4.1 ANALIZA ANTROPOLOGICZNA CMENTARZYSKA CIAŁOPALNEGO Z TARGOWISKA, STAN. 10 I 11, POW. WIELICKI

Jarosław Wróbel, Analiza antropologiczna cmentarzyska ciałopalnego z Targowiska, stan. 10 i 11, pow. wielicki Via Archaeologica. Analiza Źródła z antropologiczna badań wykopaliskowych cmentarzyska ciałopalnego z Targowiska, stan. 10 i 11, pow. wielicki na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s. 221-229 Jarosław Wróbel 4.1 ANALIZA ANTROPOLOGICZNA CMENTARZYSKA CIAŁOPALNEGO Z TARGOWISKA, STAN. 10 I 11, POW. WIELICKI Materiał i metody Badany materiał zawiera szczątki kostne z 482 grobów ciałopalnych pozyskanych podczas prac ratunkowych w Targowisku stan. 10, 11. Eksploracja gorzej zachowanych pochówków odbywała się w terenie. Lepiej zachowane po zabezpieczeniu przenoszono do pracowni. Kości wewnątrz popielnic najczęściej znajdowały się w twardej lessowej bryle, dlatego w przypadku złego stanu zachowania naczynia, zdejmowano fragmenty ceramiki a następnie eksplorowano samo wypełnisko. Odsłanianie poszczególnych warstw kości odbywało się systematycznie od warstwy górnej na całej powierzchni wypełniska. Wyjątek stanowiło kilka popielnic, które uszkodzone były w taki sposób, że zasadna była eksploracja najpierw połowy wypełniska i uzyskanie profilu, dla celów metodycznych i edukacyjnych. Eksploracja wnętrza naczyń była trudna i czasochłonna ze względu na twardość wypełnisk, jednak w zdecydowanej większości była możliwa bez dodatkowych zabiegów, w skrajnych wypadkach wypełnisko zwilżano niewielką ilością wody i po odpowiednim czasie, kiedy podeschło a jednocześnie było plastyczne, odsłaniano cienką warstwę, powtarzając tę czynność wielokrotnie. W trakcie eksploracji analizowano układ kości w pochówku. Kości poszczególnych osobników ważono, określano barwę i stopień przepalenia, dokonywano opisu stanu zachowania, w przypadkach gdzie było to możliwe oznaczano wiek, płeć i zmiany patologiczne. Wiek i płeć osobników oznaczano na podstawie standardowych metod (Ascadi, Nemeskeri 1970; Buikstra, Ubelaker 1994; Caspano, Kennedy, Wilczak 1999; Piontek, 1996; Ubelaker 1989): Infans I (0-7 lat), Infans II (7-15 lat), Juvenis (15-20 lat), Adultus (20-30 lat), Maturus (30-50 lat), Senilis (powyżej 50 lat). Wprowadzono dodatkowe oznaczenia dla osobników, których wiek można było zawęzić lub konieczny był szerszy zakres wiekowy. Okołoporodowy (osobnik zmarły w pierwszym roku roku życia), oznaczenia a/b (późny/wczesny) dla poszczególnych klas wieku (np. Infans Ia tj. pierwsza połowa przedziału wiekowego), 20-X dla osobników powyżej 20 roku życia (Adultus, Maturus lub Senilis), I2-X (starszy niż Infans I). Wprowadzono też pośrednie klasy wieku (np.: Infans I/II (osobnik na granicy wieku Infans I i Infans II). Płeć osobników oznaczano wg schematu: męska/ męska?/męska?? /nieoznaczona / żeńska?/żeńska??. W części analitycznej osobników o płci oznaczonej jako męska i męska? oraz żeńska i żeńska? analizowano łącznie, oznaczenia męska?? i żeńska?? włączono do kategorii płeć nieoznaczona. Wyniki, dyskusja, wnioski Badany materiał przepalony jest silnie i równomiernie barwy kremowobiałej. Kości dzieci były zwykle nieco silniej przepalone od kości osobników dorosłych co zapewne wynika z ich delikatniejszej budowy. 221

