

SPIS TREŚCI strona Rozszerzenia skrótów nazw własnych... 4 Słowniczek podstawowych pojęć... 6 UWAGI WSTĘPNE... 9 CZĘŚĆ I. Realizacja Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii Epidemiologia zjawiska narkomanii... 12 Omówienie aktywności instytucji, według celów Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii... 19 Wydatki na realizację Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii poniesione w 2005 r.... 39 PODSUMOWANIE I WNIOSKI... 45 CZĘŚĆ II. Zadania Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii realizowane w 2005 r. omówienie aktywności instytucji. I. Realizacja zadań w obszarze PROFILAKTYKA... 53 I. 1. Zwiększenie zaangażowania społeczności lokalnych w zapobieganie używaniu środków psychoaktywnych... 53 I. 2. Podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych i możliwości zapobiegania zjawisku... 68 I. 3. Pogłębienie wiedzy na temat psychospołecznych uwarunkowań narkomanii oraz skutecznych strategii profilaktycznych... 79 I. 4. Zwiększenie liczby kompetentnych realizatorów programów profilaktycznych... 83 I. 5. Zwiększenie liczby i zróżnicowania dostępnych programów profilaktycznych uwzględniających problematykę zapobiegania narkomanii... 92 1

II. Realizacja zadań w obszarze LECZENIE, REHABILITACJA I OGRANICZANIE SZKÓD ZDROWOTNYCH... 100 II. 1. Opracowanie standardów postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i programów ograniczania szkód zdrowotnych... 100 II. 2. Zwiększenie dostępności świadczeń w zakresie leczenia, rehabilitacji i ograniczania szkód zdrowotnych poprzez rozwój specjalistycznych placówek i programów... 101 II. 3. Opracowanie i wdrożenie programów ewaluacji usług leczniczych, rehabilitacyjnych i ograniczania szkód zdrowotnych... 111 II. 4. Wprowadzenie systemu szkoleń dla personelu prowadzącego leczenie, rehabilitację i programy ograniczania szkód zdrowotnych... 112 III. Realizacja zadań w obszarze OGRANICZANIE PODAŻY... 115 III. 1. Zahamowanie wzrostu krajowej produkcji narkotyków syntetycznych i narkotyków wytwarzanych z surowców naturalnych... 115 III. 2. Zahamowanie wzrostu przemytu narkotyków na rynek wewnętrzny... 125 III. 3. Ograniczenie dostępności narkotyków dla indywidualnych użytkowników... 131 III. 4. Poprawa współdziałania odpowiednich służb... 140 III. 5. Monitorowanie wydatków odpowiednich służb na zwalczanie przestępczości narkotykowej... 141 III. 6. Wzmocnienie finansowej kontroli nad narkobiznesem... 143 IV. Realizacja zadań w obszarze BADANIA, MONITORING I EWALUACJA... 145 IV. 1. Stworzenie zintegrowanego systemu informacji o narkotykach i narkomanii, poprawa trafności i rzetelności wskaźników oraz rozszerzenie ich repertuaru... 145 IV. 2. Ocena i interpretacja trendów epidemiologicznych (rozmiary zjawiska, wzory używania, zachowania ryzykowne) oraz identyfikacja nowych zjawisk na scenie środków odurzających i związanych z tym nowych zagrożeń... 147 IV. 3. Ocena reakcji społecznych na problem narkomanii zarówno nieformalnych jak i zinstytucjonalizowanych, w tym ocena realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, dostarczanie wniosków i rekomendacji dla kształtowania strategii reagowania na problem narkomanii na poziomie kraju, w skali regionalnej i lokalnej, a także międzynarodowej... 152 2

CZĘŚĆ III. ANEKSY Aneks 1: Wyszczególnienie działań podjętych przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w ramach przygotowań i realizacji kampanii pt. Bliżej siebie dalej od narkotyków..... 154 Aneks 2: Wykaz realizatorów programów rówieśniczej edukacji zdrowotnej, w których uczestniczyli liderzy młodzieżowi i wolontariusze, zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 155 Aneks 3: Wykaz realizatorów programów pomocy psychologicznej dla osób zagrożonych narkomanią, eksperymentujących z narkotykami i ich rodzin, zleconych przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 157 Aneks 4: Wykaz realizatorów programów ograniczania ryzyka szkód zdrowotnych wśród okazjonalnych użytkowników narkotyków, zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 161 Aneks 5: Wykaz realizatorów programów profilaktyki narkomanii ukierunkowanych na działania informacyjno-edukacyjne prowadzone w środowisku akademickim, zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 162 Aneks 6: Zaangażowanie urzędów marszałkowskich w realizację zadań z zakresu profilaktyki w 2005 r. (tabela)... 163 Aneks 7: Wykaz realizatorów programów ograniczania szkód zdrowotnych, zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 168 Aneks 8: Wykaz realizatorów programów readaptacji społecznej: hosteli i mieszkań chronionych oraz programów postrehabilitacyjnych, zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 169 Aneks 9: Wykaz programów badawczych zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii... 172 Aneks 10: Wydatki oddziałów NFZ poniesione na przeciwdziałanie narkomanii... 173 Aneks 11: Omówienie systemu zwalczania handlu detalicznego przez Żandarmerię Wojskową... 174 3

Rozszerzenie skrótów nazw własnych: AIDS nabyty zespół niedoboru odporności AŚ Areszt Śledczy BKSK Biuro Koordynacji Służby Kryminalnej BKSP Biuro Koordynacji Służby Prewencji CBŚ Centralne Biuro Śledcze CEN (Customs Enforcement Network) Sieć Współpracy Służby Celnej CIS (Customs Information System) System Informacyjny Służby Celnej CINN Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii CMPPP Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej CND (Commission of Narcotic Drugs) Komisja ds. Narkotyków CZSW Centralny Zarząd Służby Więziennej EDDRA (The Exchange on Drug Demand Reduction Action) Projekt Ewidencjonowania i Oceny Programów Zapobiegania Narkomanii EMCDDA (European Monitoring Centre for Drug and Drug Addiction) Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii ESPAD Europejskie szkolne badania ankietowe na temat używania alkoholu i narkotyków wśród młodzieży EUROPOL Europejski Urząd Policji EWS (Early Warning System) System Wczesnego Ostrzegania o Nowych Narkotykach GIF - Główny Inspektorat Farmaceutyczny GIIF Generalny Inspektor Informacji Finansowej GUS Główny Urząd Statystyczny HBV wirusowe zapalenie wątroby typu B HCV wirusowe zapalenie wątroby typu C HIV ludzki wirus upośledzenia odporności ICBN (International Narcotic Control Board) Międzynarodowa Rada ds. Kontroli Narkotyków IFT (Institut für Therapieforschung) Instytut Badań nad Terapią IMiDz Instytut Matki i Dziecka IPiN Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie k.k. Kodeks Karny KBPN Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii 4

