UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ EKONOMII i STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH. Maciej Bis

UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ EKONOMII i STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH KIERUNEK: Międzynarodowe stosunki gospodarcze SPECJALNOŚĆ: Ekonomia biznesu międzynarodowego Maciej Bis EWOLUCJA I PRZEOBRAŻENIA SEKTORA KOSMICZNEGO ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PERSPEKTYWY SOCJOEKONOMICZNEJ Praca magisterska napisana w Katedrze Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych pod kierunkiem dr Anny Odrobiny Kraków 2016

Kraków 2016 Maciej Bis Nr albumu: 166176 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych kierunek: Międzynarodowe stosunki gospodarcze specjalność: Ekonomia biznesu międzynarodowego OŚWIADCZENIE STUDENTA Niniejszym oświadczam, że pracę magisterską na temat: Ewolucja i przeobrażenia sektora kosmicznego ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy socjoekonomicznej napisałem samodzielnie. Oświadczam, że praca nie zawiera żadnych informacji, które zostały pozyskane w sposób niezgodny z prawem oraz oświadczam, iż praca nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. nr 90, poz. 631 z późniejszymi zmianami), oraz nie narusza dóbr osobistych zgodnie z prawem cywilnym. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Kraków, dnia...... /podpis studenta/ 2

Spis treści SPIS TREŚCI Wstęp... 5 Rozdział 1 Rys historyczny oraz podstawowe informacje na temat sektora kosmicznego.. 8 1.1 Historia eksploracji przestrzeni kosmicznej... 8 1.1.1 Pierwsi konstruktorzy rakiet oraz wizje eksploracji kosmosu na przełomie XIX i XX wieku... 8 1.1.2 Pierwsze stowarzyszenia, prywatne inicjatywy i wojskowe programy rakietowe... 9 1.1.3 Militarne zastosowania technologii rakietowej w trakcie drugiej wojny światowej... 11 1.1.4 Zarzewie wyścigu kosmicznego Operacja Paperclip i przejęcie zaplecza niemieckiego programu rakietowego przez ZSRR i USA. 12 1.1.5 Pierwsze satelity i początek wyścigu kosmicznego... 15 1.1.6 Pierwsi ludzie w przestrzeni kosmicznej... 17 1.1.7 Program Apollo i lądowanie na Księżycu... 18 1.1.8 Stacje i wahadłowce kosmiczne... 19 1.2 Gospodarka kosmiczna jako rozwinięcie przemysłu kosmicznego... 21 1.3 Klasyfikacja sektora kosmicznego i jego podsektorów... 23 1.3.1 Sztuczne satelity telekomunikacyjne, nawigacyjne i obserwacyjne 23 1.3.2 Transport ładunków w przestrzeni kosmicznej... 27 1.3.3 Turystyka kosmiczna... 31 Rozdział 2 Udział instytucji publicznych i rządowych w branży kosmicznej... 32 2.1 Narodowa Agencja Astronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA)... 32 2.1.1 Podstawowe informacje o NASA... 32 2.1.2 Kontraktorzy, usługodawcy i partnerzy NASA... 36 2.1.3 Misja, strategia i programy NASA w kontekście komercyjnego transportu orbitalnego... 38 2.2 Europejska Agencja Kosmiczna (ESA)... 44 2.2.1 Podstawowe informacje o Europejskiej Agencji Kosmicznej... 44 2.2.2 Misja i polityka przemysłowa Europejskiej Agencji Kosmicznej... 48 3

