1. CZYM JEST MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE?

WYKAZ PYTAŃ 1. Czym jest międzynarodowe prawo humanitarne? 2. Jakie są podstawowe normy międzynarodowego prawa humanitarnego? 3. Jakie były początki międzynarodowego prawa humanitarnego? 4. Jakie traktaty międzynarodowe tworzą prawo humanitarne? 5. Kto jest związany postanowieniami konwencji genewskich? 6. Czym jest jus ad bellum i jus in bello? 7. W jakich sytuacjach należy stosować prawo humanitarne? Do kogo jest ono skierowane i kogo chroni? 8. Czy należy stosowa prawo humanitarne w nowych konfliktach? 9. W jaki sposób tworzone jest prawo humanitarne i co udało się osiągnąć w tej dziedzinie w ostatnich latach? 10. Jakiego rodzaju pomoc materialną przewiduje prawo humanitarne dla ofiar konfliktu zbrojnego? 11. Jak prawo humanitarne traktuje problem przywracania więzi rodzinnych? 12. Jakie postanowienia prawa humanitarnego regulują kwestię używania znkau czerwonego krzyża/czerwonego półksiężyca? 13. W jaki sposób prawo humanitarne chroni uchodźców i osoby wysiedlone? 14. Jakimi środkami można wprowadza w życie prawo humanitarne? 15. Jak rolę w zapewnianiu poszanowania prawa humanitarnego odgrywa MKCK? 16. Czy międzynarodowe prawo humanitarne daje podstawy do ścigania zbrodniarzy wojennych? 17. Jakie są różnice między międzynarodowym prawem humanitarnym a prawami człowieka? 18. Czy należy stosować międzynarodowe prawo humanitarne podczas operacji zmierzających do utrzymania lub zapewnienia pokoju, prowadzonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych lub pod auspicjami tej organizacji?

1. CZYM JEST MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE? Międzynarodowe prawo humanitarne stanowi istotną część międzynarodowego prawa publicznego (zob. s. 5) i zawiera normy zmierzające do ochrony w czasie konfliktu zbrojnego osób, które w ogóle nie uczestniczą w walce albo przestały w niej uczestniczyć, a także do ograniczenia stosowanych metod i środków prowadzenia działa zbrojnych. Bardziej dokładną definicję podaje MKCK, według którego międzynarodowym prawem humanitarnym stosowanym w konfliktach zbrojnych są międzynarodowe normy traktatowe lub zwyczajowe, które służą rozwiązywaniu problemów humanitarnych bezpośrednio wynikających z międzynarodowych lub niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych; ze względów humanitarnych normy te ograniczają prawo stron konfliktu do stosowania metod i środków walki według własnego uznania oraz chronią osoby i mienie, które są lub mogłyby być zagrożone przez konflikt. (Dodatkowe, przydatne informacje podane są w odpowiedziach na pyt. 3, 6 i 17). GENEWA I HAGA Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) - znane równie jako prawo konfliktów zbrojnych lub prawo wojenne (zob. Terminologia na następnej stronie) - dzieli się na dwie odrębne części: - prawo genewskie lub właściwe prawo humanitarne, które powstało w celu zapewnienia ochrony członkom personelu wojskowego, którzy w ogóle nie uczestniczą w walce albo przestali w niej uczestniczyć, oraz osobom nie biorącym czynnego udziału w działaniach zbrojnych, zwłaszcza osobom cywilnym; - prawo haskie lub prawo wojenne, które określa prawa i obowiązki stron walczących w trakcie prowadzenia operacji wojskowych oraz ogranicza zakres dozwolonych środków szkodzenia nieprzyjacielowi. Te dwie części MPH nie są jednak zupełnie odrębne, gdy stosowanie niektórych norm prawa haskiego prowadzi do ochrony ofiar konfliktów, natomiast stosowanie niektórych norm prawa genewskiego prowadzi do ograniczenia działa wojennych, jakie strony walczące mogą podejmować. Po przyjęciu protokołów dodatkowych z 1977 r., w których doszło do

połączenia obu części MPH, rozróżnienie to ma współcześnie wartość wyłącznie historyczną i dydaktyczną. KTO Z KIM WALCZY? Międzynarodowy konflikt zbrojny oznacza walkę między siłami zbrojnymi co najmniej dwóch państw (należy zauważyć, że wojny narodowowyzwoleńcze zostały uznane za międzynarodowe konflikty zbrojne). Niemiędzynarodowy konflikt zbrojny oznacza walkę na terytorium państwa między regularnymi siłami zbrojnymi i określonymi uzbrojonymi grupami lub między uzbrojonymi grupami, które się nawzajem zwalczają. Wewnętrzne zamieszki występują wtedy, gdy w wyniku aktów przemocy dochodzi do poważnego naruszenia porządku publicznego, jednak w mniejszej skali, aniżeli podczas konfliktu zbrojnego (na przykład rozruchy, walki między poszczególnymi frakcjami będą skierowane przeciwko władzom). GROCJUSZ I PRAWO NARODÓW We współczesnym języku wyrażenie prawo narodów oznacza to samo, co prawo międzynarodowe publiczne czy prawo międzynarodowe, które jest zespołem norm regulujących stosunki między państwami oraz między nimi a innymi członkami społeczności międzynarodowej. Grotius (zob. indeks), prawnik i dyplomata, był ojcem prawa narodów. Pod wpływem reformacji, która podzieliła kościół chrześcijański w Europie, nabrał on przekonania, że prawo nie wyraża boskiej sprawiedliwości, lecz stanowi owoc ludzkiego rozumu, i że nie wyprzedza ono wydarzeń, ale z nich wyrasta. Stąd wzięła się potrzeba znalezienia dla stosunków międzynarodowych innej, wspólnej zasady podstawowej. Zasady tej należało szukać w prawie narodów. W swojej książce De jure belli ac pacis Grotius wymieni fundamentalne normy prawa wojennego.

TERMINOLOGIA Wyrażenia: międzynarodowe prawo humanitarne, prawo konfliktów zbrojnych i prawo wojenne mogą być uważane za pojęcia równoznaczne. Organizacje międzynarodowe, wyższe uczelnie, a nawet państwa chętniej posługują się wyrażeniem międzynarodowe prawo humanitarne (lub prawo humanitarne ), natomiast dwa pozostałe wyrażenia są zwykle używane przez siły zbrojne.