KGP Komenda Główna Policji KPPN Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2002 2005 KUL Katolicki Uniwersytet Lubelski MENiS Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu MON Ministerstwo Obrony Narodowej MSWiA Ministerstw Spraw Wewnętrznych i Administracji MZ Ministerstwo Zdrowia NFZ Narodowy Fundusz Zdrowia OFDT (Observatoire Français des Drogues et des Toxicomanies) Francuskie Obserwatorium Narkotyków i Uzależnień ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych OOPP (Objective Oriented Project Planninig) Planowanie Zorientowane na Cel PAP Polska Agencja Prasowa PARPA Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych PCK Polski Czerwony Krzyż PCPR Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie PHARE program pomocowy Unii Europejskiej PZH Państwowy Zakład Higieny RFN Republika Federalna Niemiec ROPS Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej RP Rzeczpospolita Polska SC Służba Celna Ministerstwa Finansów SG Straż Graniczna SOR Szybka Ocena i Reakcja TNS OBOP Ośrodek Badania Opinii Publicznej TNS UMCS Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej UNDCP (United Nations Drug Control Programme) Program Kontroli Narkotyków Organizacji Narodów Zjednoczonych WHO (World Health Organization) Światowa Organizacja Zdrowia WIF Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny WOTUW Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnień ZHP Związek Harcerstwa Polskiego ZOZ Zakład Opieki Zdrowotnej ŻW Żandarmeria Wojskowa 5

Słowniczek podstawowych pojęć: BMK prekursor do produkcji amfetaminy (1-fenylo-2-propanon) grzyby halucynogenne grzyby zawierające substancje psychotropowe. importer przedsiębiorca dokonujący wprowadzenia środków odurzających lub substancji psychotropowych albo ich prekursorów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. konopie rośliny z rodzaju konopi (Cannabis L.). konopie włókniste rośliny z gatunku konopie siewne (Cannabis sativa L.) o zawartości delta-9-tetrahydrokannabinolu poniżej 0,20 % w suchej masie ziela. leczenie substytucyjne stosowanie, w ramach programu leczenia uzależnienia, środka odurzającego lub substancji psychotropowej. leczenie uzależnienia - leczenie skutków zdrowotnych, będących następstwem uzależnienia. mak roślina z gatunku mak lekarski (Papaver somniferum L.), zwana również makiem ogrodowym albo uprawnym. mak niskomorfinowy roślina z gatunku mak lekarski należąca do odmiany, w której zawartość morfiny w torebce (makówce) bez nasion, wraz z przylegającą, do niej łodygą o długości do 7 cm, wynosi poniżej 0,06% w przeliczeniu na zasadę morfiny i na suchą masę wymienionych części rośliny. narkomania - stałe lub okresowe używanie w celach niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich. narkotyk substancja psychoaktywna inna niż alkohol i tytoń; termin narkotyk obejmuje substancje nielegalne, a także niektóre legalne, jak leki psychotropowe oraz substancje wziewne (kleje, benzyny), używane w celu odurzenia się. opium stężały sok mleczny torebki (makówki) maku. osoba uzależniona osoba, która w wyniku nadużywania środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych albo używania ich w celach niemedycznych, znajduje się w stanie uzależnienia od tych środków lub substancji. osoba zagrożona uzależnieniem osoba, u której zespół zjawisk psychicznych i oddziaływań środowiskowych stwarza wysokie prawdopodobieństwo powstania zależności od środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo osoba sporadycznie używająca środków odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych. 6

postrehabilitacja działania w celu przystosowania do warunków zewnętrznego środowiska społecznego lub zawodowego osoby, która w wyniku narkomanii wykazuje zaburzenia adaptacji do środowiska, prowadzone po zakończonym leczeniu w ośrodku stacjonarnym lub placówce ambulatoryjnej. prekursor każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, która może być przetworzona na środek odurzający lub substancję psychotropową albo może służyć do ich wytworzenia. preparat roztwór lub mieszanina w każdym stanie fizycznym, zawierająca jeden lub więcej środków odurzających lub substancji psychotropowych albo ich prekursorów, stosowane w lecznictwie jako leki w postaci dawkowanej albo nie podzielonej. producent podmiot wytwarzający środki odurzające lub substancje psychotropowe albo ich prekursory. przerób otrzymywanie stałych lub ciekłych mieszanin środków odurzających, substancji psychotropowych lub prekursorów oraz nadawanie tym środkom lub substancjom postaci stosowanej w lecznictwie. przetwarzanie czynności prowadzące do przemiany środków odurzających, substancji psychotropowych lub prekursorów na inne środki odurzające, substancje psychotropowe lub prekursory albo na substancje nie będące środkami odurzającymi, substancjami psychotropowymi lub prekursorami. readaptacja działania w celu przystosowania do warunków zewnętrznego środowiska społecznego lub zawodowego osoby, która w wyniku narkomanii wykazuje zaburzenia adaptacji do środowiska. redukcja ryzyka termin oznaczający redukcję wszystkich rodzajów szkód spowodowanych przez zachowanie się osób używających/ będących pod wpływem narkotyków, poprzez interwencję o charakterze społecznym, medycznym lub edukacyjnym. rehabilitacja działania w celu przywrócenia sprawności fizycznej lub/i psychicznej, obniżonej lub utraconej z powodu narkomanii. słoma makowa torebka (makówka) maku bez nasion, wraz z łodygą, lub poszczególne ich części. substancja psychotropowa każda substancja pochodzenia naturalnego (w tym grzyby halucynogenne) lub syntetycznego działająca na ośrodkowy układ nerwowy. środek odurzający każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego działająca na ośrodkowy układ nerwowy. 7

środek zastępczy substancja w każdym stanie fizycznym, która jest trucizną lub środkiem szkodliwym, używana zamiast lub w takich samych celach niemedycznych jak środek odurzający lub substancja psychotropowa. uprawa maku lub konopi plantacje tych roślin bez względu na powierzchnię uprawy. uzależnienie od środków odurzających lub substancji psychotropowych zespół zjawisk psychicznych lub/i fizycznych wynikających z działania tych środków lub substancji na organizm ludzki, charakteryzujący się zmianą zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środków lub substancji w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem. używanie wprowadzanie do organizmu człowieka środka odurzającego, substancji psychotropowej lub środka zastępczego, niezależnie od drogi podania. wprowadzanie do obrotu wszelkie udostępnienie osobom trzecim odpłatnie lub nieodpłatnie środków odurzających, substancji psychotropowych lub ich prekursorów. wytwarzanie czynności, za pomocą których mogą być otrzymywane środki odurzające lub substancje psychotropowe albo ich prekursory, ich oczyszczanie, ekstrakcja surowców i półproduktów oraz otrzymywanie soli tych środków lub substancji. ziele konopi kwiatowe lub owocujące wierzchołki konopi, z których nie usunięto żywicy. 8