JAROSŁAW WRÓBEL Na kościach 13 osobników dorosłych i 3 dzieci stwierdzono obecność zielonkawych lub turkusowych przebarwień powstałych na skutek kontaktu kości z przedmiotami miedzianymi (lub zawierającymi miedź). Najczęściej zlokalizowane były na kościach sklepienia czaszki i trzonach kości długich. Masa kości w badanych pochówkach wynosiła od 1 do 2200 g. Przeciętna masa w grobie męskim wynosiła 1040 g, w żeńskim 846 g. Średnią masę kości w poszczególnych klasach wieku (ryc. 1) obliczono wyłącznie na podstawie osobników, których wiek można było precyzyjnie oznaczyć. Materiał kostny z badanego stanowiska jest liczny, lecz silnie rozdrobniony. Najczęściej rozpoznawano fragmenty sklepienia czaszki i trzonów kości długich. Liczne również były fragmenty twarzoczaszki, mózgoczaszki, zębów, kręgów i żeber (ryc. 2). U około połowy osobników identyfikowano nasady kości długich najczęściej nasady kości udowych i ramieniowych. Fragmenty kości miednicy, stóp i dłoni było możliwe u około 1/3 liczby osobników. Rzadziej rozpoznawano fragmenty rzepki, obojczyka, kości krzyżowej, łopatki i mostka. Analizie poddano szczątki kostne pochodzące z 482 grobów 1 (472 pojedynczych, 10 podwójnych). Łącznie stwierdzono obecność kości 492 osobników (412 pochowanych w grobach popielnicowych, 80 w grobach jamowych). Wśród 472 grobów pojedynczych znajduje się 396 pochówków popielnicowych i 76 jamowych. Grobów podwójnych na badanym cmentarzysku było jedynie 10 (2,08 %). Są wśród nich 2 groby jamowe i 8 popielnicowych. Jeden z nich zawierał szczątki dwójki dzieci, jeden kości osobnika w wieku Juvenis i dziecka, zaś osiem grobów kości osobnika dorosłego z dzieckiem w wieku Infans I. Dziecko + dziecko (Infans I + Infans II) grób popielnicowy 492; Dorosły + dziecko (Infans I) grób jamowy 500; Dorosły + dziecko (Infans I) grób popielnicowy 710; Dorosły (Adultus) + dziecko (Infans I wiek okołoporodowy) grób popielnicowy 733 naczynie 2; Dorosły (Adultus/Maturus) + dziecko (Infans I) grób popielnicowy 736; Dorosły (Adultus, płeć żeńska) + dziecko (Infans I) grób popielnicowy 873 naczynie 1; Dorosły (Adultus, płeć żeńska) + dziecko (Infans I) grób jamowy 998; 1 Katalog grobów znajduje się na dołączonej do tomu płycie Dorosły (Maturus, płeć żeńska) + dziecko (Infans I) grób popielnicowy 999 naczynie 1; Juvenis + dziecko (Infans I) grób popielnicowy 1033 naczynie 2; Dorosły + dziecko (Infans I) grób popielnicowy 1040 naczynie 2. We wszystkich przypadkach osobników dorosłych, których płeć można było znaczyć, była to płeć żeńska (3 pochówki podwójne). W żadnym z grobów nie stwierdzono obecności większej liczby osobników niż 2. Liczba grobów podwójnych na badanym cmentarzysku jest niewielka i nie stanowi podstawy do analiz statystycznych Należy jednak zwrócić uwagę, że zarówno w badanym materiale jak i na porównywalnych stanowiskach najczęstszym przypadkiem jest współwystępowanie osobnika dorosłego z dzieckiem w wieku Infans I. W takich grobach, jeśli płeć osobnika dorosłego jest znana najczęściej jest to osobnik płci żeńskiej. Kości zwierzęce znajdowały się jedynie w 4 grobach (0,8%), jako pojedyncze fragmenty stanowiące domieszkę do kości ludzkich. W dwóch przypadkach były to groby męskie, W pozostałych przypadkach płci osobników nie można było oznaczyć. Wszystkie groby były typu popielnicowego, jeden z nich jest grobem podwójnym: Dorosły (Maturus, płeć męska) + fragment kości zwierzęcej grób 213 naczynie 1; Dorosły (Adultus, płeć?) + fragment kości zwierzęcej grób 502; Dorosły (Adultus, płeć męska) + fragment kości zwierzęcej grób 1030 naczynie 1; Juvenis + Infans I + fragment kości zwierzęcej grób 1030 naczynie 2. Dla oznaczeń płci największe znaczenie miała analiza morfologii łuków brwiowych, brzegów górnych oczodołów, kości jarzmowych, okolic otworów słuchowych, wyrostków sutkowatych, krez potylicznych, guzowatości