2. JAKIE SĄ PODSTAWOWE NORMY MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO? Osoby, które w ogóle nie uczestniczą w walce albo nie mogą już w niej uczestniczyć mają prawo do poszanowania ich życia oraz ich integralności fizycznej i psychicznej. Takie osoby muszą być zawsze chronione i traktowane humanitarnie, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Zabronione jest zabijanie lub zadawanie ran nieprzyjacielowi, który się poddaje lub nie może już uczestniczyć w walce. Ranni i chorzy muszą być zbierani i objęci opieką przez tę stronę konfliktu, w której rękach się znajdują. Ochrona obejmuje także personel medyczny i urządzenia medyczne, środki transportu oraz sprzęt. Znak czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca na białym tle ma chronić takie osoby oraz przedmioty i musi być szanowany. Ujęci kombatanci i osoby cywilne, znajdujące się we władzy strony przeciwnej, mają prawo do poszanowania ich życia, godności, praw osobistych oraz przekonań politycznych, religijnych i innych. Muszą oni być chronieni przed wszelkimi aktami przemocy lub represaliami. Mają prawo do korespondencji z rodzinami i do otrzymywania pomocy. Każdy musi korzystać z podstawowych gwarancji sądowych i nikt nie może odpowiadać za czyn, którego nie popełnił. Nikt nie może być poddawany torturom fizycznym lub psychicznym ani karom cielesnym bądź też innemu okrutnemu lub poniżającemu traktowaniu. Strony konfliktu i członkowie ich sił zbrojnych nie mają nieograniczonego prawa do doboru metod i środków prowadzenia wojny. Zabronione jest używanie broni lub metod prowadzenia działa zbrojnych, które mogą spowodować zbędne straty lub nadmierne cierpienia. Strony konfliktu muszą zawsze dokonywać rozróżnienia między ludnością cywilną a kombatantami w celu oszczędzania ludności cywilnej i cywilnego mienia. Ani ludność

cywilna jako całość, ani poszczególne osoby cywilne, nie mogą być przedmiotem ataku. Ataki można kierować wyłącznie przeciwko celom wojskowym. W tych normach, sformułowanych przez MKCK, zawiera się istota międzynarodowego prawa humanitarnego. Nie posiadają one mocy prawnej i w żaden sposób nie mają one zastąpić obowiązujących traktatów. Opracowano je z myślą o ułatwieniu upowszechniania znajomości MPH (zob. indeks). PODSTAWOWE ZASADY PRAWA HUMANITARNEGO Podobnie jak Grotius (zob. s. 5 oraz indeks), inni prawnicy i filozofowie jeszcze na długo przed przyjęciem i rozwinięciem pierwszej konwencji genewskiej z 1864 r. interesowali się możliwością objęcia konfliktów regulacjami prawnymi. Bardzo istotne koncepcje w tej dziedzinie przedstawi w XVIII wieku Jean-Jacques Rousseau formułując następującą zasadę na temat stosunków wojennych pomiędzy państwami: Wojna nie jest stosunkiem człowieka do człowieka, lecz stosunkiem między państwami, w którym jednostki stają się nieprzyjaciółmi jedynie przez przypadek; nie jako ludzie, nie jako obywatele, lecz jako żołnierze (...). Ponieważ celem wojny jest zniszczenie wrogiego państwa, zabijanie jego obrońców jest uzasadnione tylko dopóty, dopóki są oni uzbrojeni; gdy tylko jednak złożą broń i poddają się, nie są już wrogami ani przedstawicielami wroga, lecz ponownie stają się zwykłymi ludźmi i pozbawianie ich życia przestaje być uzasadnione. W 1899 r. Fiodor Martens doprowadził do przyjęcia następującej zasady obowiązującej w sytuacjach nie objętych przepisami prawa humanitarnego: (...) ludność cywilna i kombatanci pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego wynikających z istniejących zwyczajów, z zasad humanitaryzmu i z wymagań społecznego sumienia. Powyższe zdanie, znane jako klauzula Martensa, nabrało charakteru normy zwyczajowej i jako część prawa zwyczajowego zostało włączone do ustępu 2 artykułu 1 protokołu dodatkowego z 1977 r. (zob. indeks).

Gdy Rousseau i Martens formułowali zasady humanitaryzmu, autorzy deklaracji petersburskiej (zob. odpowiedź na pyt. 4) następująco - zarówno wyraźnie, jak i w sposób dorozumiany - wprowadzili zasady rozróżniania, konieczności wojskowej i zapobiegania zbędnym cierpieniom: Zważywszy, (...) że jedynym uprawnionym celem, jaki państwa winny sobie stawiać w czasie wojny, jest osłabienie się zbrojnych nieprzyjaciela; że w tym celu wystarczy możliwie największą liczbę ludzi uczynić niezdolnymi do walki; że poza ten cel prowadziłoby używanie broni, która by niepotrzebnie zwiększała cierpienia ludzi już niezdolnych do walki, albo sprowadzała z konieczności ich śmierć. Protokoły dodatkowe z 1977 r. potwierdziły i rozwinęły te zasady, zwłaszcza zasadę rozróżniania: (...) Strony konfliktu powinny zawsze dokonywać rozróżnienia między ludnością cywilną a kombatantami oraz między dobrami o charakterze cywilnym a celami wojskowymi i w związku z tym kierować swoje operacje jedynie przeciwko celom wojskowym (art. 48 protokołu I; zob. także art. 13 protokołu II). Należy na koniec wspomnieć o podstawowej zasadzie proporcjonalności, która stara się zapewnić równowagę pomiędzy dwoma różnymi interesami - z jednej strony konieczności uwzględnienia potrzeb wojskowych, a z drugiej strony konieczności uwzględnienia wymogów humanitaryzmu wtedy, gdy prawa czy obowiązki nie zostały sformułowane w sposób bezwarunkowy. (Zob. także s. 9).

3. JAKIE BYŁY POCZĄTKI MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO? Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy najpierw zadać kilka innych pytań. Jakie normy prawne dotyczyły konfliktów zbrojnych w czasach poprzedzających narodziny współczesnego prawa humanitarnego? Początkowo istniały w tej dziedzinie normy niepisane, oparte na zwyczajach. Następnie stopniowo zaczęły wchodzić w życie umowy dwustronne (kartele) o różnym stopniu szczegółowości. Strony wojujące zawierały je czasami już po zakończeniu walk. Istniały także regulaminy wydawane przez państwa dla ich własnych oddziałów wojskowych (zob. Kodeks Liebera - niżej). Zakres praw stosowanych wówczas w konfliktach zbrojnych był zatem ograniczony zarówno w czasie, jak i w przestrzeni, gdy obowiązywały one tylko w trakcie danej bitwy bądź konkretnego konfliktu. Normy te były ponadto dość różnorodne w zależności od okresu, miejsca, systemu wartości i cywilizacji. Kim byli prekursorzy współczesnego prawa humanitarnego? Istotną rolę w stworzeniu współczesnego prawa humanitarnego odegrali dwaj ludzie: Henry Dunant i Guillaume-Henri Dufour. Dunant przedstawił taki pomysł w opublikowanej w 1862 r. książce Wspomnienie Solferino. Pomny swoich własnych doświadczeń wojennych, generał Dufour natychmiast udzielił Dunantowi wsparcia moralnego przewodnicząc konferencji dyplomatycznej w 1864 r. Dunant: Czy przy pewnych szczególnych okazjach, gdy na przykład spotykają się wodzowie sztuki wojennej różnych narodowości (...) nie byłoby pożądanym, aby wykorzystali oni tego rodzaju kongresy dla określenia jakich zasad międzynarodowych, uświęconych konwencją i z istoty swojej nienaruszalnych, które skoro już zostaną uzgodnione i zatwierdzone, mogłyby służyć jako podstawa dla stowarzyszeń pomocy rannym w różnych krajach Europy? (zob. okładka). Dufour (do Dunanta): Musimy dostrzec, dzięki takim przykładom, jakie pan opisał, ile łez i męczarni kryje w sobie chwała bitewnych pól.