UWAGI WSTĘPNE Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii jest corocznie przedkładane Radzie Ministrów przez ministra właściwego do spraw zdrowia a następnie Sejmowi RP zgodnie z art. 8 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485 oraz z 2006 r. Nr 66, poz. 469). Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii zgodnie z art. 7 ust. 1 ww. ustawy stanowi podstawę do działań w zakresie przeciwdziałania narkomanii. Rok 2005 był ostatnim rokiem realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2002-2005, na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198 i Nr 122, poz.1143). Z dniem wejścia w życie nowej ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (4 października 2005 r.) jest realizowany zgodnie z jej zapisami. W ramach Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii sformułowane zostały 64 zadania, do realizacji, których zobowiązanych zostało 8 ministerstw, 17 innych instytucji centralnych, wojewódzkie oddziały Narodowego Funduszy Zdrowia, Wojewódzkie Inspektoraty Farmaceutyczne, a także władze samorządowe województw, powiatów i gmin. Podjęcie realizacji Programu przez poszczególne ministerstwa czy inne urzędy centralne często oznaczało w praktyce zaangażowanie wielu podległych im, czy przez nich nadzorowanych, instytucji. Oznacza to, że Program miał ogromny zasięg, w założeniu miał on integrować w skali kraju zdecydowaną większość działań skierowanych na zapobieganie narkomanii. Niniejsze sprawozdanie opracowane zostało na podstawie informacji przesłanych przez podmioty zobowiązane do realizacji poszczególnych zadań programu i dotyczy w głównej mierze zadań realizowanych w 2005 r. W sprawozdaniu wykorzystano informacje ze wszystkich instytucji centralnych i jednostek samorządu terytorialnego zobowiązanych do realizacji zadań Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii ustawą z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, a następnie ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Art. 5 ust. 1 nowej ustawy mówi: Zadania w zakresie przeciwdziałania narkomanii realizują organy administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie określonym w ustawie. I dalej: Art. 6. 3. Do zadań Biura [Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii] należy: 1) opracowywanie projektu Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii oraz koordynowanie i monitorowanie jego wykonania, przy współpracy z innymi podmiotami właściwymi do podejmowania działań wynikających z tego programu. 9

W związku z powyższym Krajowe Biuro opracowało odpowiednie kwestionariusze sprawozdawcze, które następnie rozesłano do wszystkich instytucji zaangażowanych w realizację zadań Krajowego Programu w 2005 r. W przypadku jednostek samorządu województw, powiatów i gmin, opracowano wystandaryzowane ankiety służące zebraniu materiału ilościowego, niezbędnego do oszacowania stopnia zaangażowania władz regionalnych i lokalnych w realizację KPPN. Dane zbierano za pośrednictwem osób koordynujących problematykę zapobiegania narkomanii na poziomie wojewódzkim Ekspertów Wojewódzkich współpracujących w zakresie epidemiologii narkomanii z Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Bezpośrednie zebranie danych od tak wielkiej liczby podmiotów wydawało się trudne do skoordynowania z poziomu centralnego, a przyjęta formuła zagwarantowała wyższy wskaźnik zwrotów wypełnionych kwestionariuszy z powiatów i gmin. Ponieważ rok 2005 był ostatnim rokiem realizacji KPPN na lata 2002-2005, w odniesieniu do każdego celu programu, oprócz informacji dotyczących roku sprawozdawczego, przedstawiono w sposób skrótowy postępy w osiąganiu celu w całym okresie obowiązywania Krajowego Programu. Sprawozdania za rok 2005 dostarczyła zdecydowana większość instytucji szczebla centralnego, z wyjątkiem Naczelnej Rady Lekarskiej oraz Naczelnej Rady Pielęgniarek i Położnych, wszystkie Zarządy Województw i oddziały Narodowego Funduszu Zdrowia oraz 15 Wojewódzkich Inspektoratów Farmaceutycznych (oprócz Warmińsko-Mazurskiego). Sprawozdało się 77% powiatów (286 z 373) oraz 79% gmin (1 963 z 2 478). W niektórych sprawozdaniach brakowało informacji o realizacji części zadań przewidzianych w programie dla danego podmiotu, co zostało każdorazowo odnotowane. Nie wszystkie sprawozdające podmioty podały wydatki poniesione w 2005 r. w trzech kategoriach: 1) ogólnie na przeciwdziałanie narkomanii, 2) w związku z realizacją Krajowego Programu oraz 3) na realizację poszczególnych zadań. Za punkt wyjścia do opracowania niniejszego dokumentu przyjęto cele i zadania KPPN, wraz z prezentacją sposobów ich realizacji. Cześć I sprawozdania składa się z rozdziałów opisujących: aktualną sytuację epidemiologiczną, postępy w osiąganiu celów Programu oraz wydatki poniesione na realizację KPPN w 2005 r. Część II sprawozdania stanowi szczegółowy przegląd aktywności poszczególnych instytucji, zgodnie z zadaniami Krajowego 10

Programu. Część III aneksy, obejmuje wykazy projektów badawczych, realizatorów programów, a także zestawienie Urzędów Marszałkowskich zaangażowanych w realizację poszczególnych zadań KPPN w 2005 r. oraz wykaz projektów badawczych zleconych do realizacji przez Krajowe Biuro w 2005 r. W odniesieniu do aktywności podejmowanych na szczeblu wojewódzkim opisano przykłady działań, co umożliwiło przedstawienie różnorodnych form realizacji zadań przez samorządy województw. W informacjach przekazywanych przez niektóre resorty i instytucje znalazły się dane dotyczące aktywności, jak się wydaje, wykraczające poza zakres działań przewidzianych w programie. Zostały one w pewnym stopniu uwzględnione w sprawozdaniu, bowiem jednoznaczne określenie tego, co służyć może realizacji programu zawsze jest dyskusyjne. W takich przypadkach wydaje się zasadne uszanować przekonanie realizatora. Należy nadmienić, że w trakcie realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2002-2005 nastąpiły zmiany w nazewnictwie oraz strukturze poszczególnych resortów. Przykładowo obecne Ministerstwo Edukacji Narodowej, poprzednio przyjmowało nazwy: Ministerstwo Edukacji i Nauki oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu. Dzisiejsze Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, powstało w drodze przekształcenia Ministerstwa Polityki Społecznej, wcześniej Ministerstwa Gospodarki i Pracy. W niniejszym dokumencie autorzy posłużyli się terminologią obowiązującą w trakcie realizacji zadań w 2005 r. W sprawozdaniu zastosowano liczne skróty nazw własnych instytucji oraz programów. Rozwinięcie skrótowych form znajduje się na str. 4-5, w rozdziale Rozszerzenia skrótów nazw własnych. 11

