Jakość wody w hodowli drobiu Woda jest bardzo ważnym, a często pomijanym składnikiem pokarmowym w produkcji drobiarskiej. W zależności od wieku, ciało ptaka zawiera od 60 do 85% wody. Jaja w swoim składzie zawiera około 65% wody. Ptak może przetrwać tydzień bez karmy, ale bez wody - tylko kilka dni. W produkcji drobiarskiej woda wpływa na takie cechy jak masa jaja, jakość skorupy, jakość tuszki oraz na komfort utrzymania ptaków. Woda odgrywa również ważną rolę w regulacji temperatury ciała, procesie trawienia i wydalania z organizmu metabolitów przemiany materii. W normalnej temperaturze, drób spożywa co najmniej dwa razy tyle wody, ile paszy. W przypadku wystąpienia stresu cieplnego, zużycie podwaja się, a w skrajnych przypadkach zwiększa się czterokrotnie. Można stwierdzić, że woda dobrej jakości i w odpowiedniej ilości jest niezbędnym czynnikiem dla efektywnej produkcji drobiarskiej. Hodowcy często zadają sobie pytanie: jakimi cechami powinna się charakteryzować dobrej jakości woda pitna dla drobiu? Obecnie parametry, jakim musi odpowiadać woda przeznaczona do spożycia przez ludzi, ale również dla zwierząt gospodarskich, określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. 2007 nr 61 poz. 417 z póź. zm.). Rozporządzenie to określa: wymagania dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, zwanej dalej wodą", w tym wymagania bakteriologiczne, fizykochemiczne, organoleptyczne; sposób oceny przydatności wody; minimalną częstotliwość badań wody i miejsca pobierania próbek wody do badań; zakres badania wody; program monitoringu jakości wody; sposób nadzoru nad materiałami i wyrobami stosowanymi w procesach uzdatniania i dystrybucji wody; sposób nadzoru nad laboratoriami wykonującymi badania jakości wody; sposób informowania konsumentów o jakości wody; sposób postępowania przed organami Państwowej Inspekcji Sanitarnej w przypadku, gdy woda nie spełnia wymagań jakościowych. W ww. rozporządzeniu wymienia się szereg wskaźników, które świadczą o jakości wody i muszą być utrzymane, aby woda mogła być używana. W przypadku produkcji drobiarskiej w ocenie jakości wód powinniśmy jednak zwrócić szczególną uwagę na następujące, wybrane parametry wody: organoleptyczne - smak, zapach; fizyko-chemiczne - ph, twardość, związki mineralne, takie jak: mangan, żelazo, chlor, wapń, magnez, związki azotu (amoniak, azotany, azotyny); mikrobiologiczne - ogólna liczba bakterii, E. coli oraz Streptococcus. Zmiana parametrów organoleptycznych wody powinna być dla hodowcy pierwszym sygnałem o pogorszeniu parametrów jakościowych wody. Woda pitna powinna być bezbarwna, bezwonna i bez smaku. Czerwono-brązowy kolor wskazuje na obecność w niej żelaza, a niebieski oznacza obecność miedzi. Siarkowodór wytwarza zapach zgniłych jaj. Smak może zależeć od obecności w niej soli. Gorzki smak za- 20
HIGIENA I ŻYWIENIE zwyczaj związany jest z obecnością siarczanu żelaza i manganu. Równie ważna jest temperatura wody, która powinna wynosić 15-18 C. Odczyn (ph) wody do picia powinien zawierać się w granicach 6,5-8,5. Zarówno wysokie, jak i niskie ph nie jest korzystne zarówno dla ptaków, jak i instalacji wodociągowej. Wysokie ph świadczy o wysokim stężeniu w wodzie jonów wapnia i magnezu, które mogą z czasem powodować awarie sieci wodociągowej. U ptaków woda o odczynie zasadowym może prowadzić do rozstroju układu pokarmowego, a w konsekwencji wywoływać biegunki. Zmniejsza się również wykorzystanie przez ptaki paszy, zmniejsza skuteczność podawanych antybiotyków oraz obniża się efektywność stosowanych środków odkażających (także chloru), co może w konsekwencji prowadzić do wtórnego zanieczyszczenia wody np. mikroorganizmami