2.2.3 Polska polityka kosmiczna w ramach Europejskiej Agencji Kosmicznej... 51 2.3 Pozostałe wybrane agencje i programy kosmiczne... 53 Rozdział 3 Wybrane przedsiębiorstwa prywatne działające w sektorze kosmicznym... 56 3.1 Space Exploration Technologies Corporation (SpaceX)... 56 3.2 Bigelow Aerospace... 64 3.3 Virgin Galactic... 68 3.4 Blue Origin... 72 3.5 Pozostałe wybrane prywatne przedsiębiorstwa sektora kosmicznego... 76 Rozdział 4 Analiza sektora kosmicznego w ujęciu socjoekonomicznym... 79 4.1 Charakterystyka dzisiejszego sektora kosmicznego w ujęciu historycznym... 79 4.2 Socjoekonomiczne oddziaływanie sektora kosmicznego... 82 4.2.1 Patenty kosmiczne... 82 4.2.2 Komercjalizacja i transfer technologii kosmicznych... 84 4.2.3 Wielkość budżetów kosmicznych oraz zatrudnienia w sektorze kosmicznym w wybranych krajach... 90 4.3 Problem efektywności podmiotów publicznych na przykładzie NASA... 94 4.4 Szanse i zagrożenia dla komercjalizacji sektora kosmicznego... 102 Zakończenie... 105 Literatura... 107 Spis tabel... 124 Spis rysunków... 124 4

WSTĘP Sektor kosmiczny jest z pewnością jedną z najbardziej specyficznych gałęzi gospodarki światowej, biorąc pod uwagę ilość oraz strukturę podmiotów, które w nim funkcjonują, a także obecność instytucji publicznych realizujących różnorodne programy badań kosmicznych na rzecz poszczególnych państw. Bez wątpienia, spory wpływ na jego dzisiejszy kształt miała zimnowojenna rywalizacja, której bezpośrednim skutkiem było powstanie Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej, mającej zapewnić Stanom Zjednoczonym zwycięstwo nad Związkiem Radzieckim w wyścigu kosmicznym. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie najbardziej charakterystycznych cech sektora kosmicznego w jego dzisiejszym kształcie, uwzględniając przede wszystkim specyfikę wybranych przedsiębiorstw prywatnych i najważniejszych agencji kosmicznych oraz okoliczności w jakich one operują. Aby uporządkować przedstawione informacje i ułożyć je w jeden logiczny ciąg, analizę sektora kosmicznego podzielono na cztery rozdziały w taki sposób, aby porównać efektywność podmiotów prywatnych oraz publicznych, a także przedstawić w ostatnim rozdziale jeden z głównych wątków podjętych w tej pracy problem niegospodarności instytucji publicznych ukazany na przykładzie amerykańskiej Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej oraz problemów organizacyjnych i projektowych towarzyszących między innymi programowi budowy, a następnie obsługi wahadłowców kosmicznych. W niniejszych rozważaniach weryfikacji poddane zostaną dwie hipotezy, a mianowicie: przeobrażenia sektora kosmicznego prowadzą do jego komercjalizacji, a kluczem tego procesu jest zróżnicowana efektywność podmiotów państwowych i prywatnych w tej gałęzi (H1) oraz sektor kosmiczny odgrywa coraz ważniejszą rolę dla funkcjonowania współczesnych społeczeństw (H2). Przechodząc do omawiania struktury pracy, jej analiza rozpoczyna się od przybliżenia w przekrojowy sposób historii eksploracji kosmicznej, począwszy od działalności naukowców przeprowadzających pierwsze eksperymenty z rakietami w początkach XX wieku, poprzez odkrycia dokonane w ramach zimnowojennego wyścigu kosmicznego, a skończywszy na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej oraz lotach wahadłowców. W drugiej części rozdziału zdefiniowane oraz rozróżnione zostały dwa kluczowe pojęcia: gospodarka kosmiczna oraz sektor kosmiczny, a następnie przedstawiono najważniejsze statystyki dotyczące sektora, w tym m.in. dane o wielkości przychodów generowanych przez każdy z jego trzech głównych segmentów oraz 5