potylicznej zewnętrznej, guzowatości bródkowej. Stan zachowania materiału kostnego pozwolił tylko w nielicznych przypadkach na analizę cech diagnostycznych kości miednicy. Ocena wieku u młodszych osobników opierała się na analizie stadium wyżynania zębów i stanie kostnienia poszczególnych elementów szkieletu. Wiek osobników dorosłych oznaczano głównie na podstawie stanu szwów czaszkowych. Dokonano zestawienia wieku i płci osobników (ryc. 3). Przy rozszacowaniu danych podstawowych, osobników z pośrednich klas wieku rozdzielono 222

Analiza antropologiczna cmentarzyska ciałopalnego z Targowiska, stanowiska 10 i 11 Ryc. 1. Targowisko, stan. 10, 11 - cmentarzysko ciałopalne. Przeciętna masa kości osobników w poszczególnych klasach wieku (analizowana liczba osobników - 287) Fig. 1. Targowisko, site 10, 11 - cremation cemetery. The average bone mass individuals in different age classes (number of individuals analyzed 287) Ryc. 2. Targowisko, stan. 10, 11 - cmentarzysko ciałopalne. Stan zachowania materiału kostnego na podstawie szczątków kostnych 492 osobników Fig. 2. Targowisko, site 10, 11 - cremation cemetery 223

JAROSŁAW WRÓBEL Ryc. 3. Targowisko, stan. 10, 11 cmentarzysko ciałopalne. Struktura wieku i płci (analizowana liczba osobników 492) Fig. 3. Targowisko, site 10, 11 cremation cemetery. Age and sex structure (number of individuals analyzed 492) Wiek Mężczyźni Kobiety Płeć? Całość Infans I - - 129 129 Infans II - - 24 24 Infans I/II - - 4 4 Juvenis - - 17 17 Adultus 13 23 36 72 Adultus/Maturus 7 4 46 57 Maturus 7 8 16 31 Senilis 9 1 4 14 20-X 4 0 109 113 I2-X - - 31 31 Suma 40 36 416 492 Ryc. 4. Targowisko, stan. 10, 11 cmentarzysko ciałopalne. Struktura wieku i płci - dane rozszacowane (analizowana liczba osobników 492) Fig. 4. Targowisko, site 10, 11 - cremation cemetery. Age and sex structure data assessment (number of individuals analyzed 492) Wiek Mężczyźni Kobiety Płeć? Całość Infans I - - 131 131 Infans II - - 30 30 Juvenis - - 19 19 Adultus 18 25 137 180 Maturus 12 10 85 107 Senilis 10 1 14 25 Suma 40 36 416 492 równomiernie do klas sąsiadujących. Osobnicy, których wieku nie udało się dokładnie oznaczyć (20-X, I2-X) zostali proporcjonalnie rozszacowano do podstawowych przedziałów wiekowych (ryc. 4). Na badanym stanowisku pochówki dzieci stanowią 32,7 %, osobników młodocianych (Juvenis) 3,9 %, osobników dorosłych 63,4 %. Zgony dzieci koncentrują się w najniższej klasie wieku Infans I (ryc. 5), następnie w dwóch kolejnych klasach wieku śmiertelność spada. Jest to typowy rozkład dla populacji pradziejowych. U osobników dorosłych najwyższe natężenie zgonów stwierdzono w wieku Adultus; w wieku Maturus śmiertelność jest znacznie niższa; tylko nieznaczny odsetek osobników dożywał wieku Senilis. Wyraźnie zaznacza się zróżnicowanie wymieralności obu płci. (ryc. 6). W wieku Adultus przeważają osobnicy płci żeńskiej, w wieku Maturus natężenie zgonów u obu płci jest zbliżone, natomiast w wieku Senilis przeważają osobnicy płci męskiej. Przypuszczalnie tak duże zróżnicowanie rozkładu wymieralności w obu seriach płciowych jest spowodowane wysoką śmiertelnością okołoporodową kobiet. Należy tu wspomnieć, że wśród dzieci w wieku Infans I, 40 osobników zmarło w wieku okołoporodowym. Rozkład wymieralności pozwala obliczyć przeciętny wiek osobników dorosłych w chwili śmierci. Na badanym stanowisku w serii męskiej wynosi on 37 lat, w serii żeńskiej 33 lata. W świetle przeglądu stanowisk porównawczych i opracowań zbiorczych (Kapica 1965; Kapica, Łuczak 1971; Malinowski 1966, 1967; Szczepanek 2002; Szybowicz 1995 a, 1995 b, 1996, 2002; Wiśniewska, Szybowicz 1989; Wróbel 2001), stan biologiczny badanej populacji, należy ogólnie określić jako znajdujący się poniżej przeciętnej. Przepalone szczątki kostne najczęściej tworzyły zwarty układ wewnątrz popielnicy. Ich ilość była zróżnicowana, niekiedy w trakcie eksploracji 224

