Gdy brakuje słów - wykorzystanie wspomagających i alternatywnych sposobów komunikacji w porozumiewaniu się osób z problemami w mówieniu AAC (ang.) Augmentive and Alternative Communication Wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się lub wspomagająca i alternatywna komunikacja
Nie mogę mówić, ale mam prawo upominać się o rzeczy, czynności, zdarzenia lub spotkania z ludźmi, mówić co mi się podoba, a co nie, aby dawano mi wybór, mówić nie i nie wybrać niczego, upominać się o uwagę innych i o to, by rozmawiali ze mną, domagać się informacji, otrzymywać pomoc w nauce porozumiewania się, aby ludzie dostrzegali, że próbuję porozumiewać się tak, jak potrafię, mieć dostęp do odpowiednich dla mnie pomocy do porozumiewania się, by ludzie szanowali mój sposób komunikacji i zachęcali mnie, bym go używał, by ludzie informowali mnie, co się będzie ze mną działo, by ludzie byli dla mnie uprzejmi i traktowali mnie z szacunkiem, by ludzie używali języka zrozumiałego dla mnie. (Źródło: Sally Millar, University of Edinburgh, opracowanie wersji polskiej: Alina Smyczek) Komunikacja Każde działanie, dzięki któremu osoba nadaje lub otrzymuje informacje od innej osoby, dotyczące osobistych potrzeb, pragnień, percepcji, wiedzy lub emocji. Może się to dokonywać na drodze gestów, znaków, języka mówionego i/lub znaczeń słownych. Komunikacja jest generalnie uważana jako intencjonalna i włączająca interakcje społeczne. Cały proces jest osadzony w specyficznym kontekście i środowisku. (Beukelman, Mirenda 1998; Lloyd, Fuller, Aridson; 1997; Johnson, Baumgart, Helmstetter, Curry, 1996)
Komunikacja alternatywna - Obejmuje wszystkie sposoby porozumiewania się osób niemówiących, osób które porozumiewają się inaczej niż za pomocą mowy. Komunikacja wspomagająca - to komunikacja wspierająca, interwencja wykorzystująca alternatywne środki komunikacji mająca na celu wzmacnianie i uzupełnianie mowy, gwarantująca zastępczy sposób porozumiewania się w przypadku osoby, która nie zaczyna mówić. Komunikacja wspomagana- wszystkie formy porozumiewania się, w których ekspresja dokonuje się przez selekcję znaków istniejących w formie fizycznej poza użytkownikiem. Komunikacja niewspomagana- występuje, gdy osoby niepełnosprawne dokonują aktu ekspresji językowej samodzielnie. Są one nośnikami znaków manualnych. Komunikacja zależna- zachodzi, kiedy osoba niepełnosprawna pozostaje zależna od osoby drugiej, której zadanie polega na przetłumaczeniu, lub ułożeniu w całość treści przekazu. Komunikacja niezależna powstaje w sytuacji, gdy osoba niepełnosprawna w całości formułuje informację. Komunikacja intencjonalna okazywanie swoich życzeń za pomocą różnych znaków i kierowanie uwagi dorosłych na przedmioty i zdarzenia. Charakterystyka osób wymagających wspomagających sposobów porozumiewania się. 1.Grupa języka ekspresyjnego. Grupę tę charakteryzuje spory rozdźwięk pomiędzy rozumieniem a ekspresją słowną. Oddziaływania ukierunkowane są na ekspresję porozumiewania się. Osoby z tej grupy potrzebują systemów alternatywnych we wszystkich sytuacjach i przez całe życie.
2. Grupa wsparcia językowego. a) podgrupa rozwojowa nie wymaga stałego systemu komunikacji alternatywnej, system AAC stanowi platformę do nabywania języka mówionego. Rozumienie w tej grupie jest różne, więc rozwijanie mowy biernej jest tu włączone w oddziaływania. Komunikacja alternatywna ma być podstawą dla rozwoju naturalnej mowy. b) podgrupa sytuacyjna. system komunikacji alternatywnej nie jest tu główną formą porozumiewania się. Wsparcie potrzebne jest w nowych sytuacjach, wśród nieznanych osób. Oddziaływania skupiają się na uświadomieniu osobie sytuacji, w których potrzebne jest wspomaganie mowy, nauczenie danej osoby jak kontrolować rozumienie partnera dialogu. Do tej grupy zaliczamy wszystkich, którzy nauczyli się mówić ale ich artykulacja jest tak niezrozumiała, że nie można ich zrozumieć. 3. Grupa języka alternatywnego. Grupa ta uwzględnia osoby, które używają i rozumieją mowę w małym zakresie lub wcale. System alternatywny będzie tu główną formą porozumiewania się. Oddziaływania obejmują tu zarówno rozumienie jak i ekspresję porozumiewania się. Osoby korzystają z alternatywnej pomocy przez całe życie (nieznacznie rozwinięta mowa, lub jej brak). Poszukując sposobów komunikowania się z dzieckiem, zwracamy uwagę na: Możliwości fizyczne dziecka. Możliwości intelektualne. Poziom rozwoju mowy czynnej i prognozy (możliwości) jej rozwoju. Dotychczasowe doświadczenia dziecka w komunikacji. Środowisko. Względy pragmatyczne.
Najważniejsze składniki indywidualnego systemu komunikacji małego dziecka to: Przygotowani partnerzy interakcji, Zaadaptowane siedzisko, Aktualne sposoby ekspresji dziecka, Wspomagany przekaz, Zidentyfikowane i zaaranżowane sytuacje poznawcze, Zidentyfikowane i zaaranżowane sytuacje komunikacyjne, Zaadaptowane czynności rutynowe, System symboli i znaków. Etapy procesu wspierania rozwoju komunikacji z użyciem AAC (cele dla terapeuty): Rozpoznanie umiejętności i możliwości dziecka (diagnoza funkcjonalna). Przygotowanie partnerów interakcji z dzieckiem. Dobór pozycji i przygotowanie odpowiedniego miejsca do zabawy. Aranżowanie sytuacji poznawczych. Rozwijanie umiejętności społecznych. Aranżowanie sytuacji komunikacyjnych. Rozwijanie języka. W zależności od możliwości i potrzeb poszczególnych dzieci proponuje się korzystanie z następujących systemów komunikacji alternatywnej: systemy symboli jednoznacznych, systemy gestów, systemy graficzne, systemy kombinowane. Komunikacja wspomagająca nie jest tylko metodą, ale podejściem do człowieka z niepełnosparwnością, jego życia i edukacji. Zakłada ono podmiotowość tej osoby, jej prawo do własnych opinii, wyborów, decyzji. Obliguje nauczycieli, rodziców, by wydobywali te umiejętności, wzmacniali poprzez tworzenie jasnych sytuacji komunikacyjnych, interakcyjnych
zaadaptowanych tak, by nawet uczeń o niewielkich możliwościach poznawczych i ruchowych mógł zaistnieć jako odrębna osoba. Opracowano na podstawie: Błeszyński J., Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, oficyna IMPULS, Kraków 2006 Grycman M., Smyczek A. (red.), Wiem czego chcę! Z praktyki polskich użytkowników i terapeutów AAC, Stowarzyszenie Mówić bez słów, Kraków 2004 Loebl W., Szwiec J., Szczawiński P. (red), III Regionalna Konferencja Krajów Europy Środkowej i Wschodniej Wspomagające sposoby porozumiewania się, Stowarzyszenie Mówić bez słów, Warszawa 2001 Opracowała: Katarzyna Patrzykont, neurologopeda, doradca metodyczny w Samorządowym Ośrodku Doskonalenia