informacje o operatorach lotów kosmicznych, a także problematykę związaną z turystyką kosmiczną. Drugi rozdział skupia się na przedstawieniu najważniejszych informacji o Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej oraz Europejskiej Agencji Kosmicznej oraz opisaniu aktywności obu instytucji w zakresie promowania komercjalizacji oraz wspierania poszczególnych przedsiębiorstw działających w tym sektorze. W rozdziale tym opisana została także przekrojowo polska polityka kosmiczna realizowana w chwili obecnej przez Polską Agencję Kosmiczną, a także zebrano najważniejsze informacje na temat Japońskiej Agencji Kosmicznej, Chińskiej Narodowej Agencji Kosmicznej oraz Roskosmosie. W trzecim rozdziale scharakteryzowane zostały wybrane przedsiębiorstwa prywatne: SpaceX, Bigelow Aerospace, Virgin Galactic, Blue Origin. Poza nakreśleniem działalności poszczególnych firm oraz ich planów krótko- i długoterminowych opisane zostały także okoliczności w jakich powołano je do życia. Duży nacisk został położony na przedstawienie kanałów oraz zakresu współpracy pomiędzy wspomnianymi firmami a Narodową Agencją Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej z uwzględnieniem programów COTS, CRS i LSP. W końcowej części rozdziału wspomniano także o kilku mniejszych przedsiębiorstwach: XCOR przygotowującym się do uruchomienia regularnych lotów suborbitalnych oraz nowopowstałych Firefly Space Systems, Rocket Lab i Vector Space Systems pracujących nad lekkimi rakietami nośnymi. Analiza informacji zgromadzonych w trzech pierwszych rozdziałach rozpoczyna się w czwartym rozdziale od próby wskazania charakterystycznych cech sektora kosmicznego w jego obecnym wymiarze w kontekście całej historii eksploracji kosmicznej podzielonej przez Autora na pięć zasadniczych etapów. Następnie ukazane zostały statystyki dotyczące liczby zgłoszeń patentowych, a także socjoekonomicznego wpływu zjawiska komercjalizacji oraz transferu technologii kosmicznych. Ocena skali oddziaływania know-how oraz technologii opracowywanych pierwotnie w ramach sektora poprzedzona została zdefiniowaniem pojęcia produktu spin-off, a także efektów tymczasowych oraz czterech efektów stałych, których praktyczne przykłady zostały zebrane w tabelach zamieszczonych w kolejnej części rozdziału. Następnym rozważanym elementem są wielkości budżetów kosmicznych agencji oraz innych podmiotów realizujących politykę kosmiczną w poszczególnych państwach. Dane te zostały uzupełnione także o statystyki dotyczące liczby zatrudnionych bezpośrednio oraz pośrednio w przedsiębiorstwach, uczelniach wyższych oraz instytucjach działających w 6

sektorze kosmicznym. W dalszej kolejności, w celu analizy efektywności agencji kosmicznych przedstawiona została wspomniana już wcześniej problematyka związana ze zjawiskiem niegospodarności występującym w agencjach kosmicznych. Na samym końcu pracy wyszczególnione zostały także w ramowy sposób zagadnienia związane z przyszłością oraz potencjałem sektora kosmicznego. W tym celu opisane zostały między innymi zagrożenia oraz ograniczenia, które mogą w pewnym stopniu hamować dalszy wzrost tej gałęzi gospodarki, a także kolejne obszary oraz segmenty sektora, które w dłuższej perspektywie czasowej mogą zostać skomercjalizowane. 7

