BRĄZOWY NARAMIENNIK Z TARCZKAMI SPIRALNYMI Z OKOLIC KAZIMIERZY WIELKIEJ

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010 JUSTYNA KASIŃSKA BRĄZOWY NARAMIENNIK Z TARCZKAMI SPIRALNYMI Z OKOLIC KAZIMIERZY WIELKIEJ Wiosną 2006 r. do Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie zgłoszone zostało znalezisko naramiennika brązowego. Ze wstępnych ustaleń wynika, że zabytek znaleziono wśród pamiątek po dziadku pana Pawła Piwowarczyka 1, w warsztacie kowalskim w Charbinowicach, gm. Opatowiec, pow. Kazimierza Wielka. Niestety, nie wiadomo, kiedy i w jakich okolicznościach dziadek pana Piwowarczyka, który był kowalem i gromadził w swojej pracowni przedmioty metalowe dostarczane mu przez tamtejszych mieszkańców, wszedł w posiadanie naramiennika. Udało się jednak ustalić, że najprawdopodobniej został on znaleziony w okolicach Zagajowa, gm. Czarnocin, pow. Kazimierza Wielka. Brak natomiast innych informacji o kontekście znalezienia. Naramiennik z okolic Zagajowa (ryc. 1) został wykonany z pręta brązowego o przekroju okrągłym, o grubości ok. 7-10 mm. Średnica zewnętrzna obręczy wynosi 109x85 mm. Na jej końcach umieszczone są dwie prawoskrętne, tj. zwinięte zgodnie z ruchem wskazówek zegara, spiralne tarczki (po 3 i ½ zwoju) o wymiarach 36x37 mm i 36x36 mm. W odróżnieniu od samej obręczy, drut w obu tarczkach ma przekrój czworokątny. Grubość drutu w obu zwojach waha się od ok. 2 do 6-7 mm. Całkowita wysokość naramiennika (łączna średnica tarczek) wynosi ok. 82 mm. Jest to naramiennik o końcach niezachodzących na siebie, co najprawdopodobniej jest skutkiem zdeformowania obręczy (jej rozgięcia). 1 W tym miejscu pragnę podziękować Panu Pawłowi Piwowarczykowi za udostępnienie zabytku do publikacji oraz Panu mgr. Michałowi Grygielowi za pomoc. 2 Zastosowane w niniejszym artykule określenie korpus nawiązuje do terminologii niemieckiej, w której literaturze w odniesieniu do obręczy oprócz powszechnie występującego terminu Ring używane jest także i pojęcie Körper (np. Blajer 1984, 9; Neugebauer 1991, 32). Cały naramiennik jest zdobiony. W przypadku obręczy (korpusu) 2 chodzi o ornamentykę, której podstawowymi elementami są równomiernie rozłożone grupy poprzecznych kresek w układach po 9-12. Są one zazwyczaj podzielone na dwa zgrupowania, rozdzielone krótkimi, prostopadłymi kreseczkami. Opisanym powyżej grupom kresek towarzyszą niezakreskowane trójkąty lub tylko (przy końcach obręczy, tj. przy przejściu w tarczki) ukośne kreski, w większości przypadków rozłożone po trzy z każdej strony. Pomiędzy tak rozmieszczonymi kombinacjami trójkątów i kresek znajdują się mniejsze grupy poprzecznych kresek, w układach po 6-8, niekiedy rozdzielone także, podobnie jak we wcześniej opisanych skupiskach, 3-4 krótkimi prostopadłymi kreseczkami. Warto również zaznaczyć, że przy jednym z końców obręczy, na przejściu w tarczkę, poprzeczne kreski są zdecydowanie krótsze w przeciwieństwie do kresek znajdujących się w środkowej partii korpusu i nie przebiegają przez całą szerokość pręta. Najprawdopodobniej jest to cecha wtórna, która powstała na skutek starcia najbardziej eksponowanej części powierzchni. Opisany powyżej motyw towarzyszący grupom kresek określa się zazwyczaj jako tzw. ornament wilczych zębów, z tą jednak różnicą, że trójkąty są wypełnione kreskowaniem. Jest on spotykany także na innych zabytkach, m.in. na szpilach czy bransoletach związanych przede wszystkim z kulturą przedłużycką (Gedl 1975, 19, 36-37; Blajer 1990, 50-52). Należy jednak zaznaczyć, na co często zwracano uwagę, że sam ten motyw pojawia się już wcześniej i jest obecny m.in. w środowisku kultur unietyckiej, Böheimkirchen czy też w horyzoncie Hajdúsámson-Apa (Blajer 1990, 51; Neugebauer 1991, ryc. 2:1a; David 2002, passim), gdzie występuje również na innych typach wyrobów brązowych, w tym m.in. na czekanach, mieczach oraz sztyletach. 97