W jaki sposób idea stała się rzeczywistością? Za namową pięciu członków - założycieli MKCK, rząd Szwajcarii zwołał w 1864 r. konferencję dyplomatyczną z udziałem 16 państw, które przyjęły Konwencję o polepszeniu losu rannych żołnierzy w armiach czynnych. Jakiego przełomu dokonała ta konwencja? Konwencja genewska z 1864 r. stworzyła podstawy współczesnego prawa humanitarnego. Jej najistotniejsze cechy to: - spisanie w niej stałych norm o powszechnym zasięgu, które miały chronić ofiary konfliktów; - jej wielostronny charakter - fakt, że była otwarta do przystąpienia przez wszystkie państwa; - sformułowanie obowiązku zapewnienia opieki wszystkim rannym żołnierzom, bez dokonywania pomiędzy nimi jakiegokolwiek rozróżnienia; - wprowadzenie zasady oznaczania znakiem czerwonego krzyża na białym tle członków personelu medycznego, środków transportu i sprzętu oraz ustalenie nakazu ich poszanowania. PRAWO HUMANITARNE W CZASACH POPRZEDZAJĄCYCH JEGO KODYFIKACJĘ Błędne byłoby stwierdzenie, że takie prawo humanitarne, jakie znamy dzisiaj, powstało z chwilą utworzenia Czerwonego Krzyża w 1863 r. lub w momencie przyjęcia konwencji genewskiej w 1864 r. Tak jak nie ma społeczności, która nie posiadałaby jakiego własnego zestawu norm, tak też nigdy nie było wojny, w której nie obowiązywałyby mniej lub bardziej szczegółowe reguły dotyczące rozpoczęcia i zakończenia działań wojennych oraz sposobu ich prowadzenia. Ogólnie rzecz biorąc, sposób prowadzenia wojen przez prymitywne ludy może stanowi ilustrację dla różnego rodzaju międzynarodowych reguł wojennych, które znane nam są współcześnie: reguł określających różne typy wrogów; reguł dotyczących okoliczności i

sposobu rozpoczynania i kończenia wojny oraz uprawnień w tym zakresie; reguł wprowadzających ograniczenia co do osób, czasu, miejsca i metod prowadzenia wojny; a nawet reguł w ogóle delegalizujących wojnę. (Quincy Wright) Prawo wojenne było tworzone przez wielkie cywilizacje już kilka tysiącleci przed nasz erą: Ustanawiam te prawa, aby zapobiec ciemiężeniu słabych przez silnych. (Hammurabi, władca Babilonii) Wiele starożytnych tekstów, takich jak Mahabharata, Biblia czy Koran zawiera reguły przewidujące poszanowanie przeciwnika. Na przykład Viqayet - tekst napisany pod koniec XIII wieku, w szczytowym okresie arabskiego panowania w Hiszpanii - zawiera najprawdziwszy kodeks wojenny. Zatem konwencja z 1864 r. skodyfikowała w formie wielostronnego traktatu i tym samym wzmocniła dawne, fragmentaryczne i rozproszone prawa i zwyczaje wojenne chroniąc rannych żołnierzy oraz osoby udzielające im pomocy. KODEKS LIEBERA Ustalono, że od czasu pierwszych wojen, jakie w ogóle były prowadzone, do narodzin współczesnego prawa humanitarnego, strony wojujące przyjęły ponad 500 karteli, paktów, regulaminów i innych tekstów zmierzających do określenia zasad prowadzenia działa wojennych. Zalicza się do nich również Kodeks Liebera, który wszedł w życie w kwietniu 1863 r. Stanowi on pierwszą próbę skodyfikowania istniejących praw i zwyczajów wojennych. Jednak w odróżnieniu od pierwszej konwencji genewskiej (przyjętej rok później) kodeks nie był umową międzynarodową, gdyż był przeznaczony wyłącznie dla żołnierzy Unii walczących w amerykańskiej wojnie domowej.

4. JAKIE TRAKTATY MIĘDZYNARODOWE TWORZĄ PRAWO HUMANITARNE? Współczesne międzynarodowe prawo humanitarne, zapoczątkowane pierwszą konwencją genewską z 1864 r., rozwijało się etapami, często dopiero po wydarzeniach, podczas których byłoby bardzo przydatne. Stanowiło ono odpowiedź na stale rosnące zapotrzebowanie na pomoc humanitarną, co z kolei wynikało z doskonalenia nowych rodzajów broni i występowania nowych typów konfliktów. Oto wykaz najważniejszych traktatów międzynarodowych w ujęciu chronologicznym, według dat ich przyjęcia: 1864 Konwencja genewska o polepszeniu losu rannych żołnierzy w armiach w polu będących 1868 Deklaracja petersburska (zakazująca używania podczas wojny pewnych pocisków) 1899 Konwencje haskie o prawach i zwyczajach wojny lądowej oraz o przystosowaniu do wojny morskiej zasad konwencji genewskiej z 1864 r. 1906 Wprowadzenie zmian do konwencji genewskiej z 1864 r. 1907 Wprowadzenie zmian do konwencji haskich z 1899 r. i przyjęcie nowych konwencji 1925 Protokół genewski o zakazie używania podczas wojny gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych 1929 Dwie konwencje genewskie: - Wprowadzenie zmian do konwencji genewskiej z 1906 r. - Konwencja genewska o traktowaniu jeńców wojennych (nowa) 1949 Cztery konwencje genewskie: I O polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych II O polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków się zbrojnych na morzu III O traktowaniu jeńców wojennych IV O ochronie osób cywilnych podczas wojny (nowa) 1954 Konwencja haska o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego 1972 Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania i przechowywania broni bakteriologicznych (biologicznych) i toksycznych oraz o ich zniszczeniu 1977 Dwa protokoły dodatkowe do czterech konwencji genewskich z 1949 r., które wzmacniają ochronę ofiar konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym (protokół I) i niemiędzynarodowym (protokół II)

1980 Konwencja o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające niekontrolowane skutki. Obejmuje ona: - Protokół (I) o niewykrywalnych odłamkach - Protokół (II) o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń - Protokół (III) o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających 1993 Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania, przechowywania i używania broni chemicznych oraz o ich zniszczeniu 1995 Protokół dotyczący oślepiających broni laserowych (protokół IV [nowy] do konwencji z 1980 r.) 1996 Wprowadzenie zmian do Protokołu o zakazie lub ograniczeniu używania min, minpułapek i innych podobnych urządzeń (protokół II [zmieniony] do konwencji z 1980 r.) 1997 Konwencja o zakazie używania, przechowywania, produkowania i przekazywania min skierowanych przeciwko ludziom oraz o ich zniszczeniu 2003 Protokół dotyczacy wybuchowych pozostałości wojny (protokół V [nowy] do konwencji z 1980 r.) ODPOWIEDŹ NA WYDARZENIA Ta lista wyraźnie ukazuje, że niektóre konflikty zbrojne wywarły mniej lub bardziej bezpośredni wpływ na rozwój prawa humanitarnego. Przykładowo: Podczas pierwszej wojny światowej (1914-1918) stosowano takie metody walki, które - nawet jeśli nie były zupełnie nowe - to po raz pierwszy były używane w tak szerokim zakresie. W tym kontekście można wymieni gaz trujący, pierwsze bombardowania powietrzne, a także branie do niewoli setek tysięcy jeńców wojennych. Odpowiedzi na te nowe sytuacje były traktaty z 1925 r. i z 1929 r. Podczas drugiej wojny światowej (1939-1945) zginęło tyle samo osób cywilnych, co żołnierzy. Dla porównania należy zaznaczyć, że podczas pierwszej wojny światowej stosunek ten wynosił 1:10. Te tragiczne liczby, a zwłaszcza straszliwe następstwa, jakie druga wojna