EPIDEMIOLOGIA ZJAWISKA NARKOMANII W Polsce od wielu lat prowadzony jest monitoring zjawiska używania legalnych i nielegalnych substancji psychoaktywnych oraz problemów z tym związanych. Pomimo ograniczeń metodologicznych związanych z charakterem badanego zjawiska oraz dostępnością i wiarygodnością niektórych danych, jesteśmy w stanie opisać zjawisko, a także ukazać rozmiary problemu narkomanii oraz trendy w jego rozwoju. Popyt na narkotyki mierzyć można rozpowszechnieniem ich konsumpcji. Istnieje kilka źródeł informacji na ten temat. Jednym z nich jest ogólnopolskie audytoryjne badanie ankietowe na temat używania alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej próbie uczniów klas trzecich szkół gimnazjalnych oraz klas drugich szkół ponadgimnazjalnych, zgodnie z metodologią międzynarodowego Europejskiego Programu Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD. Celem badania prowadzonego w 2005 r. był pomiar natężenia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych w przeddzień wejścia w życie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006-2010. Wyniki badania wskazują na znacznie wyższy poziom rozpowszechnienia używania substancji legalnych, niż nielegalnych. Porównanie wyników badania przeprowadzonego w 2005 r. z wynikami wcześniejszych badań sugeruje załamanie trendu wzrostowego w używaniu zarówno legalnych jak i nielegalnych środków psychoaktywnych. Wśród substancji nielegalnych relatywnie najwyższym rozpowszechnieniem cechują się konopie indyjskie. Chociaż raz w ciągu całego życia używało ich 14,2% młodszych uczniów i 31,5% starszych uczniów. Na drugim miejscu znajduje się amfetamina (3,6% uczniów młodszych i 12,4% uczniów starszych). Zarówno eksperymentowanie z substancjami nielegalnymi, jak ich okazjonalne używanie jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Większość młodzieży jest dobrze zorientowana w zakresie ryzyka szkód zdrowotnych i społecznych związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. O stopniu ryzyka, według ocen uczniów, zdaje się decydować bardziej nasilenie i sposób używania, niż rodzaj substancji. Należy odnotować, że marihuana i haszysz są przez młodzież traktowane bardziej liberalnie niż inne substancje nielegalne. Zarówno uczniowie trzecich klas gimnazjów, jak drugich klas szkół ponadgimnazjalnych w około 70% uczestniczyli w poprzednim roku szkolnym w zajęciach profilaktycznych w szkole. Większość z uczestników dostrzega wpływ zajęć profilaktycznych, przynajmniej na sferę swoich opinii na temat używania narkotyków. 12

Kolejnym źródłem wiedzy o zjawisku używania narkotyków w naszym kraju, jest badanie przeprowadzone w 2002 r. na ogólnopolskiej losowej próbie dorosłych mieszkańców Polski. Badanie zatytułowane Substancje psychoaktywne postawy i zachowania dotyczyło rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych oraz postaw Polaków wobec problemów związanych z piciem alkoholu i używaniem narkotyków. Było to pierwsze tego typu badanie prowadzone w skali całego kraju. Jego wyniki pokazały, że narkotyki w Polsce przestały być problemem tylko młodzieży, ale wkraczają także w świat dorosłych. Wśród młodych pełnoletnich mieszkańców naszego kraju, szczególnie w dużych miastach, rozpowszechnienie używania substancji nielegalnych niewiele odbiega od rozpowszechniania wśród młodzieży szkolnej. Polacy spostrzegają narkomanię jako problem dotyczący raczej zdrowia publicznego niż porządku publicznego. Trendy w rozwoju narkomanii rozumianej jako regularne używanie narkotyków powodujące poważne problemy, tj. zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, śledzić można na podstawie danych statystycznych stacjonarnego lecznictwa psychiatrycznego. Liczba osób leczonych w specjalistycznych placówkach i w oddziałach szpitalnych z powodu uzależnienia w latach ubiegłych stopniowo rosła. W 2004 r. przyjęto do lecznictwa stacjonarnego 12 836 osób (wykres 1). Oznacza to wzrost o 9,0% w stosunku do 2003 r., kiedy to przyjęto 11 778 pacjentów. Odsetek pacjentów pierwszorazowych nie uległ większej zmianie i wynosił 56,4%. Struktura płci osób przyjętych do leczenia stacjonarnego od wielu lat pozostaje względnie stała, w 2004 r. odsetek kobiet wyniósł bowiem 23,6% (w roku 2000 22%, w 2003 24%). Zmiany obserwuje się natomiast w strukturze wieku, w 2004 r. odsetek pacjentów w wieku 16-24 lata spadł do poziomu 48% (w roku 2000 54,7%, w 2003 ponad 51%), zaś udział najstarszych (powyżej 45 roku życia) zwiększył się do 12,7% (w roku 2000 prawie 8%, w 2003 11,3%). Zmniejszenie się proporcji osób z młodszych grup wiekowych może sugerować początek stabilizacji rozmiarów zjawiska. Nadal najliczniejszą pozostaje grupa osób z problemem opiatów (20%), następne w kolejności pod względem liczebności są grupy osób nadużywających leków uspokajających i nasennych (11%), środków z grupy amfetamin (9%), przetworów konopi (3%) i substancji wziewnych (2%). Pozostałe kategorie pacjentów nie przekraczają 1%. Należy podkreślić, że ponad połowa pacjentów znajduje się w kategorii: substancje mieszane i nieokreślone. Podobnie, jak w latach ubiegłych, w 2005 r. utrzymuje się silne zróżnicowanie terytorialne rozpowszechnienia narkomanii. Dystrybucja terytorialna zjawiska wyznacza trzy obszary szczególnie zwiększonego rozpowszechnienia zachodnia część kraju: województwa 13

dolnośląskie, lubuskie i zachodniopomorskie, województwo warmińsko-mazurskie oraz województwo mazowieckie. Wykres 1. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990 2004 (wskaźniki na 100 000 mieszkańców) 35 30 31,2 30,8 33,6 25 22,2 23,5 20 15 10 7,3 9,4 9,7 9,8 10,7 10,9 12,4 13,8 15,8 17,7 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Źródło: Janusz Sierosławski, IPiN, Narkomania w Polsce w 2004 roku. Dane lecznictwa stacjonarnego. Ostatnie oszacowanie liczby narkomanów w naszym kraju, obejmujące także osoby, które nie zostały włączone do systemu sprawozdawczości z lecznictwa, opiera się na wynikach badania zrealizowanego w 2002 r. Wedle tego oszacowania liczba narkomanów mieści się w przedziale 35 000 75 000. Jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych związanych z narkotykami są choroby infekcyjne. Przyjmowanie środków odurzających w zastrzykach rodzi zwiększone ryzyko zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B i C oraz HIV. Dane o zakażeniach HIV i zachorowaniach na AIDS w związku z używaniem narkotyków oraz dane na temat rozpowszechnienia chorób zakaźnych wśród osób przyjmujących narkotyki w zastrzykach, pochodzą z Państwowego Zakładu Higieny. Zgodnie z wykresami 2 i 3, liczba nowych przypadków zakażeń HIV wśród osób przyjmujących narkotyki w zastrzykach odnotowywanych w rutynowych statystykach w ostatnich latach utrzymuje tendencję spadkową, podobnie jak trend zachorowań na AIDS, chwytający zjawisko ze znacznym opóźnieniem. 14