chorobotwórczymi. Z kolei jej niskie ph powoduje pogorszenie właściwości smakowych oraz powoduje, że woda ma właściwości korozyjne. podawanie ptakom wody o odczynie kwaśnym wpływa także na zmniejszenie ich wydajności użytkowej. Twardość wody - jest to cecha wody będąca funkcją stężenia soli wapnia, magnezu i innych metali, które są zdolne do tworzenia soli na wyższym niż pierwszy stopniu utlenienia. Twardość wody ma bardzo silny wpływ na jej napięcie powierzchniowe. Twarda woda posiada intensywny, metaliczny posmak i trudniej zaspokaja pragnienie. Twardość wody dzieli się na: nietrwałą, zwaną też węglanową, która jest generowana przez sole kwasu węglowego, trwałą, która jest generowana przez sole innych kwasów, głównie chlorki, ale też siarczany, azotany i inne. Ogólna twardość wody jest sumą twardości węglanowej i trwałej. Nazwa "nietrwała" wynika z faktu, że węglany są nietrwałe i można się ich pozbyć przez przegotowanie wody, natomiast chlorki, siarczany i azotany są trwałe i pozostają również po przegotowaniu wody. Duża, nietrwała twardość wody stanowi często poważny problem techniczny, gdyż w trakcie wielu procesów technologicznych związanych z podgrzewaniem wody następuje osadzanie się tzw. kamienia kotłowniczego. Żelazo należy do pierwiastków śladowych. W organizmie odgrywa ważną rolę, gdyż wchodzi w skład hemoglobiny, mioglobiny oraz wielu układów enzymatycznych. Bierze również udział w procesach oddychania tkankowego. Żelazo magazynowane jest w wątrobie, śledzionie, szpiku i tkankach. Jednakże nadmiar tego pierwiastka w organizmie może mieć efekt toksyczny. Stwierdzono, że długotrwałe używanie wody zawierającej powyżej 0,6 mg Fe/l wywołuje zmiany kostno - stawowe. Taki poziom sprzyja bowiem tworzeniu się w organizmie fosforanów żelaza i wydalaniu ich z kałem. Konsekwencją jest zubożenie organizmu w fosfor - składnik kości. Podawanie ptakom wody o wysokiej zawartości żelaza powoduje również zaburzenia wzrostu oraz uszkodzenia ścian naczyń włosowatych układu krwionośnego. Żelazo jest naturalnym składnikiem wód powierzchniowych i głębinowych, a jego stężenie zależy od budowy i składu mineralnego podłoża. Szczególnie wysokie nasycenie wód żelazem, ale również i manganem, stwierdza się w szczególności w wodach głębinowych, zalegających na warstwach skalnych zasobnych w te pierwiastki. Źródłem tego mikroelementu są ponadto ścieki przemysłowe, korozja rur wodociągowych oraz wody kopalniane. W wodzie wodociągowej podwyższone stężenie żelaza występuje w przypadku nieprawidłowo prowadzonego uzdatniania, tzw. odżelaziania. 21
W wodach uzdatnionych, zawierających zwiększone ilości żelaza, w sieci wodociągowej mogą rozwijać się nitkowate bakterie żelaziste. Intensyfikują one barwę i mętność, nadają wodzie przykry smak i zapach, a sieć traci sprawność z powodu zatykania się masami żywych i obumierających bakterii. Mangan obok żelaza i miedzi jest czynnikiem warunkującym prawidłowy proces tworzenia krwi. Wchodzi w skład niektórych enzymów i białek, a także jest aktywatorem wielu enzymów. Spełnia również ważną rolę w procesach utleniania w organizmie i wpływa na czynności gruczołów płciowych. Jednak, podobnie jak w przypadku żelaza, nadmiar manganu powoduje uszkodzenie ścian naczyń włosowatych układu krwionośnego. Działa trująco, podrażniając ośrodkowy układ nerwowy i powodując uszkodzenie wątroby. W wodzie wodociągowej mangan i jego związki mogą występować na skutek mało efektywnego procesu oczyszczania ujmowanej wody powierzchniowej i głębinowej. Obecność manganu w wodzie wodociągowej wpływa na powstawanie bakterii manganowych, nadających wodzie nieprzyjemny, stęchły smak i zapach. Tworzące się