ROZDZIAŁ 1 RYS HISTORYCZNY ORAZ PODSTAWOWE INFORMACJE NA TEMAT SEKTORA KOSMICZNEGO 1.1 Historia eksploracji przestrzeni kosmicznej 1.1.1 Pierwsi konstruktorzy rakiet oraz wizje eksploracji kosmosu na przełomie XIX i XX wieku Za jedno z najważniejszych wydarzeń poprzedzających epokę eksploracji kosmosu o kilka dziesięcioleci można niewątpliwie uznać odkrycie w 1877 roku przez włoskiego astronoma Giovanniego Schiaparelliego sieci kanałów na powierzchni Marsa. Wielu ówczesnych badaczy skłaniało się do twierdzenia, że kanały te są dowodem na istnienie pozaziemskiej, inteligentnej cywilizacji, a ludzkość powinna jak najszybciej nawiązać z nią kontakt. 1 Mniej więcej w tym samym czasie, pionierzy literatury fantastyczno-naukowej publikowali swoje pierwsze powieści, przecierając szlak kolejnym pisarzom science-fiction oraz rozbudzając marzenia ludzkości o eksploracji przestrzeni kosmicznej. Do przełomowych dzieł z tego okresu można z pewnością zaliczyć serię powieści napisanych przez Juliusza Verne a, zapoczątkowaną książką Z Ziemi na Księżyc wydaną w 1865 roku, 2 a także Pierwszych ludzi na księżycu 3 wydanych przez amerykańskiego pisarza Herberta G. Wellsa w 1901 roku. 4 Na marginesie warto dodać, że motyw podróży na Księżyc został bardzo szybko skopiowany przez Jerzego Żuławskiego, polskiego pisarza, który w 1903 roku wydał pierwszą część swojej Trylogii Księżycowej nazwaną Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca 5. To właśnie nowele Verne a stały się inspiracją dla urodzonego w 1857 roku w Rosji Konstantina Ciołkowskiego, który w swoich przełomowych publikacjach rozważał między innymi możliwość przebywania człowieka na orbitujących wokół Ziemi stacjach kosmicznych, a także wykorzystania napędu rakietowego w przestrzeni kosmicznej. Najważniejszym dziełem Rosjanina była wydana w 1903 roku praca zatytułowana: Badanie przestrzeni świata za pomocą urządzeń odrzutowych 6, w której jako pierwszy obliczył prędkość jaką musi osiągnąć wystrzelony z powierzchni Ziemi obiekt, aby znaleźć 1 F.H. Winter, Prelude to the Space Age: The Rocket Societies, 1924-1940, Smithsonian Institution Press, Waszyngton 1983, s. 19-20. 2 W oryginale: De la Terre a la Lune. 3 W oryginale: The First Men in the Moon. 4 A.B. Van Riper, Rockets And Missiles: The Life Story Of A Technology, Greenwood Press, Londyn 2004, s. 25-26. 5 A. Millner, Locating Science Fiction, Liverpool University Press, Liverpool 2012, s. 167. 6 W oryginale: Исследование мировых пространств реактивными приборами. 8

się na orbicie okołoziemskiej. 7 W pracy tej Ciołkowski udowodnił jednocześnie, że nie ma teoretycznej możliwości, aby ówczesne rakiety spalające proch strzelniczy mogły kiedykolwiek ją osiągnąć i w związku z tym postulował opracowanie silnika wykorzystującego paliwo ciekłe 8. Poza Ciołkowskim, do grona najważniejszych pionierów w zakresie badań nad rakietami nośnymi należy zaliczyć także amerykańskiego fizyka Robert Goddarda urodzonego w 1882 roku, który w 1919 roku tuż po zakończeniu I wojny światowej, opublikował swoją najważniejszą pracę zatytułowaną: Metoda osiągania skrajnych wysokości. 9 Przedstawił w niej w jaki sposób za pomocą dwustopniowej rakiety można umieścić w ziemskiej atmosferze instrumenty naukowe, a także dywagował na temat wykorzystania ciekłego paliwa i wysłania rakiety na powierzchnię Księżyca. Nie poprzestając na teoretycznych rozważaniach, Goddard postanowił wprowadzić część swoich pomysłów w życie i już w 1925 roku udało mu się zbudować pierwszy prototyp rakiety wykorzystującej nowy rodzaj paliwa 10. 1.1.2 Pierwsze stowarzyszenia, prywatne inicjatywy i wojskowe programy rakietowe Wkrótce po tym na przełomie lat 20. i 30. XX wieku pod wpływem Konstantego Ciołkowskiego i Fridricha A. Candera, największych rosyjskich orędowników eksploracji kosmosu doszło do powstania na terenie Związku Radzieckiego licznych stowarzyszeń i grup eksperymentujących z napędem rakietowym. Potencjał tej raczkującej dziedziny nauki zaczęły dostrzegać także komunistyczne władze tego kraju, które już w 1927 roku zorganizowały w Moskwie pierwszą światową wystawę poświęconą tematyce podróży międzyplanetarnych 11. Stowarzyszenia i grupy zrzeszające entuzjastów eksploracji kosmosu powstały także w innych krajach. Najważniejszymi organizacjami w tym czasie były: Austriackie Towarzystwo Eksploracji Wysokościowej 12 założone w Wiedniu w 1927 roku, niemieckie VfR (Towarzystwo Podróży Kosmicznych) 13 założone (na terenie dzisiejszego Wrocławia) w tym samym roku, Amerykańskie Towarzystwo Międzyplanetarne (potem przemianowane 7 Prędkość ta wynosi około 8 km/s, czyli po przeliczeniu niecałe 29.000 km/h. 8 A.B. Van Riper, op. cit., s. 25-28. 9 W oryginale: On a Method of Reaching Extreme Altitudes. 10 A. B. Van Riper, op. cit., s. 29-31. 11 F. H. Winter, op. cit., s. 23-24, 27-29 12 W oryginale: Österreichische Gesellschaft für Höhenforschung. 13 W oryginale: Verein für Raumschiffahrt. 9