98 W odróżnieniu od obręczy (korpusu) obie tarczki są zdobione tylko grupami krótkich poprzecznych lub ukośnych kreseczek, rozmieszczonymi na najbardziej eksponowanej krawędzi czworokątnego pręta. Warto zaznaczyć, że zdobiona jest tylko ta strona naramiennika, która była widoczna w trakcie noszenia, podczas gdy strona wewnętrzna pozostała niezdobiona. Omawiana obręcz nie nosi wyraźnych śladów wytarcia. Jedynie po wewnętrznej stronie jednej z tarczek, w części przeciwległej do nasady, widać niewielki ubytek metalu. Przypuszczalnie powstał on wskutek starcia przy noszeniu. Naramienniki z tarczkami spiralnymi zazwyczaj występowały w zespołach parami oraz w towarzystwie innych ozdób obręczowych (np. bransolet Gedl 1975, 41-42; Blajer 1984, passim). Wydaje się, że w przypadku znaleziska z Zagajowa także należałoby się liczyć z taką możliwością. Niestety, nie posiadamy żadnych informacji, które potwierdzałyby nasze przypuszczenia. Jako najbliższe geograficznie, a jednocześnie typologicznie, analogie z terenu Polski można wskazać dwa naramienniki ze Stawiszyc, gm. Złota, pow. Pińczów (ryc. 2-4; Dąbrowski, Okuliczowa 1962; Blajer 1984, 46). W odróżnieniu od okazu z Zagajowa wspomniane zabytki zdobione są nieco innym ornamentem, gdzie oprócz motywu niezakreskowanych (pustych) trójkątów wystąpiły także trójkąty zakreskowane. Jedynie trzeci z naramienników pochodzących ze Stawiszyc zdobiony jest ornamentem niezakreskowanych trójkątów. Analizując omawiany zabytek w szerszej perspektywie chronologicznej należy zauważyć, że naramiennik z Zagajowa należy do dużej grupy ozdób obręczowych, które pojawiają się już u schyłku wczesnej epoki brązu, a następnie są obecne w zespołach datowanych aż po młodszą epokę brązu. Najwcześ - niejsze znaleziska, które mogą odpowiadać młodszej fazie rozwoju kręgu unietycko-straubińskiego, tj. fazie BrA2, reprezentowane są przez formy niezdobione określane jako typ Wixhausen, oraz zbliżone do niego egzemplarze wykonane z drutu o przekroju okrągłym lub czworokątnym (Richter 1970, 45; Blajer 1984, 17). Przez większość badaczy prezentowana kategoria zabytków łączona jest jednak dopiero z etapem szerzenia się kultury mogiłowej (horyzont Koszider Blajer 1998, 338), na co dodatkowo wskazywałyby pochodzące ze skarbu w Stawiszycach wisiorki lejkowate. Naramienniki o tarczkach spiralnych są uznawane za jedną z najbardziej typowych ozdób występujących także wśród zespołów zachodnich grup kultury mogiłowej (Richter 1970, 47). Liczne znaleziska są wiązane z kulturami przedłużycką, trzciniecką oraz z wczesną fazą kultury łużyckiej (Blajer 1984, passim). Najdalej w kierunku południowowschodnim odkryte stanowiska, skąd pochodzą znaleziska naramienników omawianego typu, lokalizuje się na obszarach kultur komarowskiej i wschodniotrzcinieckiej (Dąbrowski 1972, 37, 105, 115-116; Blajer 1984, 19). Na koniec warto dodać, że najmłodsze odmiany naramienników z tarczkami spiralnymi można datować na fazę HaA1 3, gdzie spotykane są wśród znalezisk różnych kultur kręgu pól popielnicowych, w tym także na jego południowo-wschodnich peryferiach (Blajer 1984, 28-49; 1999, 83-84). W przypadku terenów Polski chodziłoby o okazy zbliżone do naramienników typów Miechowice oraz Błogocice (Blajer 1984, 28-49; 1999, 83-84). Zarówno naramienniki ze Stawiszyc, jak i prezentowana w niniejszym artykule ozdoba z Zagajowa, mimo że prezentują wyroby typowe dla kultury przedłużyckiej, zostały znalezione na obszarze związanym z osadnictwem kultury trzcinieckiej. Nie jest to zresztą zjawisko odosobnione, ponieważ występowanie przedmiotów brązowych pochodzących z warsztatów kultury przedłużyckiej poza terenem jej zwartego zasięgu, w tym także w materiałach kultury trzcinieckiej, jest dosyć często obserwowane (Gedl 1975, 40-41; Dąbrowski 2004, 111). Chodzi więc o formy typowe zwłaszcza dla wczesnej lub początku klasycznej fazy rozwoju kultury przedłużyckiej, tj. fazy BrB, które w środowisku kultury trzcinieckiej zazwyczaj traktowano jako znaleziska importowane (Blajer 1984, 48). Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż oba znaleziska dzieli odległość ok. 5-6 km (ryc. 5), można przypuszczać, że ozdoby ze Stawiszyc oraz Zagajowa zostały wykonane w jednym warsztacie metalurgicznym. Brak wyraźnych analogii dla znaleziska ze Stawiszyc (Blajer 1984, 46; 1990, 56), a tym samym także dla naramiennika z Zagajowa, pozwala przypuszczać, że w tym przypadku być może mamy do czynienia z obecnością lokalnego warsztatu metalurgicznego, działającego w środowisku kultury trzcinieckiej, którego wyroby pod względem formalnym odpowiadałyby panującym w tamtym czasie trendom stylistycznym (wyrażonym m.in. przez sam typ naramiennika), przy jednoczesnym zachowaniu miejscowego kolorytu, przejawiającego się m.in. większą masywnością obręczy lub też sposobem jej zdobienia. Pogląd ten, pozostający jednak nadal na etapie przypuszczeń, był już kilkakrotnie wyrażany przez badaczy, w tym ostatnio zwłaszcza przez J. Dąbrowskiego (1977, 211, 214-215; 2004, 112, 118) oraz W. Blajera (1998, 339). Na koniec warto jeszcze dodać, że zachodnia część Małopolski cechuje się własną specyfiką w zakresie występowania naramienników o tarczkach spiralnych. Pochodzące z omawianego obszaru okazy reprezentowane są jak dotychczas 3 Jeszcze późniejszą pozycję chronologiczną, odpowiadającą fazie HaA2, mogą zajmować naramienniki o tarczkach spiralnych pochodzące ze skarbu z Pawłowic Namysłowskich, pow. Namysłów (Blajer 1984, 38; 2001, przyp. 208).