wywołała wśród ludności cywilnej, skłoniły społeczność międzynarodową do wprowadzenia zmian do konwencji międzynarodowych, jakie wówczas obowiązywały, oraz do przyjęcia nowego dokumentu: czwartej konwencji genewskiej o ochronie osób cywilnych. W późniejszym okresie, w 1977 r. protokoły dodatkowe stały się odpowiedzią na problemy humanitarne występujące podczas wojen narodowowyzwoleńczych. Konwencje z 1949 r. tylko częściowo dotyczyły tych kwestii. GENEZA KONWENCJI Z 1949 ROKU Konferencja dyplomatyczna, zorganizowana w 1874 r. w Brukseli z inicjatywy cara Rosji Aleksandra II, przyjęła międzynarodową deklarację o prawach i zwyczajach wojennych. Tekst ten jednak nie był ratyfikowany przez państwa, gdyż niektóre rządy nie chciały formalnie wiązać się traktatem. Pomimo tego, projekt brukselski był ważnym etapem w procesie kodyfikacji prawa wojennego. W 1934 r. odbyła się w Tokio XV Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, która zatwierdziła przygotowany przez MKCK tekst międzynarodowej konwencji o losie i ochronie osób cywilnych będących obywatelami państwa nieprzyjacielskiego, które znajdują się na terytorium należącym do strony wojującej lub przez nią okupowanym. Jednak w odniesieniu do tego dokumentu również nie podjęto żadnych działań, gdyż rządy nie wyraziły zgody na zwołanie konferencji dyplomatycznej, która miałaby zadecydować o jego przyjęciu. W rezultacie projekt tokijski nie był stosowany podczas drugiej wojny światowej i wszyscy wiemy, do czego to doprowadziło. GENEZA PROTOKOŁÓW Z 1977 ROKU Konwencje genewskie z 1949 r. stanowiły ogromny postęp w rozwoju prawa humanitarnego. Jednakże po dekolonizacji nowe państwa nie chciały wiązać się normami prawnymi, w których przygotowaniu same nigdy nie brały udziału. Co więcej, przepisy traktatowe dotyczące prowadzenia działań wojennych nie były zmieniane od czasu konwencji haskich z 1907 r. Ponieważ jednak obawiano się, że wprowadzanie zmian do tekstu konwencji genewskich mogłoby zagrozić temu, co udało się osiągnąć w 1949 r., postanowiono

wzmocnić ochronę ofiar konfliktów zbrojnych poprzez przyjęcie nowych dokumentów w formie protokołów dodatkowych do konwencji genewskich (zob. odpowiedź na pyt. 9). Konwencje genewskie z 1949 r. i ich protokoły dodatkowe z 1977 r. zawierają prawie 600 artykułów i są głównymi dokumentami międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH). 5. KTO JEST ZWIĄZANY POSTANOWIENIAMI KONWENCJI GENEWSKICH? Tylko państwa mogą być stronami umów międzynarodowych, czyli równie konwencji genewskich i ich protokołów dodatkowych. Na początku 2004 r. niemal wszystkie państwa świata - dokładnie 192 - były stronami konwencji genewskich. Fakt, że zaliczają się one do umów przyjętych przez największą liczbę państw świadczy o ich autentycznej powszechności. Jeśli chodzi o protokoły dodatkowe, to w tym samym czasie 161 państw było stronami protokołu I, a 152 - protokołu II. PODPISANIE, RATYFIKACJA, PRZYSTĄPIENIE, ZASTRZEŻENIA, SUKCESJA Zawieranie przez państwa umów wielostronnych, takich jak konwencje genewskie i ich protokoły dodatkowe, wymaga zastosowania jednej z dwóch odrębnych procedur: a) podpisanie, po którym następuje ratyfikacja Jeżeli samo podpisanie nie powoduje jeszcze, że umowa wiąże państwo, to zobowiązuje ono to państwo do takiego postępowania, dzięki któremu dana umowa nie będzie bezprzedmiotowa wtedy, gdy państwo z chwilą ratyfikacji uroczyście zobowiąże się do jej przestrzegania. b) przystąpienie Jest to czynność, jakiej dokonuje państwo, które nie podpisało tekstu umowy wtedy, gdy była ona przyjmowana, a obecnie godzi się na to, by być nią związanym. Przystąpienie wywołuje te same skutki, co ratyfikacja.

Państwo, które niedawno odzyskało niepodległość może, za pomocą deklaracji o sukcesji, wyrazić swoją wolę związania się umową, która obowiązywała na jego terytorium przed uzyskaniem niepodległości. Może ono równie złożyć deklarację o tymczasowym stosowaniu umów w okresie przed podjęciem decyzji co do ewentualnego przystąpienia lub sukcesji. W ramach tych procedur, po spełnieniu pewnych warunków, państwo może złożyć zastrzeżenia w celu wyłączenia lub zmiany skutków prawnych pewnych postanowień traktatowych. Najważniejszy warunek polega na tym, aby takie zastrzeżenia nie były sprzeczne z przedmiotem i celem danego traktatu. Należy także wspomnieć o tym, że ruchy narodowowyzwoleńcze, których dotyczy ustęp 4 artykułu 1 protokołu I, mogą się zobowiązać do stosowania konwencji i protokołu postępując w sposób określony w ustępie 3 artykułu 96 protokołu I. KTO MA OBOWIĄZEK UPOWSZECHNIANIA ZNAJOMOŚCI KONWENCJI I PROTOKOŁÓW? Prawny obowiązek upowszechniania znajomości konwencji i protokołów spoczywa na państwach: Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się jak najszerzej rozpowszechniać w swych krajach zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny tekst niniejszej Konwencji, a zwłaszcza włączyć jego studiowanie do programów szkolenia wojskowego i, o ile to możliwe, również do programów szkolnictwa cywilnego, aby w ten sposób jej zasady były znane całej ludności, a przede wszystkim walczącym siłom zbrojnym, personelowi sanitarnemu i kapelanom. (Art. 47, 48, 127 i 144 w - odpowiednio - KG I, II, III i IV) Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się do jak najszerszego upowszechniania w swych krajach, w czasie pokoju i w czasie konfliktu zbrojnego, Konwencji oraz niniejszego Protokołu, a zwłaszcza do włączenia ich do programów szkolenia wojskowego i do zachęcania do ich studiowania ludności cywilnej, tak, aby te dokumenty były znane siłom zbrojnym i ludności cywilnej. (Art. 83 protokołu I) Niniejszy Protokół będzie upowszechniany tak szeroko, jak to możliwe. (Art. 19 protokołu II)

MKCK A OBOWIĄZEK UPOWSZECHNIANIA ZNAJOMOŚCI PRAWA HUMANITARNEGO Zgodnie ze Statutami Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, jednym z zadań MKCK jest: (...) działanie na rzecz zrozumienia oraz upowszechniania znajomości międzynarodowego prawa humanitarnego stosowanego w konfliktach zbrojnych, a także przygotowywanie jego dalszego rozwoju. (Art. 5 ustęp 2g) (...) [pozostawanie w ścisłym kontakcie ze stowarzyszeniami krajowymi] (...) w sprawach, którymi zainteresowane są obie strony, takich jak ich przygotowanie do działań w czasie konfliktu zbrojnego, poszanowanie oraz doskonalenie i ratyfikowanie konwencji genewskich, a także upowszechnianie Podstawowych Zasad i międzynarodowego prawa humanitarnego. (Art. 5 ustęp 4a).