na Amerykańskie Towarzystwo Rakietowe) 14 założone w kwietniu 1930 roku w Nowym Jorku, Towarzystwo Rakietowe w Cleveland 15 założone przez niemieckiego imigranta Ernsta Loebella oraz działające od 1931 roku GIRD 16 w Moskwie i LenGIRD w Leningradzie. 17 Pomimo wielu problemów finansowych, które ostatecznie po odrzuceniu propozycji finansowania przez wojsko przyczyniły się do rozpadu VfR, jego członkom udaje się przeprowadzić wiele udanych eksperymentów. Dorobku tej organizacji nie zaprzepaszczono całkowicie, ponieważ von Braun i wielu innych członków tego towarzystwa zostało oficjalnie zaangażowanych w latach 30. w prace niemieckiego wojska nad pociskiem balistycznym V-2 18. Jeśli chodzi natomiast o Stany Zjednoczone i genezę Amerykańskiego Towarzystwa Międzyplanetarnego, to warto zaznaczyć, że powstało ono z inicjatywy niewielkiej dwunastoosobowej grupy, z której większość stanowili pisarze fantastycznonaukowi. W pierwszych latach swojej działalności grupa zajmowała się głównie promowaniem idei lotu w kosmos i dopiero w maju 1933 roku po pokonaniu wielu przeszkód natury finansowej i technicznej przeprowadziła pierwszy eksperyment z niewielką rakietą. Organizacja działała dość prężnie do momentu wybuchu II wojny światowej, która częściowo ograniczyła ilość przeprowadzanych eksperymentów i ostatecznie została połączona w 1963 roku razem z Instytutem Nauk Lotniczych 19 w Amerykański Instytut Aeronautyki i Astronautyki 20, skupiający wówczas łącznie ponad 20 tysięcy członków 21. Zupełnie inaczej sytuacja wyglądała w Związku Radzieckiego, w którym to budżet GIRD-u począwszy od 1932 roku opierał się w głównej mierze na dotacjach udzielanych przez wojsko, przy czym należy tutaj podkreślić, że dotacje te były jedynie kroplą w morzu potrzeb naukowców, a sami pracownicy otrzymywali głodowe pensje. Ze względu na charakter wsparcia ośrodek skupiał się na badaniach, które miały zaowocować wykorzystaniem rakiet w wojskowości. Do GIRD-u należeli między innymi Fridrich Cander, Walentin Głuszko oraz Siergiej Korolew, który został jej pierwszym 14 W oryginale: American Interplanetary Society oraz American Rocket Society. 15 W oryginale: The Cleveland Rocket Society. 16 W oyriganle: Группа изучения реактивного движения, polskie tłumaczenie akronimu: Grupa Badania Ruchu Odrzutowego. 17 F. H. Winter, op. cit., s. 30-35, 56-57, 73; F. H. Winter, Rockets Into Space, Harvard University Press, Londyn/Massachusetts/Cambridge 1990, s. 34-35. 18 F.H. Winter, Prelude to the Space Age: The Rocket Societies, 1924-1940, op. cit., s. 36-39, 44, 53-54, 99. 19 W oryginale: The Institute of the Aerospace Sciences. 20 W orygianel: The American Institute of Aeronautics and Astronautics. 21 F.H. Winter, Prelude to the Space Age: The Rocket Societies, 1924-1940, op. cit., s. 73-74, 78-80, 85. 10