Analiza antropologiczna cmentarzyska ciałopalnego z Targowiska, stanowiska 10 i 11 Ryc. 5. Targowisko, stan. 10, 11 cmentarzysko ciałopalne. Struktura wymieralności populacji (analizowana liczba osobników 492) Fig. 5. Targowisko, site 10, 11 cremation cemetery. Population mortality structure (number of individuals analyzed 492) Ryc. 6. Targowisko, stan. 10, 11 cmentarzysko ciałopalne. Struktura wieku w serii męskiej (liczba osobników 40) i żeńskiej (liczba osobników 36) Fig. 6. Targowisko, site 10, 11 - cremation cemetery. The age structure of a series of male (number of individuals 40) and female (number of individuals 37) 225

JAROSŁAW WRÓBEL natrafiano na jedynie cienką warstwę na dnie naczynia, jak również eksplorowano popielnice w całości wypełnione zbitą warstwą szczątków kostnych. Najczęściej kości były silnie przemieszane lub istniała przewaga kości czaszki w wyższych warstwach. W przypadku 30 osobników kości czaszki zdecydowanie przeważają w najwyższej warstwie, tworząc nawet pokrywę (ułożoną intencjonalnie), kości miednicy i kończyn dolnych znajdują się głównie przy dnie naczynia. W przypadku 8 osobników rozłożenie szczątków kostnych jest na tyle uporządkowane, że można określić je jako układ anatomiczny (ryc. 7, 8). Były to 2 groby dzieci w wieku Infans II i 6 osobników dorosłych: osobnika o nieoznaczonej płci w wieku Adultus, kobiety w wieku Adultus, kobiety w wieku Maturus, 2 mężczyzn w wieku Adultus i 1 mężczyzny w wieku Maturus. Należy podkreślić, że nie stwierdzono odwrotnych układów anatomicznych lub nawet sytuacji gdzie kości miednicy i kończyn dolnych przeważają w górnych partiach naczynia. Przypuszczalnie więc kości z pogorzeliska wybierano od strony gdzie pierwotnie znajdowały się nogi zmarłego. W trakcie zawalenie się stosu kości ulegały przemieszaniu i w popielnicy obserwujemy brak relacji anatomicznych albo mniejsze lub większe uporządkowanie w stronę układu anatomicznego. W niektórych przypadkach układ kości jest na tyle uporządkowany, że uzasadnione jest przypuszczenie o intencjonalnym rozmieszczeniu szczątków w ramach porządku anatomicznego lub przynajmniej w formie jego namiastki, kiedy nad mniej lub bardziej przemieszanymi kośćmi szkieletu postkranialnego układano pokrywę z kości sklepienia czaszki. Zmiany patologiczne w badanym materiale rozpoznano u 20 osobników (3,5%). Najczęstsze przypadki to zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze. W badanym materiale najczęściej dotyczyły one poszczególnych odcinków kręgosłupa. Zmiany zwyrodnieniowe zlokalizowane były najczęściej w odcinku lędźwiowym kręgosłupa w postaci osteofitów brzeżnych lub nieregularnych wałeczków kostnych, czasem towarzyszą im mechaniczne sprasowania trzonów kręgów i perforacje związane z przepukliną. Schorzenia te najczęściej są silnie skorelowane z wiekiem osobnika. Zmiany tego typu rozpoznano u osobnika nieoznaczonej płci w wieku Senilis (grób 35) rozpoznano bardzo silne zmiany zwyrodnieniowe obejmujące kręg szyjny trzon silnie spłaszczony, asymetryczny, powierzchnie trzonów innych kręgów pokryte były guzkami kostnymi; na krawędziach trzonu utworzyły się wałeczki kostne ze zlanych osteofitów brzeżnych. Podobne zmiany obejmowały trzony kręgów