6. CZYM JEST JUS AD BELLUM I JUS IN BELLO? Celem międzynarodowego prawa humanitarnego jest ograniczanie cierpień spowodowanych przez wojnę dzięki zapewnianiu jej ofiarom, tak dalece jak to jest możliwe, ochrony i pomocy. Prawo to bierze zatem pod uwagę wyłącznie realia konfliktu bez względu na jego przyczyny czy też na legalność użycia siły. Reguluje ono tylko te problemy występujące podczas konfliktu, które są istotne z humanitarnego punktu widzenia. To właśnie znamy jako jus in bello (prawo w wojnie). Jego postanowienia mają zastosowanie do stron walczących niezależnie od przyczyn konfliktu i niezależnie od słuszności sprawy, w imię której występuje każda ze stron konfliktu. Często w przypadku międzynarodowego konfliktu zbrojnego trudno jest ustalić, które państwo jest winne naruszenia Karty Narodów Zjednoczonych (zob. odpowiedź na pyt. 18). Stosowanie międzynarodowego prawa humanitarnego nie wiąże się z potępianiem państw winnych naruszania Karty, gdyż z pewności prowadziłoby to do różnych kontrowersji i uniemożliwiało stosowanie tego prawa. Każdy z przeciwników twierdziłby bowiem, że to on padł ofiarą agresji. Co więcej, prawo humanitarne ma chronić ofiary wojny i ich podstawowe prawa bez względu na to, po której stronie występują. Dlatego jus in bello musi pozostać niezależne od jus ad bellum i jus contra bellum (prawa dotyczącego użycia siły i prawa dotyczącego zapobiegania wojnie). O ZAKAZIE PROWADZENIA WOJEN Do końca pierwszej wojny światowej uważano, że stosowanie siły zbrojnej nie jest czynem nielegalnym, lecz w pełni dopuszczalnym sposobem rozstrzygania sporów. W 1919 r. Pakt Ligi Narodów, a w 1928 r. Traktat paryski (Pakt Brianda-Kellogga) próbowały zdelegalizować wojnę. Tendencję tę potwierdziło przyjęcie w 1945 r. Karty Narodów Zjednoczonych: Członkowie Organizacji powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia (...). Karta Narodów Zjednoczonych utrzymuje jednak prawo do samoobrony indywidualnej bądź zbiorowej w przypadku, gdy jedno państwo lub kilka państw zostaje zaatakowanych przez

inne państwo albo kilka innych państw. Rada Bezpieczeństwa, działając na podstawie rozdziału VII Karty NZ (zob. odpowiedź na pyt. 18), może również podjąć decyzję o zbiorowym użyciu siły. Może to obejmować: - środki przymusu - w celu przywrócenia pokoju - przeciwko państwu zagrażającemu bezpieczeństwu międzynarodowemu; - środki mające na celu utrzymanie pokoju poprzez wysyłanie misji obserwatorów lub specjalnych oddziałów utrzymujących pokój. Inna sytuacja powstaje w kontekście prawa narodów do samostanowienia: w rezolucji 2105 (XX), która została przyjęta w 1965 r., Zgromadzenie Ogólne NZ uznaje zgodność z prawem walki prowadzonej przez ludy znajdujące się pod panowaniem kolonialnym w celu realizacji ich prawa do samostanowienia i niepodległości (...).

7. W JAKICH SYTUACJACH NALEŻY STOSOWAĆ PRAWO HUMANITARNE? DO KOGO JEST ONO SKIEROWANE I KOGO CHRONI? Międzynarodowe prawo humanitarne należy stosować w dwóch sytuacjach; można powiedzieć, że tworzy ono dwa systemy ochrony: a) Międzynarodowe konflikty zbrojne W takich sytuacjach należy stosować konwencje genewskie i protokół dodatkowy I. Prawo humanitarne jest skierowane przede wszystkim do stron konfliktu i chroni każdą osobę lub każdą grupę osób, które w ogóle nie biorą udziału w konflikcie, albo przestały już brać w nim udział, tj.: - rannych i chorych żołnierzy w wojnie lądowej, a także członków służb medycznych sił zbrojnych; - rannych i chorych żołnierzy lub rozbitków w wojnie morskiej, a także członków służb medycznych marynarki wojennej; - jeńców wojennych; - ludność cywilną, na przykład: * osoby cywilne będące cudzoziemcami, które przebywają na terytorium stron konfliktu, łącznie z uchodźcami; * osoby cywilne na obszarach okupowanych; * zatrzymane oraz internowane osoby cywilne; * personel medyczny i duchowny lub jednostki obrony cywilnej. Wojny narodowowyzwoleńcze, które odpowiadają kryteriom określonym w artykule 1 protokołu I, są traktowane jak międzynarodowe konflikty zbrojne. b) Niemiędzynarodowe konflikty zbrojne W przypadku niemiędzynarodowego konfliktu zbrojnego należy stosować artykuł 3 wspólny dla czterech konwencji genewskich oraz protokół II. Warto zauważyć, że warunki stosowania protokołu II zostały sformułowane bardziej restryktywnie, aniżeli warunki stosowania artykułu 3. W takich sytuacjach prawo

humanitarne jest skierowane do sił zbrojnych, zarówno regularnych jak i nieregularnych, które uczestniczą w konflikcie, a chroni każdą osobę lub kategorię osób, które w ogóle nie biorą udziału w działaniach zbrojnych albo przestały już brać w nich udział, na przykład: - rannych lub chorych uczestników walki; - osoby pozbawione wolności w następstwie konfliktu; - ludność cywilną; - personel medyczny i duchowny. PRAWO HUMANITARNE A NIEMIĘDZYNARODOWE KONFLIKTY ZBROJNE Artykuł 3 wspólny dla czterech konwencji genewskich jest uważany za swego rodzaju traktat w miniaturze. Nawet jeśli uwzględnimy postanowienia protokołu II, to przepisy dotyczące konfliktów wewnętrznych pozostają mniej szczegółowe, aniżeli postanowienia dotyczące międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Bardzo trudnym okazało się wzmocnienie systemu ochrony obowiązującego w niemiędzynarodowych konfliktach zbrojnych w sytuacji, gdy państwa przywiązują bardzo dużą wagę do zasady suwerenności. Normy zawarte w artykule 3 są uważane za prawo zwyczajowe i wprowadzają minimalny standard, poniżej którego strony walczące nigdy nie powinny schodzić. JAKIE PRAWO NALEŻY STOSOWAĆ DO ZAMIESZEK WEWNĘTRZNYCH I INNYCH SYTUACJI WEWNĘTRZNEJ PRZEMOCY? Międzynarodowe prawo humanitarne nie jest stosowane w sytuacjach, gdy rozmiary przemocy nie pozwalaj stwierdzić, że mamy do czynienia z konfliktem zbrojnym. W tego typu przypadkach należy odwołać się do praw człowieka oraz do takich przepisów prawa wewnętrznego, jakie można wówczas zastosować.