wyłącznie przez formy masywne, określane jako wspomniany już wcześniej typ Błogocice, które można datować na fazę BrD, lub zbliżony do nich wariant Wójcza, odpowiadający już fazie HaA1 (Blajer 1999, 84, 119). Obecnie naramiennik pozostaje w posiadaniu rodziny znalazcy. doktorantka Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego LITERATURA Blajer W. 1984 Die Arm- und Beinbergen in Polen, Prähistorische Bronzefunde X/2, München. 1990 Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich, Kraków. 1998 Przyczynek do dyskusji o znaczeniu metalurgii brązu w zachodnim odłamie kultury trzcinieckiej, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), Trzciniec system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 337-342. 1999 Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu na ziemiach polskich, Kraków. 2001 Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków. David W. 2002 Studien zu Ornamentik und Datierung der bronzezeitlichen Depotfundgruppe Hajdúsámson- Apa-Ighiel-Zajta, Bibliotheca Musei Apulensis 18, Alba Iulia. Dąbrowski J. 1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław. 1977 Oddziaływania śląsko-wielkopolskie na metalurgię kultury trzcinieckiej, [w:] B. Gediga (red.), Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza, Wrocław, 201-224. 2004 Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa. Dąbrowski J., Okuliczowa Ł. 1962 Skarb brązowy ze Stawiszyc, pow. Pińczów, Wiadomości Archeologiczne 28, 243-250, tabl. 51-52. Gedl M. 1975 Kultura przedłużycka, Kraków. Neugebauer J.-W. 1991 Die Nekropole F von Gemeinlebarn, Nieder - österreich. Untersuchungen zu den Bestattungssitten und zum Grabbau in der ausgehenden Frühbronzezeit in Niederösterreich südlich der Donau zwischen Enns und Wienerwald, Römisch-Germanische Forschungen 49, Mainz am Rhein. Richter I. 1970 Der Arm- und Beinschmuck der Bronze- und Urnenfelderzeit in Hessen und Rheinhessen, Prähistorische Bronzefunde X/1, München. 99