Wykres 2. Nowe zakażenia HIV, w tym wśród osób przyjmujących narkotyki w zastrzykach w latach 1999 2005, według daty zgłoszenia 700 600 500 400 300 200 100 0 narkomani wszyscy 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Źródło: Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny Instytutu Naukowo-Badawczego. Wykres 3. Zachorowania na AIDS, w tym wśród osób przyjmujących narkotyki w zastrzykach w latach 1999 2005, według roku rozpoznania AIDS 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 narkomani wszyscy 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Źródło: Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny Instytutu Naukowo-Badawczego. 15

Do najbardziej dramatycznych konsekwencji używania narkotyków należą zgony z powodu przedawkowania. Źródłem informacji na ten temat jest rejestr prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny. Przypadki zgonów zostały wyselekcjonowane według krajowej definicji, która obejmuje następujące kody klasyfikacji ICD 10: F 11-12, F 14-16, F19, X42, X44, X62, X64, Y12 i Y14. W ostatnich latach obserwujemy w Polsce stabilizację trendu, a od 2002 r. spadek liczby zgonów. Dane za rok 2002 wskazują 324 zgony z powodu narkotyków, za rok 2003 179 zgonów, a za rok 2004 149 zgonów w związku z przedawkowaniem narkotyków. Wykres 4. Przypadki zgonów z powodu używania narkotyków w latach 1997 2004 (zgony wg. kodów ICD-10: F11-12, F14-16, F19, X42, X62, Y12, X44, X64, Y14) 350 300 250 200 150 100 50 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Zgodnie z art. 26 pkt 5 ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii, świadczenia w zakresie leczenia, rehabilitacji i reintegracji są udzielane osobie uzależnionej niezależnie od jej miejsca zamieszkania w kraju bezpłatnie. Udzielanie świadczeń zdrowotnych osobom uzależnionym od narkotyków zorganizowane jest w oparciu o sieć placówek ambulatoryjnych i stacjonarnych, posiadających status publicznych lub niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej. Podstawowym ogniwem pierwszej interwencji i pomocy psychologicznej są placówki ambulatoryjne. Wśród placówek ambulatoryjnych najbardziej rozpowszechnione są Poradnie Profilaktyki i Leczenia Uzależnień. Na przestrzeni 7 lat od roku 1998 do 2004 liczba poradni wzrosła ponad dwukrotnie, natomiast liczba leczonych w nich pacjentów zwiększyła się 16

ponad sześciokrotnie (liczba poradni 1 wzrosła z 34 w 1998 r. do 73 w r. 2004, natomiast liczba pacjentów tych poradni 2 z 4 991 w 1998 r. do 30 601 w r. 2004). Wykres 5. Dynamika wskaźników liczby placówek lecznictwa ambulatoryjnego i stacjonarnego oraz liczby łóżek w lecznictwie stacjonarnym w latach 1998 2004 (1998 = 100) 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 Poradnie Ośrodki stacjonarne Łóżka 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Źródło: Roczniki Statystyczne 1999-2005 Zakłady psychiatrycznej oraz neurologicznej opieki zdrowotnej, IPiN. W systemie opieki zdrowotnej nad osobami uzależnionymi od środków odurzających nadal dominują stacjonarne formy rehabilitacji długo- i średnioterminowej. Obserwuje się jednak tendencję do skracania terapii. Placówki stacjonarne w większości zlokalizowane są poza obszarami miejskimi i realizują programy leczniczo-rehabilitacyjne w oparciu o model społeczności terapeutycznej. W Polsce, w roku 2004 działały 52 ośrodki stacjonarne 3, dysponujące 2 330 łóżkami 4, oraz 73 poradnie. 26 spośród wymienionych placówek stacjonarnych przyjmowało osoby nieletnie. 1 Zakłady psychiatrycznej oraz neurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik statystyczny 2004, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, str. 69, 171, dane za rok 2005 nie są jeszcze dostępne. 2 tamże, str. 79 3 tamże, str. 171 4 tamże, str. 172 17

Wykres 6. Rozmieszczenie ośrodków stacjonarnych w Polsce przyjmujących osoby poniżej 18 roku życia Pozostałe formy pomocy dla osób uzależnionych dostępne w naszym kraju w ograniczonym zakresie realizowane były przez: oddziały detoksykacyjne, dzienne ośrodki leczenia uzależnień, oddziały leczenia uzależnień w strukturach szpitala, programy redukcji szkód, oddziały terapeutyczne dla osób uzależnionych w zakładach karnych oraz programy reintegracji społecznej. Wybrane ośrodki świadczyły także usługi dla pacjentów z podwójną diagnozą. Leczeniem substytucyjnym objętych było zaledwie ok. 750 osób uzależnionych od opiatów (w 12 programach). Poważnym problemem pozostaje także leczenie osób nieletnich zobowiązanych do podjęcia leczenia w związku ze zobowiązaniem sądu. 18