8. CZY NALEŻY STOSOWAĆ PRAWO HUMANITARNE W NOWYCH KONFLIKTACH? Obecnie dużo się mówi o tzw. nowych konfliktach. Wyrażenie to obejmuje dwa typy konfliktów: tak zwane konflikty anarchiczne oraz inne konflikty, w których chodzi o potwierdzenie tożsamości grupowej. Pojęcia te są używane w sposób dosyć dowolny. Cechą charakterystyczną konfliktów anarchicznych, które znacznie przybrały na sile w związku z zakończeniem zimnej wojny, jest częściowe, a czasami nawet całkowite osłabienie lub załamanie się struktur państwowych. W takich sytuacjach uzbrojone grupy korzystają z powstałej próżni politycznej w celu zagarnięcia władzy. Przede wszystkim jednak cechą charakterystyczną konfliktów tego typu jest osłabienie lub przerwanie łańcucha dowodzenia w ramach poszczególnych grup zbrojnych. W konfliktach zmierzających do potwierdzenia tożsamości grupowej często próbuje się wyłączyć przeciwnika stosując praktyki znane pod nazwą czystek etnicznych. Polega to na przymusowym przemieszczaniu lub nawet eksterminowaniu ludności. Rosnąca spirala propagandy, przemocy i nienawiści prowadzi do tego, że konflikt tego typu szybko nabiera rozpędu, co wzmacnia poczucie przynależności do grupy ze szkodą dla istniejącej tożsamości narodowej i tym samym wyklucza jakąkolwiek możliwość współżycia z innymi grupami. Międzynarodowe prawo humanitarne powinno być stosowane w konfliktach anarchicznych lub związanych z przynależnością, kiedy to ofiarą przemocy pada szczególnie ludność cywilna. Wspólny artykuł 3 wymaga, aby wszystkie zbrojne ugrupowania, zarówno rebelianci jak i siły rządowe, respektowały tych, którzy złożyli broń oraz tych, którzy - tak jak osoby cywilne - nie biorą udziału w działaniach wojennych. Zatem osłabienie lub załamanie się struktur państwa nie powoduje próżni prawnej w odniesieniu do prawa międzynarodowego. Wręcz odwrotnie, to właśnie w takich sytuacjach prawo humanitarne ma być w pełni stosowane. Trzeba jednak stwierdzić, że w konfliktach tego typu stosowanie prawa humanitarnego jest trudniejsze. Brak dyscypliny wśród wojujących, uzbrojenie ludności cywilnej w wyniku napływu broni na dany obszar, a w związku z tym coraz większe trudności z odróżnianiem

walczących od cywilów, często prowadzą do wyjątkowo brutalnej konfrontacji, w której niewiele miejsca pozostaje na przepisy prawa. Dlatego to właśnie w sytuacjach tego typu trzeba podjąć odpowiednie wysiłki, aby prawo humanitarne było znane. Zapewne lepsza znajomość norm prawnych nie rozwiąże problemów, które doprowadziły do konfliktu, ale może złagodzić jego najstraszniejsze następstwa. WSPÓLNY ARTYKUŁ 3: TRAKTAT W MINIATURZE Gdyby na terytorium jednej z Wysokich Umawiających się Stron wybuchł konflikt zbrojny nie posiadający charakteru międzynarodowego, każda ze Stron konfliktu będzie zobowiązana stosować się przynajmniej do następujących postanowień : 1) Osoby nie biorące bezpośrednio udziału w działaniach wojennych, włącznie z członkami się zbrojnych, którzy złożyli broń, oraz osoby, które stały się niezdolne do walki na skutek choroby, ran, pozbawienia wolności lub z jakiegokolwiek innego powodu, będą we wszelkich okolicznościach traktowane w sposób humanitarny, bez czynienia żadnej różnicy na ich niekorzyść z powodu rasy, koloru skóry, religii lub wiary, płci, urodzenia lub majątku ani z żadnych innych podobnych przyczyn. W tym celu są i pozostaną zakazane w stosunku do wyżej wymienionych osób w każdym czasie i w każdym miejscu: a) zamachy na życie i nietykalność cielesną, a w szczególności zabójstwa we wszelkiej postaci, okaleczenia, okrutne traktowanie i tortury; b) branie zakładników; c) zamachy na godność osobistą, a w szczególności traktowanie poniżające i upokarzające; d) skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego wyroku wydanego przez sąd należycie ukonstytuowany i dający gwarancje procesowe, uznane za niezbędne przez narody cywilizowane. 2) Ranni i chorzy będą zbierani i leczeni. Bezstronna organizacja humanitarna, jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, będzie mogła ofiarować swoje usługi Stronom konfliktu.

Strony konfliktu będą się ponadto starały wprowadzi w życie w drodze układów specjalnych wszystkie lub niektóre z pozostałych postanowień niniejszej Konwencji. Zastosowanie powyższych postanowień nie będzie miało wpływu na sytuację prawną Stron konfliktu.

9. W JAKI SPOSÓB TWORZONE JEST PRAWO HUMANITARNE I CO UDAŁO SIĘ OSIĄGNĄĆ W TEJ DZIEDZINIE W OSTATNICH LATACH? Jako pomysłodawca pierwszego traktatu z zakresu współczesnego prawa humanitarnego (tj. konwencji genewskiej z 1864 r.), MKCK stara się zapewnić dostosowanie tej dziedziny prawa międzynarodowego publicznego do dzisiejszej rzeczywistości. Zatem jego zadaniem jest: - obserwowanie zmian dotyczących istoty konfliktów zbrojnych; - organizowanie konsultacji w celu zapewnienia możliwości osiągnięcia porozumienia w kwestii nowych norm; - przygotowywanie projektów tekstów, które są przedstawiane konferencjom dyplomatycznym. Przykład dwóch protokołów dodatkowych do konwencji genewskich pokazuje, w jaki sposób tworzone jest prawo humanitarne, począwszy od pierwszego pomysłu, a skończywszy na przyjęciu dokumentu: - MKCK badał możliwość uzupełnienia konwencji przyjętych w 1949 r. opierając się przy tym na projekcie odpowiednich przepisów przygotowanym w 1956 r., a następnie na rezolucjach przyjętych w latach 60. przez dwie Międzynarodowe Konferencje Czerwonego Krzyża oraz przez Międzynarodową Konferencję Praw Człowieka, która odbyła się w Teheranie w 1968 r.; - MKCK przedstawił tę propozycję podczas XXI Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża, która odbywała się w Stambule; uczestnicy, w tym państwa będące stronami konwencji genewskich, wyrazili zgodę na odpowiednie działania i wówczas prawnicy MKCK przystąpili do prac przygotowawczych; - w latach 1971-1974 MKCK zorganizował szereg konsultacji z rządami państw oraz wewnątrz Ruchu; Organizacja Narodów Zjednoczonych była regularnie informowana o postępie prac; - w 1973 r. XXII Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, która odbywała się w Teheranie, rozpatrywała projekty dokumentów i udzieliła im pełnego poparcia; - w lutym 1974 r. rząd Szwajcarii, jako depozytariusz konwencji genewskich z 1949 r., zorganizował w Genewie konferencję dyplomatyczną w sprawie potwierdzenia i