lędźwiowych osobnika płci męskiej w wieku Senilis (grób 42) w postaci osteofitów brzeżnych na krawędziach trzonów. Zmiany zwyrodnieniowe kręgów rozpoznano też u mężczyzny w wieku Senilis (grób 365), obejmowały one też okolice przynasadowe kości długich. U osobnika o nieoznaczonej płci w wieku Senilis (grób 459, naczynie 1) stwierdzono sprasowania mechaniczne trzonów kręgów i obecność osteofitów brzeżnych. Zmiany zwyrodnieniowe kręgów rozpoznano też u mężczyzny w wieku Adultus (grób 801); w tym wypadku mogą mieć one charakter pourazowy. Niewielkie zmiany tego typu zaobserwowano również u mężczyzny w wieku Adultus (grób 362) zlokalizowane w odcinku piersiowym kręgosłupa. W przypadku kobiety w wieku Adultus (grób 690, naczynie 2) zmiany zwyrodnieniowe zostały rozpoznane u podstawy paliczka dłoni; zapewne efekt zapalenia stawu. W innym miejscu zlokalizowane były zmiany patologiczne rozpoznane u mężczyzny w wieku Maturus (grób 213, naczynie 1), stwierdzono obecność wału kostnego otaczającego główki kości udowej. Prawdopodobnie zmiany zapalne zaobserwowano u osobnika o nieoznaczonej płci w wieku Adultus (grób 887, naczynie 1), gdzie na wyrostku stawowym żuchwy widoczna jest nieregularna szczelina. Typowe zmiany starcze widoczne są na kościach osobnika płci męskiej w wieku Senilis (grób 983, naczynie 1), widoczne są skostnienia przyczepów mięśni i więzadeł, grzebienie kostne, zmiany artretyczne i rozrzedzenia tkanki gąbczastej. Prawdopodobnie charakter pourazowy mają zmiany zlokalizowane na trzonie kręgu piersiowego (osteofit brzeżny) zidentyfikowane u mężczyzny w wieku Adultus (grób 904). Obecność malutkich guzków kostnych stwierdzono na fragmencie łuski kości ciemieniowej osobnika nieoznaczonej płci w wieku Adultus (grób 446); podobne zmiany są często interpretowane jako niezłośliwe nowotwory. U osobnika o nieoznaczonej płci w wieku Adultus (grób 354) widoczna jest wżerka próchnicza drugiego, stałego trzonowca. W badanym materiale rozpoznano też zmiany określane jako Cribria orbitalia porowatość blaszek górnych oczodołów (dziecko Infans I grób 832, naczynie 1 i osobnik dorosły o nieoznaczonej płci z grobu 125); zmiany tego typu najczęściej wiązane są z anemią z niedoboru żelaza. Porowatość kości sklepienia czaszki stwierdzono u dziecka w wieku Infans II 226

Analiza antropologiczna cmentarzyska ciałopalnego z Targowiska, stanowiska 10 i 11 Ryc. 7. Targowisko, stan. 10, 11 - cmentarzysko ciałopalne. Grób popielnicowy z kośćmi w układzie anatomicznym (fot. J. Wróbel) Fig. 7. Targowisko, site 10, 11 - cremation cemetery. Cremation urn burial, anatomical arrangement of bone Ryc. 8. Targowisko, stan. 10, 11 - cmentarzysko ciałopalne. Grób popielnicowy z kośćmi złożonymi w układzie anatomicznym (fot. J. Wróbel) Fig. 8. Targowisko, site 10, 11 - cremation cemetery. Cremation urn burial, anatomical arrangement of bone 227

JAROSŁAW WRÓBEL (grób 500) oraz na łusce kości czołowej osobnika o nieoznaczonej płci w wieku Adultus/Maturus (grób 808, naczynie 1). Ilość opisanych zmian patologicznych jest niewielka, nie wynika to z dobrej kondycji biologiczne badanej populacji lecz stanu zachowania materiału kostnego. Podsumowując wyniki badań należy stwierdzić, że badane stanowisko charakteryzuje się: silnym i równomiernym stopniem przepalenia kości; niewielką liczbą grobów podwójnych; brakiem grobów mnogich (o większej liczbie osobników niż 2); niewielką liczbą pochówków z domieszką kości zwierzęcych; dużą wymieralnością dzieci i kobiet w wieku okołoporodowym; silnym zróżnicowaniem struktury wymieralności