w sieci bakterie manganowe, utrudniają również dostarczenie konsumentom wody bezpiecznej pod względem bakteriologicznym, gdyż zużywają tzw. chlor pozostały, co może spowodować wtórne jej zanieczyszczenie bakteriami chorobotwórczymi. Przekroczenie 75 mg wapnia w 1 litrze wody wpływa negatywnie na przyswajanie przez ptaki składników pokarmowych i leków. Z kolei wysoka zawartość magnezu (norma 30 mg/l wody dla kurcząt brojlerów) może powodować niestrawność i biegunki. Woda do picia nie może zawierać amoniaku. Azotany i azotyny w wodzie świadczą o możliwości jej zanieczyszczenia związkami organicznymi, szczególnie, jeżeli woda pochodzi z ujęcia własnego (studni). Woda nie powinna również zawierać azotynów pochodzenia zwierzęcego. Toksyczność azotanów zależy przede wszystkim od wieku ptaków. Stwierdzono, iż dorosłe ptaki charakteryzują się większą odpornością na działanie tych związków. Badania laboratoryjne wykazały, że poziomami szkodliwymi są wartości przekraczające 50 mg/litr dla kurcząt i 75 mg/litr dla indyków. Jednakże, najnowsze badania przeprowadzone z udziałem kurcząt brojlerów wykazały, że stężenie azotanów już od 20 mg/litr, miały negatywny wpływ na wykorzystanie paszy, a co za tym idzie przyrosty masy ciała. Obecność tych związków w wodzie podawanej kurczętom w granicach od 3 do 20 mg/litr także skutkowało obniżeniem wyniku produkcyjnego. Podkreślić jednakże trzeba, że jeśli chodzi o związki azotu, to azotyny są toksyczne przy znacznie niższych poziomach niż azotany. Zawartość azotynów już 1 mg/litr wody może wywołać w organizmie ptaka efekt toksyczny. Azotyny wywołują bowiem zaburzenia w procesie przenoszenia w organizmie tlenu przez hemoglobinę. Powstająca w wyniku obecności azotynów we krwi methemoglobina blokuje przekazywanie tlenu, co w konsekwencji może prowadzić do śmierci ptaka. Woda jest również wysoce niedocenianym źródłem zanieczyszczeń mikrobiologicznych. W badaniach mikrobiologicznych rutynowo określa się ogólną liczbę bakterii (liczbę jednostek tworzących kolonie tzw. jtk, z j.angielskiego cfu: colony forming units) obecnych w 1 ml wody, po wykonaniu posiewu próbki na agar odżywczy i inkubacji w temperaturach 22 ± 2ºC przez 72 godz. (psychrofile), oraz w 36 ± 2ºC przez 24 godz. (mezofile). Woda przeznaczona do pojenia ptaków nie powinna zawierać więcej niż 100 kolonii mikroorganizmów (ogólna liczba bakterii) w 1 ml w temperaturze 22 ± 2 C oraz 50 kolonii w 1 ml w temperaturze 36 ± 2 C. 22
HIGIENA I ŻYWIENIE Ze względów zdrowotnych, bardziej niebezpieczna jest ponadnormatywna liczba bakterii rosnących w temperaturze 36ºC, ponieważ mogą wśród nich być również bakterie chorobotwórcze. Duża ich liczba w badanej próbce wody może świadczyć, między innymi, o źle przebiegających procesach uzdatniania lub zasysaniu zanieczyszczonej wody. W niższej temperaturze rosną przede wszystkim niechorobotwórcze bakterie wodne. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że Gram-ujemne bakterie wodne wytwarzają lipopolisachardy ściany komórkowej, mogące działać toksycznie - tak, jak endotoksyny bakterii chorobotwórczych. Z tego powodu ich liczba powinna być także monitorowana. Dodatkowo, ponadnormatywny wzrost ich liczebności świadczyć może, między innymi, o obecności w wodzie łatwo przyswajalnych związków organicznych. Teoretycznie, obecność w wodzie 0,1 mg węgla organicznego może spowodować wzrost liczby bakterii w 1 ml do 108 jtk (jednostek tworzących kolonie - ang. cfu). Również fosfor jest czynnikiem stymulującym wzrost drobnoustrojów. Dodanie niewielkiej ilości tego pierwiastka (<50mg/litr) powoduje nawet 10-krotne przyspieszanie rozwoju bakterii w sieci wodociągowej. Zwiększenie