JUSTYNA KASIŃSKA Bronze armlet with spiral discs from the area of Kazimierza Wielka Summary In spring 2006, a find of a bronze armlet was reported to the Institute of Archeology of the Jagiellonian University in Kraków. It was established that the armlet was most probably found in the area of Zagajów, Czarnocin distr., Kazimierza Wielka county. There is no other information concerning the context of the find. The armlet from the area of Zagajów (fig. 1) was made from a metal bar, circular in cross section. Two right-handed spiral discs (3 and ½ coil each) were fixed at the ends of the armband. The wire in both discs is quadrangular in cross-section. The whole armlet is ornamented; on its body there are sets of crosswise lines and triangles, resembling the so called wolf s teeth ornament. Such motifs have also been encountered on other artefacts, e.g. on pins or bracelets associated mainly with the pre-lusatian culture (Gedl 1975, 19, 36-37; Blajer 1990, 50-52). The closest analogies might be the two armlets from Stawiszyce, Złota distr., Pińczów county (fig. 2; Dąbrowski, Okuliczowa 1962; Blajer 1984, 46). The specimen from Zagajów belongs to a large group of band ornaments which occurred already towards the end of the early Bronze epoch, and then were present in sets dated back as far as the younger Bronze epoch. The presented category of artefacts is primarily associated with the period when the Tumulus culture was spreading (horizon Koszider Blajer 1998, 338) and occurred in large number in complexes of the Pre- Lusatian and Trzciniec cultures, as well as of the early phase of the Lusatian culture (Blajer 1984, passim). Both the armlets from Stawiszyce and the ornament from Zagajow, although they represent forms typical for the pre-lusatian culture, were discovered in the area associated with the Trzciniec culture settlement. The forms meant here were typical especially for the phase BrB, which in the Trzciniec culture environment were generally treated as imported finds (Blajer 1984, 48). However, bearing in mind that both finds were separated by the distance of app. 5-6 km (fig. 3), it can be surmised that ornaments from Stawi - szyce and Zagajow had been made in one metallurgic workshop. Lack of distinct analogies for the find from Stawiszyce (Blajer 1984, 46; 1990, 56), and therefore for the armlet from Zagajów, allows for supposing that we may have to deal here with the presence of a local metallurgic workshop functioning in the Trzciniec culture environment. Formally its products would have corresponded with the stylistic trends dominating at that time, simultaneously maintaining local features displayed by e.g. greater solidity of the band or a manner of decorating it. Similar opinions, though still remaining within the sphere of conjecture, have been repeatedly expressed by scientists, recently especially by J. Dąbrowski (1977, 211, 214-215; 2004, 112, 118) and W. Blajer (1998, 339). 100

Ryc. 1. Naramiennik z Zagajowa, gm. Czarnocin (rys. W. Blajer) Fig. 1. Armlet from Zagajów, Czarnocin distr. (drawn by W. Blajer) 101

102 Ryc. 2. Naramienniki ze skarbu ze Stawiszyc, gm. Złota (wg W. Blajer 1984) Fig. 2. Armlets from the treasure found in Stawiszyce, Złota distr. (acc. to W. Blajer 1984)

Ryc. 3. Naramienniki ze skarbu ze Stawiszyc, gm. Złota (wg W. Blajer 1984) Fig. 3. Armlets from the treasure found in Stawiszyce, Złota distr. (acc. to W. Blajer 1984) 103

104 Ryc. 4. Naramienniki ze skarbu ze Stawiszyc, gm. Złota (wg W. Blajer 1984) Fig. 4. Armlets from the treasure found in Stawiszyce, Złota distr. (acc. to W. Blajer 1984)

Ryc. 5. Znaleziska naramienników z tarczkami spiralnymi: 1 Zagajów, gm. Czarnocin, 2 Stawiszyce, gm. Złota, 3 Krzyż, gm. Czarnocin, 4 Mękarzowice, gm. Czarnocin, 5 Błogocice, gm. Radziemice, 6 Wójcza, gm. Pacanów, 7 Żydów (Wola Żydowska), gm. Kije. Na mapie zaznaczono także miasta powiatowe Fig. 5. Finds of armlets with spiral discs: 1 Zagajów, Czarnocin distr., 2 Stawiszyce, Złota distr., 3 Krzyż, Czarnocin distr., 4 Mękarzowice, Czarnocin distr., 5 Błogocice, Radziemice distr., 6 Wójcza, Pacanów distr., 7 Żydów (Wola Żydowska), Kije distr. The map also shows county towns 105