w obu seriach płciowych; strukturą wymieralności świadczącą o poniżej przeciętnej kondycji biologicznej populacji; różnorodnością obrządku pogrzebowego, w tym w sposobie w sposobie składania kości w naczyniach. Literatura Ascadi G., Nemeskeri J. 1970 History of Human Life Span and Mortality, Budapeszt. Buikstra J.E., Ubelaker D.H. 1994 Standarts for Data Collection from Human Skeletal Remainds, Proceedings of a Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archeological Survey Researches 4. Caspano L., Kennedy R., Wilczak C. 1999 Atlas of Occupational Markers on Human Remains, Journal of Paleontology Monographic Publication 3, Teramo. Gedl M., Szybowicz B. 2002 Badania nad zróżnicowaniem struktury demograficznej i stanu biologicznego populacji kultury łużyckiej, zamieszkałych w różnych warunkach środowiskowych, (w:) red. M. Gedl, Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 49-60. Kapica Z. 1965 Analiza antropologiczna materiałów osteologicznych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Częstochowie Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie 1, 225-280. Kapica Z., Łuczak B. 1970 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, powiat Zawiercie w świetle badań antropologicznych, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia 8. Malinowski A. 1966 Badania pochówków ciałopalnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Dankowie, powiat Kłobuck, Materiały Archeologiczne 7, 125-145. 1967 Pochówki ciałopalne z cmentarzyska kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, Materiały Archeologiczne 8, 161-171. Piontek J. 1996 Biologia populacji pradziejowych, Poznań. Szczepanek A. 2002 Wstępne wyniki analizy antropologicznej materiału kostnego z grobów z epoki brązu i z okresu wpływów rzymskich z cmentarzyska w Opatowie, stan. 1, pow. Kłobuck, (w:) red. M. Gedl, Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 277-288. Szybowicz B. 1995 Struktura populacji ludności grupy górnośląsko- -małopolskiej, (w:) Śląskie Prace Prehistoryczne, t. 4, s. 375-385. 1995b Cmentarzysko z epoki brązu w Bachórzu-Chodorówce. Analiza antropologiczna, Kraków 1996 Analiza antropologiczna szczątków kostnych z cmentarzyska grup[y tarnobrzeskiej w Chodaczowie, stanowisko 2, (w:) Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, s. 481-488 2002 Struktury antropologiczne cmentarzysk o zróżnicowanym obrządku pogrzebowym na pograniczu Śląska i Małopolski, (w:) red. J. Wrzesiński, Popiół i kości. Funeralia Lednickie 4, Sobótka-Wrocław, str 223-230 228

Analiza antropologiczna cmentarzyska ciałopalnego z Targowiska, stan. 10 i 11, pow. wielicki Jarosław Wróbel Anthropological analysis of a cremation cemetery in Targowisko, Sites 10 and 11, Wieliczka district Summary The examined material contains bone remains from 482 cremation graves identified during salvage excavations at Sites 10 and 11 in Targowisko. Poorly preserved burials have been analysed in the field; better preserved ones, protected against damage, have been transferred to the laboratory. The bones deposited in cinerary urns were usually encased in hard loess lumps; when the urns were poorly preserved, therefore, only the fills were explored after removing the fragments of ceramics. The bone layers were uncovered systematically, from the top layer downwards, over the entire surface of the fills, with the exception of several cinerary urns damaged in such a way that it seemed better, for methodological and educational reasons, to begin with exploring one half of the fill and to obtain a