ogólnej liczby bakterii obecnych w próbce wody może świadczyć także o namnażaniu się drobnoustrojów na wewnętrznych powierzchniach instalacji wodnych, szczególnie na złączach rur i uszczelkach oraz tworzeniu się warstwy tzw. biofilmu. Przekroczenie dopuszczanego poziomu ogólnej liczby bakterii powinno być zawsze sygnałem do znalezienia przyczyny zanieczyszczenia i podjęcia odpowiedniego postępowania. Niekiedy może istnieć konieczność dodatkowego chlorowania, np. wody do picia, do poziomu powyżej 0,2 mg Cl2/litr. Jednak, w niektórych przypadkach dopiero zmiany konstrukcyjne sieci wodociągowej i usunięcie biofilmu są w stanie skutecznie zabezpieczyć odbiorcę przed wzrostem liczebności drobnoustrojów w wodzie. Podstawową metodą oceny zanieczyszczenia biologicznego wody jest również określenie koncentracji bakterii Escherichia coli i Streptococcus, które często są przyczyną zakażeń jelitowych u drobiu. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w 100 ml próbce wody pobranej do badania nie może być ani jednej jtk (jednostki tworzącej kolonię) tych mikroorganizmów. Jest to zagadnienie szczególnie ważne, gdyż w systemie pojenia ptaków w czasie cyklu produkcyjnego dochodzi do namnażania się opornych na czynniki środowiska oraz antybiotyki bakterii i grzybów. Z tego powodu należy bezwzględnie pamiętać o odkażaniu systemu pojenia w czasie przerw pomiędzy kolejnymi wstawieniami ptaków. Najmniej podatnym na zanieczyszczenie w kurniku sposobem pojenia jest system kropelkowy. Woda podawana jest za pomocą specjalnie skonstruowanych smoczków zakończonych grzybkiem, na którym zatrzymuje się duża kropla wody. W takim systemie istnieje możliwość dezynfekcji podawanej wody dla całego stada, jak również dawkowanie i podawanie leków. Dodatkowo, ten system pojenia pomaga zachować dobrą jakość ściółki, gdyż ptaki pijąc wodę z tego typu poidełek nie rozchlapują jej na ściółkę. Jakość wody można poprawić m.in. poprzez jej filtrowanie oraz zakwaszanie preparatami zawierającymi kwasy organiczne. Celem stosowania tego typu produktów jest sanityzacja wody oraz pozytywny wpływ na funkcjonowanie układu pokarmowego ptaków. W skład tych preparatów wchodzą najczęściej kwasy: mrówkowy, propionowy, mlekowy, sorbowy, cytrynowy i fumarowy. Kwas fumarowy działa również antystresowo i uspokajająco na ptaki. W praktyce stosowane są także kwasy ortofosforowy, winowy, jabłkowy i inne. Kwasy organiczne mają zarówno możliwość wpływu 23
na ph wody, paszy, układu pokarmowego, jak również działanie bezpośrednio bójcze na bakterie (przenikają do ich wnętrza i tam dysocjując zabijają je). Specyficzną właściwością stosowanych często w zakwaszaczach dodatków kwasów nieorganicznych, np. fosforowego, jest silne oddziaływanie na ph obniżając je, z drugiej jednak strony jest nieefektywny w stosunku do bakterii patogennych, w związku z niemożnością wniknięcia cząsteczek kwasu do ich wnętrza (cząsteczki te są zbyt duże, aby mogły przeniknąć przez ściany komórkowe bakterii). W warunkach niskiego ph najbardziej efektywne działanie na bakterie patogenne wykazują kwas mrówkowy i propionowy. Podsumowując stwierdzić należy, że woda i jej jakość ma duże znaczenie w produkcji drobiarskiej i osiąganych na fermach wyników ekonomicznych. I chociaż obecnie zdecydowana większość obiektów drobiarskich korzysta z sieci wodociągowych gminnych, to jednak pamiętać trzeba, że są to strefy na tzw. skraju systemu. Z tego powodu istnieje konieczność cyklicznych badań jakości wody, ponieważ może ona zostać zanieczyszczona podczas przesyłu siecią wodociągową. dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Wydział Bioinżynierii Zwierząt UWM w Olsztynie 24