ZESTAWIENIE AKTYWNOŚCI INSTYTUCJI, WEDŁUG CELÓW KRAJOWEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII I. PROFILAKTYKA Cel 1. Zwiększenie zaangażowania społeczności lokalnych w zapobieganie używaniu środków psychoaktywnych. W 2005 r. w ramach realizacji umowy bliźniaczej Walka z narkotykami kontynuacja PHARE 2003, zawartej pomiędzy Ministerstwem Zdrowia Republiki Federalnej Niemiec a Ministerstwem Zdrowia RP reprezentowanym przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, przeprowadzono cykl szkoleń oraz zorganizowano wyjazd studyjny dla przedstawicieli samorządów wojewódzkich. Szkolenia obejmowały tematykę diagnozy problemu narkomanii oraz budowania regionalnych sieci współpracy instytucji, samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych działających w obszarze przeciwdziałania narkomanii. Ponadto realizowano szkolenia dotyczące planowania współpracy bilateralnej między Polską a Republiką Federalną Niemiec oraz rozwoju systemu leczenia substytucyjnego. Zrealizowano 21 szkoleń, w których uczestniczyło 835 osób z 16 województw. Ponadto w latach 2002-2005 Minister Zdrowia poprzez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii zorganizował lub zlecił do realizacji szkolenia, konferencje i seminaria adresowane do realizatorów działań profilaktycznych na poziomie lokalnym. Wśród uczestników ww. działań znaleźli się pracownicy samorządów terytorialnych, pracownicy systemu oświaty i placówek opiekuńczo-wychowawczych, instytucji pomocy społecznej, nauczyciele, wychowawcy oraz kuratorzy sądowi i sędziowie. Celem szkoleń było podniesienie wiedzy i umiejętności z zakresu stosowania prawa względem osób uzależnionych, a także umiejętności prowadzenia działań profilaktycznych. W 2005 roku 15 samorządów wojewódzkich uwzględniło problematykę narkomanii w regionalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych, w szczególności w części dotyczącej diagnozy rozpowszechnienia używania narkotyków oraz planowanych działań zapobiegawczych. Dla porównania, w 2002 roku w 10 województwach uwzględniano zadania z zakresu przeciwdziałania narkomanii. Zwiększyła się również liczba strategii gminnych opartych o diagnozę, którą przeprowadzono w 412 gminach w 2004 roku, a w 2005 roku w 468 gminach. 19

Na poziomie gmin nastąpił wzrost zaangażowania samorządów w profilaktykę narkomanii. W 2005 49% gmin (1 218) udzieliło wsparcia lokalnym programom profilaktycznym w porównaniu z 44% gmin (1 086) w 2004. W 2005 roku 13 samorządów województw udzieliło wsparcia działaniom profilaktycznym w szkołach, 11 samorządów dofinansowało programy profilaktyczne w zakresie organizacji czasu wolnego, a 12 dofinansowało programy adresowane do dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych uzależnieniem oraz ich rodziców. Szkolenia dla społeczności lokalnych w latach 2002 2005 zrealizowane lub zlecone do realizacji przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii L.p. 2002 2003 2004 2005 1 Liczba szkoleń, w tym: Program Phare 2003 7 9 6 27 21 2 Liczba uczestników w tym: Program Phare 2003 256 423 358 2007 835 3 Liczba jednostek samorządu objętych szkoleniami, w tym: 72 103 131 292 Województw 2 12 15 16 Powiatów 10 10 8 23 Gmin 60 81 108 254 Cel 2. Podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych i możliwości zapobiegania zjawisku. W 2005 r. Krajowe Biuro zorganizowało ogólnopolską kampanię społeczną pt. Bliżej siebie dalej od narkotyków. Kampania miała na celu poprawę komunikacji w rodzinie oraz upowszechnienie informacji o zagrożeniach spowodowanych używaniem narkotyków. Podczas kampanii rodzice korzystali z ogólnopolskiego telefonu zaufania, poradni internetowej, pomocy specjalistów w poradniach psychologiczno-pedagogicznych na terenie całego kraju oraz materiałów informacyjno-edukacyjnych upowszechnionych w prasie codziennej. Kampanii towarzyszyły spoty filmowe emitowane w telewizji publicznej, stacjach lokalnych oraz kinach. Na podstawie przeprowadzonych badań ewaluacyjnych stwierdzono, iż rodzice, którzy zetknęli się z przesłaniem kampanii zaczęli częściej odnosić problem 20

narkotyków do swojej rodziny; deklarowali, że więcej rozmawiali ze swoimi dziećmi na ważne dla nich tematy oraz zyskali przeświadczenie, że więcej wiedzą o samym problemie narkomanii. Krajowe Biuro upowszechniało materiały edukacyjne, publikacje książkowe dotyczące problemu narkomanii, raporty z realizowanych badań wykorzystując, poza tradycyjnymi, również nowe środki przekazu - serwis internetowy Biura oraz poradnię internetową. W porównaniu z poprzednimi latami, zwraca uwagę wzrost zaangażowania mediów w upowszechnienie Kampanii oraz znaczące zaangażowanie samorządów w realizację lokalnych działań wpisujących się w problematykę kampanii Biura. 15 z 16 samorządów wojewódzkich uczestniczyło w ogólnokrajowej kampanii Bliżej siebie dalej od narkotyków. Niektóre województwa organizowały także lokalne kampanie informacyjne w formie spotkań z młodzieżą, rozdawnictwa ulotek, festynów profilaktycznych. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej podkreśla fakt, że w związku z wpisaniem edukacji prozdrowotnej do podstawy programowej kształcenia ogólnego na wszystkich poziomach, nauczyciele zobligowani zostali do dokształcania się w tym obszarze, zarówno samodzielnie jak i poprzez uczestnictwo w odpowiednich szkoleniach. W 2005 r. Centrum Metodyczne przygotowało i upowszechniało materiały informacyjno-edukacyjne na temat oceny skuteczności prowadzonych programów, standardów i narzędzi realizacji programów oraz przykłady autorskich programów spełniających powyższe standardy. Były prowadzone także szkolenia z zakresu diagnozy problemu, konstruowania oraz ewaluowania programów. Ww. programy dotyczyły zagadnień edukacji zdrowotnej, której częścią jest profilaktyka narkomanii. Jak podkreśla Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej problematyka narkomanii stanowi ważny, ale nie jedyny, obszar tematyczny uwzględniany w publikacjach. 21

Cel 3. Pogłębienie wiedzy na temat psychospołecznych uwarunkowań narkomanii oraz skutecznych strategii profilaktycznych. W ramach realizacji zadania dokonano przeglądu badań naukowych dotyczących psychospołecznych uwarunkowań narkomanii oraz skutecznych strategii profilaktycznych. Ponadto Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii zleciło do realizacji programy, których celem była identyfikacja i lepsze poznanie czynników predysponujących do używania narkotyków. W 2005 r. realizowano 4 programy badawcze dotyczące tego zakresu (w 2003 r. - 3 projekty). Jedno z zainicjowanych badań dotyczyło Psychospołecznych korelatów używania narkotyków. Celem badania jest stworzenie modeli z zakresu funkcjonowania społecznego i psychologicznego, które wpływają na ograniczanie lub predestynują młodzież do kontaktu z narkotykami. Realizacja projektu będzie kontynuowana w kolejnych latach. W latach 2002-2005 zrealizowano zaplanowaną w Krajowym Programie liczbę projektów badawczych, a ich efekty są upowszechniane poprzez raporty udostępnione w serwisie internetowym Krajowego Biura www.narkomania.gov.pl. oraz w formie publikacji. W celu zwiększenia skuteczności działań profilaktycznych Krajowe Biuro oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii prowadziły szkolenia z zakresu ewaluacji programów przeciwdziałania narkomanii. Cel 4. Zwiększenie liczby kompetentnych realizatorów programów profilaktycznych. Sprawozdające się instytucje oceniają, że systematycznie rośnie liczba kompetentnych realizatorów programów profilaktycznych. W latach 2002-2005 w podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób pracujących w obszarze profilaktyki narkomanii zaangażowane były instytucje centralne: Ministerstwo Zdrowia poprzez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu (obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej), Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Ministerstwo Obrony Narodowej oraz samorządy terytorialne. W 2005 r. podobnie jak w latach ubiegłych zorganizowano szereg szkoleń. KBPN zleciło realizację 8 szkoleń, 13 konferencji i seminariów lokalnych. W porównaniu z poprzednim rokiem liczba osób uczestniczących w szkoleniach wzrosła prawie trzykrotnie z 646 osób przeszkolonych w 2004 roku do 1 835 osób w roku 2005. 22