rozwoju międzynarodowego prawa humanitarnego stosowanego w konfliktach zbrojnych; obradowała ona na czterech sesjach i zakończyła się w czerwcu 1977 r.; - podczas końcowej sesji tej konferencji pełnomocnicy 102 państw, które brały w niej udział, przyjęli 102 artykuły protokołu I oraz 28 artykułów protokołu II. MKCK JAKO INSTYTUCJA POPIERAJĄCA PRAWO HUMANITARNE Zgodnie ze statutem Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, jednym z zadań MKCK jest przygotowywanie dokumentów rozwijających międzynarodowe prawo humanitarne. Dlatego jest on instytucją popierającą MPH. KILKA PRZYKŁADÓW Z OSTATNICH LAT (zob. także odpowiedź na pyt. 4) Protokół dotyczący oślepiających broni laserowych, przyjęty podczas wiedeńskiej konferencji dyplomatycznej w październiku 1995 r., zakazuje zarówno używania, jak i przekazywania broni laserowych, których jedną z funkcji bojowych jest powodowanie stałej ślepoty. Protokół wymaga również od państw zastosowania wszelkich możliwych środków ostrożności, włączając w to odpowiednie szkolenie sił zbrojnych, w celu unikania powodowania stałej ślepoty w następstwie legalnego używania innych systemów laserowych. W odniesieniu do min, zakres stosowania protokołu II do konwencji z 1980 r. został rozszerzony w wyniku przyjęcia 3 maja 1996 r. w Genewie poprawionej wersji Protokołu o zakazie i ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń. Co więcej, Konwencja o zakazie używania, przechowywania, produkowania i przekazywania min skierowanych przeciwko ludziom oraz o ich zniszczeniu, podpisana w Ottawie 3-4. grudnia 1997 r. przez 121 państw, całkowicie zakazuje min skierowanych przeciwko ludziom. Konwencja ta przewiduje równie usuwanie już położonych min oraz pomoc dla ofiar min. Traktaty z zakresu MPH zawierają normy chroniące środowisko - między innymi jest to artykuł 55 protokołu dodatkowego I oraz Konwencja o zakazie wykorzystywania technik modyfikacji środowiska w celach wojskowych lub innych celach wrogich z 10 grudnia 1976 r. Wojna w Zatoce w 1991 r. udowodniła jednak, że normy te są mało znane, a czasami

zbyt ogólne. Dlatego w 1994 r. MKCK, mając poparcie Zgromadzenia Ogólnego NZ i korzystając z pomocy odpowiednich ekspertów, przygotował Wytyczne do podręczników wojskowych oraz szkolenia wojskowego na temat ochrony środowiska w czasie konfliktu zbrojnego. Innym dokumentem z ostatnich lat jest podręcznik z San Remo na temat prawa międzynarodowego mającego zastosowanie podczas konfliktów zbrojnych na morzu. Znaczenie tego przedsięwzięcia, którego autorem jest Międzynarodowy Instytut Prawa Humanitarnego wspierany przez MKCK, zostało uznane przez rządy państw, które podczas XXVI Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca odbywającej się w Genewie w 1995 r., przyjęły specjalną rezolucję w tym zakresie. Chociaż konwencje genewskie i protokoły dodatkowe nie zakazują w sposób wyraźny używania broni jądrowej, to w takich przypadkach należy stosować ogólne zasady MPH. Zgodnie z tymi zasadami, strony wojujące zawsze muszą - między innymi - dokonywać rozróżnienia między kombatantami a osobami, które nie biorą udziału w walce. Zakazane jest także używanie broni mogących spowodować zbędne cierpienia. Międzynarodowy Trybuna Sprawiedliwości w Hadze potwierdzi w 1996 r., że zasady te należy stosować również do broni jądrowej.

10. JAKIEGO RODZAJU POMOC MATERIALNĄ PRZEWIDUJE PRAWO HUMANITARNE DLA OFIAR KONFLIKTU ZBROJNEGO? Państwa będące stronami konwencji genewskich uznają prawo ofiar konfliktów zbrojnych do otrzymywania przedmiotów koniecznych do przeżycia. Prawo to zostało rozwinięte w protokołach dodatkowych z 1977 r. W międzynarodowym konflikcie zbrojnym prawo do pomocy obejmuje w szczególności: - swobodny przewóz przesyłek z pewnymi przedmiotami niezbędnymi dla przetrwania ludności cywilnej (art. 23 czwartej konwencji, który został opracowany z myślą o blokadach); - obowiązek państwa okupacyjnego zapewnienia niezbędnego zaopatrzenia dla ludności terytoriów, które ono okupuje (art. 55 czwartej konwencji); jeżeli jego własne zaopatrzenie jest niedostateczne, państwo okupacyjne musi wyrazić zgodę na pomoc z zewnątrz (art. 59 czwartej konwencji). Protokół I (art. 69 i 70) wzmacnia przepisy, które zostały w tej kwestii przyjęte w 1949 r. Przykładowo, państwo prowadzące wojnę musi wyrazić zgodę na akcje bezstronnej pomocy o charakterze humanitarnym, prowadzone bez jakiegokolwiek rozróżniania na niekorzyść, na rzecz ludności znajdującej się na jego terytorium, z zastrzeżeniem porozumienia między zainteresowanymi stronami. Jeżeli odpowiednie warunki są spełnione, nie można zabronić przeprowadzenia takich akcji pomocy, które nie mogą być przy tym uważane ani za mieszanie się w konflikt zbrojny, ani za akty wrogie. W niemiędzynarodowym konflikcie zbrojnym protokół II (art. 18) przewiduje, między innymi, że jeżeli ludność cywilna cierpi bardzo znaczny niedostatek z braku zaopatrzenia niezbędnego dla przetrwania, należy podjąć, za zgodą stron walczących, działania pomocy mające wyłącznie humanitarny i bezstronny charakter i prowadzone bez czynienia różnic na niekorzyść (zob. s. 21). Obecnie powszechnie uznaje się, że państwo musi wyrazić zgodę na takie czysto humanitarne działania pomocy. MKCK I PRAWO DO POMOCY