profile. The bone material from the examined site is abundant, but fragmented to a great extent. It is creamy white in colour, strongly and evenly burnt. The bone mass in the burials ranged from 1 to 2.200 g, with the average mass of 1.040 g for a male burial and 846 for a female burial. The most frequently identified remains included fragments of the cranial vault and the diaphyses of the long bones; fragments of the facial skeleton, the braincase, teeth, vertebrae and ribs were also numerous. The analysis has covered bone remains from 482 graves, including 472 single burials and 10 double burials. Altogether, bones of 492 individuals have been identified, including 412 urn burials and 80 burials in pits. The single burials included 396 urn burials and 76 burials in pits; among the double burials, which made only 2.08% of the whole, there were 8 urn burials and 2 burials in pits. Overall, the double burials may be classified as follows: 1 grave with two children; 1 grave with a Juvenis individual and a child; 8 graves with an adult individual and an Infans I child. All the adults whose gender could be determined were female (3 double burials). There were no graves with more than two individuals. Animal bone material, found in 4 graves only (0.8%), consisted of isolated fragments added to the human bones. In two cases, the animal bones accompanied male burials; in the other cases, the gender of the human individuals could not be identified. The children s burials make 32.7%, Juvenis burials 3.9% and adult burials 63.4% of the whole number of burials at the examined site. The children mostly belonged to the earliest age class, Infans I; in the next two classes, the mortality rate decreased, which was typical of prehistoric populations. Among the adults, the most numerous burials represented the Adultus class; the mortality rate was considerably lower in the Maturus class, and only a small proportion of the burials belonged to the Senilis class. There was a marked difference between the genders in this respect. The Adultus burials were predominantly female; in the Maturus class, the mortality rate was similar in both genders, while the Senilis burials were predominantly male. The data help to calculate the average age of the adults at the moment of their death: for men, the average age was 37 years; for women, it was 33 years. On the basis of literature and information obtained from comparable sites, the biological condition of the population may generally be described as below the average. The burnt bone remains usually formed compact sets inside the cinerary urns. Their amount varied from a thin layer at the bottom of the vessel to a densely packed bones filling the entire urn. In the case of 8 individuals, the arrangement of the remains was regular enough to be termed anatomical. Pathological changes, most often degenerative and proliferative changes of the vertebrae, have been identified in 20 individuals (3.5%). In sum, the examined site has the following characteristics: strongly and evenly burnt bone remains; few double burials; no multiple burials (with more than two buried individuals) few burials accompanied by animal bones; high mortality among children and women at the maternal age; a marked difference in the mortality structure between the genders; the mortality structure indicating that the biological condition of the population was below the aver age; diversity of the funeral rites, including the way of arranging the bones inside the vessels. Translated by A. Skucińska 229