W 2005 r. z inicjatywy MENiS i Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej przeszkolono w sumie 435 osób. Szkolenia adresowane były do osób zajmujących się nadzorem nad placówkami edukacyjnymi, doszkalaniem nauczycieli i pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych. Centralny Zarząd Służby Więziennej zorganizował szkolenia dla działów: Penitencjarnego, Ochrony oraz Służby Zdrowia. W szkoleniach dla działu Penitencjarnego w sumie wzięło udział 97 psychologów i terapeutów z oddziałów terapeutycznych. Szkolenia obejmowały tematykę terapii krótkoterminowej i krótkiej interwencji, a także ogólne zasady pracy z uzależnionymi. W ramach szkoleń i kursów w szkole podoficerskiej z zakresu profilaktyki uzależnień przeszkolono 1 985 pracowników Działu Ochrony. W ramach szkolenia dla pracowników Służby Zdrowia przeszkolono 200 osób z zakresu problematyki związanej z narkomanią oraz HIV/AIDS a także redukcji szkód. Łącznie w szkoleniach z zakresu problematyki narkomanii organizowanych przez CZSW wzięły udział 2 282 osoby. Dla porównania w 2004 r. w szkoleniach uczestniczyły 382 osoby. Departament Wychowania i Promocji Obronności MON zorganizował w 2005 r. warsztaty dla 480 żołnierzy zawodowych dowódców pododdziałów i oficerów społecznowychowawczych (o 80 osób więcej niż w 2004 r.). Ministerstwo Sprawiedliwości przeprowadziło 120 szkoleń dla 4 223 kuratorów w całym kraju, które przyczyniły się do doskonalenia umiejętności, a także w zakresie metod i technik postępowania z osobami uzależnionymi. Odpowiednio w 2003 r. przeszkolono 2 455 kuratorów, a w 2004 2 756. Ponadto w 2005 r. przeszkolono w zakresie profilaktyki oraz metod pracy korekcyjnej 63 pracowników zakładów dla nieletnich. Wszystkie samorządy wojewódzkie realizowały lub zlecały przeprowadzenie szkoleń, które służyły zwiększeniu liczby kompetentnych realizatorów programów profilaktycznych. Najczęściej szkoloną grupą byli pracownicy szkół i placówek oświatowych. Szkolenia dla tej grupy realizowano w 11 województwach i w sumie przeszkolono 3 646 osób. Pozostałe, najczęściej szkolone grupy to pracownicy placówek opiekuńczo wychowawczych, wolontariusze, pracownicy socjalni oraz kuratorzy sądowi. 23

Cel 5. Zwiększenie liczby i zróżnicowania dostępnych programów profilaktycznych uwzględniających problematykę zapobiegania narkomanii. W roku 2005 Krajowe Biuro współpracowało z organizacjami pozarządowymi z całej Polski zlecając do realizacji programy: profilaktyczne skierowane do dzieci i młodzieży zagrożonej narkomanią, eksperymentującej z narkotykami oraz ich rodziców; programy liderów młodzieżowych oraz programy profilaktyczne realizowane w miejscach rekreacji: klubach i dyskotekach. Łącznie Biuro dofinansowało realizację 75 programów o 5,3% więcej niż w 2004 r. Programy pomocy psychologicznej dla osób zagrożonych narkomanią, eksperymentujących z narkotykami i ich rodzin oraz programy rówieśniczej edukacji zdrowotnej realizowane na zlecenie Krajowego Biura objęły swoim zasięgiem 6 533 dzieci i młodzieży oraz 3 643 dorosłych. Programy realizowane w środowisku akademickim, zlecone przez Krajowe Biuro, objęły 958 osób. Liczba odbiorców programów ograniczania ryzyka szkód zdrowotnych wśród okazjonalnych użytkowników narkotyków to 9 057 okazjonalnych użytkowników narkotyków (w 2004 r. 7 100 osób ) oraz 603 osoby zajmujące się organizacją i obsługą imprez masowych (w 2004 102 osoby). Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu wskazuje na wzrost liczby programów profilaktycznych realizowanych w szkołach oraz poprawę ich jakości. Nowe programy, spełniające określone standardy (m.in. diagnozę zjawiska) zaczęły stopniowo wypierać działania intuicyjne, przypadkowe, o nieznanej lub małej skuteczności. Jak wynika z badań prowadzonych przez resort edukacji w roku szkolnym 2004/2005 tylko nieliczne szkoły nie realizowały programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży. Program profilaktyki wdrożyło 98% szkół podstawowych, 85% szkół gimnazjalnych, 70% szkół ponadgimnazjalnych. Na etapie diagnozy było 2% szkół podstawowych, 20% szkół gimnazjalnych i 25% szkół ponadgimnazjalnych. Instytucje odpowiedzialne za inicjowanie i podejmowanie działań zmierzających do zwiększenia liczby i zróżnicowania dostępnych programów profilaktycznych oceniają, że w ostatnich latach odnotowano w tym obszarze znaczny postęp. W latach 2002-2005 opracowane zostały standardy programów profilaktycznych w szkołach (2002 rok) i standardy realizacji zadań z zakresu profilaktyki realizowanych przez 24