W każdej sytuacji MKCK przysługuje prawo inicjatywy, które umożliwia mu proponowanie swoich usług stronom konfliktu, szczególnie w celu udzielania pomocy ofiarom tego konfliktu. Jego propozycja pomocy, niezależnie od tego czy dotycząca operacji pomocy czy te innych działań, nie stanowi zatem ingerencji w wewnętrzne sprawy państwa, gdyż jest ona wyraźnie przewidziana prawem humanitarnym. PRAWO HUMANITARNE I PRAWO DO INTERWENCJI Z PRZYCZYN HUMANITARNYCH Do tej pory, ponieważ prawo do - czy wręcz obowiązek - interwencji oznacza usprawiedliwianie interwencji zbrojnej, podjętej ze względów humanitarnych, problem ten nie wchodzi w zakres prawa humanitarnego, lecz prawa dotyczącego legalności używania sił zbrojnych w stosunkach międzynarodowych, czyli jus ad bellum (zob. odpowiedzi na pytania 6 i 18). Jeżeli dochodzi do interwencji zbrojnej z przyczyn humanitarnych, to MKCK musi, zgodnie z zakresem swoich praw i obowiązków zapewnić, aby osoby zaangażowane w tak interwencję przestrzegały odpowiednich norm międzynarodowego prawa humanitarnego; musi on również podejmować wysiłki na rzecz pomocy dla ofiar konfliktu. MKCK nigdy nie występuje za prawem do interwencji lub przeciwko niemu. Doświadczenie Komitetu dowodzi, że jest to problem o charakterze politycznym, w który MKCK nie może dać się uwikłać, gdyż zagraża to jego działalności humanitarnej.

11. JAK PRAWO HUMANITARNE TRAKTUJE PROBLEM PRZYWRACANIA WIĘZI RODZINNYCH? W następstwie konfliktu zbrojnego, internowane osoby cywilne oraz jeńcy wojenni zostają oddzieleni od swoich bliskich, rodziny są rozdzielane, a niektórzy ludzie znikają bez wieści. Konwencje genewskie oraz protokół I zawierają szereg postanowień zmierzających do ochrony takich ofiar. Należy je stosowa w przypadku międzynarodowego konfliktu zbrojnego i dają one MKCK prawo do następujących działań: 1. Przekazywanie wiadomości o charakterze rodzinnym oraz innych informacji. Obejmuje to: - otrzymywanie i rejestrowanie kart o wzięciu do niewoli jeńców wojennych oraz kart o internowaniu osób cywilnych, przy czym duplikaty tych kart są wysyłane do rodzin osób zatrzymanych; - przekazywanie poczty pomiędzy osobami pozbawionymi wolności a ich rodzinami; - przekazywanie informacji o charakterze rodzinnym (tzw. mesaże czerwonokrzyskie) pomiędzy rozdzielonymi członkami rodziny wtedy, gdy nie można polega na normalnej drodze pocztowej; - otrzymywanie i przekazywanie zawiadomień o śmierci. Ujmując to bardziej ogólnie, Centralne Biuro Poszukiwań przy MKCK działa jako pośrednik między stronami konfliktu, czy raczej między ich krajowymi biurami informacji, w celu przekazywania informacji na temat osób chronionych prawem humanitarnym. 2. Uzyskiwanie informacji na temat miejsca pobytu osób zaginionych (art. 33 protokołu I) 3. Łączenie rozproszonych rodzin (art. 74 protokołu I) MKCK działał w ten sposób po raz pierwszy w 1870 r. podczas wojny francusko-pruskiej. Jego biuro poszukiwań w Bazylei przystąpiło, działając jako pośrednik, do przywracania kontaktów między jeńcami wojennymi i ich rodzinami, zaczynając od wymiany pomiędzy

walczącymi stronami list rannych osób. Od tego czasu Centralne Biuro Poszukiwań przy MKCK znacznie rozwinęło swoją działalność. KRAJOWE BIURA INFORMACJI Trzecia konwencja genewska (art. 122) stanowi, że po wybuchu działań wojennych każde państwo neutralne lub każde państwo wojujące, na którego terytorium przebywają osoby będące obywatelami wrogiego państwa, musi utworzyć oficjalne biuro informacji o jeńcach wojennych. Każde państwo wojujące musi powiadamiać swoje biuro informacji o wszystkich jeńcach, którzy zostali wzięci do niewoli przez jego siły zbrojne. Musi też dostarczyć wszelkie dostępne, szczegółowe informacje dotyczące tożsamości tych jeńców, aby jak najszybciej można było powiadomić ich krewnych. Jeżeli nie ma takiego biura, co się często zdarza podczas konfliktów zbrojnych, wówczas MKCK podejmuje się zbierania informacji o osobach chronionych konwencjami genewskimi. CENTRALNE BIURO POSZUKIWA Centralne Biuro Informacji o jeńcach wojennych zostanie utworzone w kraju neutralnym. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża zaproponuje zainteresowanym Mocarstwom, jeżeli uzna to za potrzebne, zorganizowanie takiego Biura. Zadaniem tego Biura będzie zbieranie wszelkich informacji dotyczących jeńców wojennych, jakie będzie mogło ono zdobyć drogą oficjalną lub prywatną oraz przekazywanie ich jak najszybciej państwu pochodzenia jeńców lub Mocarstwu, do którego oni należy (...). (art. 123 trzeciej konwencji) ROZPROSZONE RODZINY Każda ze Stron konfliktu ułatwi poszukiwania podjęte przez członków rodzin rozproszonych przez wojnę w celu wzajemnego odszukiwania się i ewentualnego połączenia (...). (art. 26 czwartej konwencji)

12. JAKIE POSTANOWIENIA PRAWA HUMANITARNEGO REGULUJĄ KWESTIĘ UŻYWANIA ZNAKU? Konwencje genewskie wymieniają trzy znaki: czerwony krzyż, czerwony półksiężyc oraz czerwonego lwa i słońce, ale tylko dwa pierwsze spośród nich są obecnie używane przez Ruch jako znaki stowarzyszeń krajowych. Konwencje i ich protokoły dodatkowe zawierają szereg postanowień dotyczących znaku. Między innymi regulują one szczegółowo następujące kwestie: sposób umieszczania i używania znaku; jego wymiary oraz cele; jakie osoby oraz dobra mogą być chronione za pomocą znaku; kto może się nim posługiwać; co oznacza poszanowanie znaku; jakie kary grożą za jego nadużywanie. W czasie konfliktu zbrojnego znak może być używany jako znak ochronny tylko przez: - służby medyczne sił zbrojnych; - stowarzyszenia krajowe Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca należycie uznane i upoważnione przez swoje rządy do udzielania pomocy służbom medycznym sił zbrojnych; stowarzyszenia krajowe mogą używać znaku do celów ochronnych w odniesieniu do tylko takiego sprzętu i takich członków swojego personelu, którzy pomagają w czasie wojny oficjalnym służbom medycznym, pod warunkiem, że ten sprzęt i personel jest zaangażowany w te same - i tylko takie - działania, co służby medyczne oraz że podlega prawom i regulaminom wojskowym; - szpitale cywilne i inne placówki medyczne uznane za takie przez rządy i upoważnione do umieszczania znaku w celach ochronnych (punkty pierwszej pomocy, ambulanse, itd.); - inne dobrowolne organizacje pomocy, które spełniają te same warunki, co stowarzyszenia krajowe: są uznane i upoważnione przez rząd; znak jest używany przez personel i sprzęt przydzielony wyłącznie do służb medycznych; podlegają prawom i regulaminom wojskowym. Międzynarodowe prawo humanitarne przewiduje także, że każde państwo będące stron konwencji genewskich ma obowiązek podjęcia działa w celu zapobieżenia i ukarania