organizacje pozarządowe (2003 rok) a także wydano podręcznik metodyczny Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja (2004 rok). Rozpoczęto implementację nowych strategii i programów profilaktyki adresowanych do rożnych grup docelowych. W szczególności należy wymienić w obszarze profilaktyki szkolnej program interwencji profilaktycznej i procedury postępowania nauczycieli w sytuacji zagrożenia młodzieży szkolnej demoralizacją; natomiast w dziedzinie profilaktyki pozaszkolnej programy profilaktyki selektywnej adresowane do osób szczególnie zagrożonych narkomanią i wykluczeniem społecznym. Obok uruchomienia nowych programów rozpoczęto wdrażanie nowych metod docierania do grup docelowych z wykorzystaniem nowych mediów i technik informacyjnych (internet), a także metod pracy środowiskowej. Ponadto, na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii (w latach 2003-2005) opracowano i poddano walidacji testy umożliwiające rozpoznanie problemowego używania środków odurzających przez nastolatków. II. LECZENIE, REHABILITACJA I OGRANICZANIE SZKÓD ZDROWOTNYCH Cel 1. Opracowanie standardów postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i programów ograniczania szkód zdrowotnych. W roku 2005 zespół ekspertów ds. opracowania standardów postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i programów ograniczania szkód zdrowotnych oraz akredytacji zakładów opieki zdrowotnej prowadzących leczenie, rehabilitację i programy ograniczania szkód zdrowotnych wobec osób uzależnionych od środków psychoaktywnych, opracował podstawowe standardy świadczeń zdrowotnych skierowanych do osób uzależnionych od środków psychoaktywnych. W 2005 r. we współpracy z Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia podjęto prace nad uruchomieniem procedury akredytacyjnej zakładów opieki zdrowotnej zajmujących się leczeniem osób uzależnionych. W 2006 r. przeprowadzona zostanie praktyczna weryfikacja użyteczności opracowanych modeli postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i programów ograniczania szkód zdrowotnych. 25

Cel 2. Zwiększenie dostępności świadczeń w zakresie leczenia, rehabilitacji i ograniczania szkód zdrowotnych poprzez rozwój specjalistycznych placówek i programów. W celu zwiększenia dostępności do ww. świadczeń NFZ przeznaczył w 2005 r. na przeciwdziałanie narkomanii 96 148 664 zł, czyli kwotę wyższą o prawie 43% niż w 2004 r., w którym koszty całkowite przeciwdziałania narkomanii wyniosły 67 435 201 zł. Znacznie zwiększyła się także ogólna kwota zakupu przez NFZ świadczeń z zakresu leczenia substytucyjnego, z 6 551 111 zł w 2004 r. do 7 652 287 zł w 2005 r. Narodowy Fundusz Zdrowia sprawozdaje, że od 2003 r. systematycznie zwiększa się wysokość nakładów finansowych na świadczenia w zakresie leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych od środków odurzających, co znajduje odzwierciedlenie w większej liczbie placówek, łóżek i osób objętych oddziaływaniami leczniczymi i rehabilitacyjnymi. Realizacja zadań Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii 2002-2005 stanowiła integralną część Planu Zabezpieczenia Świadczeń Zdrowotnych Narodowego Funduszu Zdrowia w zakresie katalogu świadczeń zdrowotnych: Opieka Psychiatryczna i Leczenie Uzależnień. Na poziomie województw rozwój specjalistycznych placówek i programów warunkowany był w głównej mierze lokalnymi potrzebami, a także możliwościami finansowymi władz samorządowych oraz innych instytucji zobligowanych do realizacji zadania. Podmioty współpracujące w ramach Krajowego Programu tworzyły nowe programy ambulatoryjnego leczenia uzależnień, a specjalistyczne placówki poszerzały zakres działalności o świadczenia skierowane dla osób uzależnionych od narkotyków i ich rodzin. W 2005 r. zwiększyła się do 251 (z 229 w roku 2004) liczba zakładów publicznych lub niepublicznych prowadzących leczenie i rehabilitację osób uzależnionych od narkotyków. Nadal utrzymują się poważne trudności z dostępnością do leczenia substytucyjnego, w 2005 r. na terenie całego kraju działało jedynie 11 programów tego typu. W roku sprawozdawczym uruchomiono wprawdzie kolejny program leczenia substytucyjnego w Łodzi przy Oddziale Detoksykacji od Narkotyków i Innych Środków Psychoaktywnych Szpitala im. J. Babińskiego w Specjalistycznym Psychiatrycznym Zespole Opieki Zdrowotnej, jednak tego typu oferta wciąż pozostaje niewystarczająca. Należy zaznaczyć, że trzy programy metadonowe w województwach: dolnośląskim, łódzkim i zachodniopomorskim, poza finansowaniem z oddziałów NFZ, otrzymały dodatkowe wsparcie władz wojewódzkich. 26

W roku 2005 zakończono postępowanie administracyjne związane z uruchomieniem programu metadonowego w Świeciu koło Torunia (program ruszył w styczniu 2006 roku). Obecnie trwają przygotowania do uruchomienia programu we Wrocławiu. Ponadto, na mocy ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, uprawnienia do prowadzenia leczenia substytucyjnego zostały nadane niepublicznym zakładom opieki zdrowotnej, po spełnieniu określonych warunków. Nowe przepisy ustawowe mogą przyczynić się w najbliższym czasie do zwiększenia dostępności do tego typu leczenia. W 2005 r. Dyrektor Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii powołał Zespół Ekspertów ds. Opiniowania Programów Leczenia Substytucyjnego, do którego zadań należy weryfikacja projektów nowych programów leczenia substytucyjnego pod kątem spełniania warunków gwarantujących odpowiedni standard świadczeń. Zwiększyła się liczba programów redukcji szkód zdrowotnych wśród użytkowników środków odurzających. W pierwszym roku realizacji Krajowego Programu Krajowe Biuro dofinansowywało 13 tego typu programów, natomiast w roku 2005 ich liczba zwiększyła się do 18. W roku 2002 Krajowe Biuro dofinansowało 6 podmiotów realizujących programy redukcji szkód a w roku 2005 9. W okresie 2002-2005 poszerzono także bazę niskoprogowych programów dla osób uzależnionych o noclegownię dla czynnych narkomanów w Krakowie. Wzrastające w ostatnich latach rozpowszechnienie używania syntetycznych substancji psychoaktywnych oraz zmiana wzorów ich przyjmowania (na inne niż iniekcje) spowodowało konieczność stałej modyfikacji tego typu programów w kierunku większej zgodności ze zróżnicowanymi potrzebami osób uzależnionych, umożliwiając zwiększenie efektywności i objęcie ofertą leczniczą większej liczby osób. W latach 2002-2005 dwukrotnie wzrosła liczba dofinansowywanych przez Krajowe Biuro organizacji realizujących zadania z zakresu postrehabilitacji osób uzależnionych. W 2002 roku 12 podmiotów realizowało ww. zadanie, a w 2005 ich liczba wzrosła do 24. Postrehabilitacja prowadzona była zarówno w formie stacjonarnej (hostele, mieszkania readaptacyjne) jak i ambulatoryjnej (poradnie, punkty konsultacyjne). W roku 2002 dofinansowano 14 hosteli a w roku 2005 już 21. Większość mieszkańców hosteli i mieszkań chronionych pracowała, a część z nich uczyła się i pracowała jednocześnie. W 2005 roku Krajowe Biuro zleciło programy postrehabilitacji prowadzonej w systemie ambulatoryjnym w 17 placówkach na terenie całego kraju. 27