przewodniczącym w wieku 25 lat. W 1933 roku, GIRD przeprowadził eksperymentalny lot GIRD-X, pierwszej radzieckiej rakiety wykorzystującej paliwo ciekłe, zaprojektowanej przez Candera. Prace GIRD i innych ośrodków badawczych załamały się w 1937 roku, kiedy w trakcie stalinowskich czystek niesłusznie oskarżono o szpiegostwo i dywersję wielu wojskowych, komunistycznych działaczy oraz naukowców. Ofiarą represji Stalina padł sam Korolew, który w trakcie przesłuchań, ciężko torturowany przez NKWD ostatecznie przyznał się do długiej listy stawianych mu zarzutów. W 1938 roku został skazany na 10 lat ciężkich robot w syberyjskim gułagu na Kołymie oraz przepadek mienia. Szczęśliwie, dzięki wstawiennictwu znanego konstruktora samolotów Andrieja Tupolewa, naukowiec został zwolniony z obozu pracy w lipcu 1944 roku, jednak kilkuletni pobyt w obozach, a potem wielotygodniowa, wyczerpująca podróż powrotna do Moskwy wydatnie nadszarpnęła jego zdrowie, co było później przyczyną jego kłopotów zdrowotnych 22. 1.1.3 Militarne zastosowania technologii rakietowej w trakcie drugiej wojny światowej Nie ulega wątpliwości, że w okresie do końca drugiej wojny światowej największe postępy w badaniach nad rakietami osiągnęły Niemcy, które tylko do 1939 roku zainwestowały w ośrodek badań rakietowych w Peenemünde, około 90 milionów dolarów amerykańskich. Rezultatem jego prac było opracowanie dwóch rakiet balistycznych V-1 i V-2. Zainteresowanie armii Stanów Zjednoczonych było zdecydowanie mniejsze, a początki amerykańskiego wojskowego programu badań rakietowych sięgały 1936 roku, kiedy to zespołowi prowadzonemu przez Theodora von Karmana i Franka Malinie z Kalifornijskiego Instytutu Technologicznego udało się uzyskać od armii amerykańskiej grant w wysokości 10 tysięcy dolarów amerykańskich, z którego sfinansowano utworzenie niewielkiego centrum badawczego (Jet Propulsion Laboratories), w którym eksperymentowano z silnikami rakietowymi. Bezpośrednim skutkiem prac Karmana i Maliny było uruchomienie przez armię Stanów Zjednoczonych programu Hermes, w którym zaczęto prowadzić badania nad rakietami i pociskami balistycznymi. Na wzrost zainteresowania USA wykorzystaniem rakiet w wojskowości wpłynęły z pewnością pierwsze naloty rakietowe dokonywane za pomocą niemieckich 22 Ibidem, s. 56-57, 59-61, 63; P. Bizony, Leading the Race to Space, Academy Sharing Knowledge, National Aeronautics and Space Administration, nr 42/2011, Waszyngton, s. 34; A.B. Van Riper, op. cit., s. 38; A.A. Siddiqi, Challenge to Apollo: The Soviet Union and The Space Race, 1945-1974, NASA History Division: Office of Policy and Plans, Waszyngton 2000, s. 11-14. 11

pocisków V-2 wystrzeliwanych zza drugiej strony kanału La Manche, które w 1944 roku na terenie Wielkiej Brytanii 23 zebrały krwawe żniwo, zabijając i raniąc tysiące ludzi 24. Poza niemieckimi atakami rakietowymi wykorzystanie tej technologii w trakcie II wojny światowej było mimo wszystkie niewielkie. Należy w tym miejscu wspomnieć jednak o radzieckiej katiuszy zaprojektowanej w latach 1938-1939, będącej pierwszą wyrzutnią rakiet mocowaną do nadwozia pojazdów. Była ona używana przez Armię Czerwoną począwszy od ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku przez cały okres drugiej wojny światowej. Podobną mobilną wyrzutnię rakiet opracowała także armia amerykańska, a pierwszą konstrukcją tego typu był T27-Xylophone, wprowadzony na szeroką skalę dopiero od momentu ofensywy w Normandii w czerwcu 1944 roku 25. 1.1.4 Zarzewie wyścigu kosmicznego Operacja Paperclip i przejęcie zaplecza niemieckiego programu rakietowego przez ZSRR i USA Zainteresowanie militarnym wykorzystaniem rakiet drastycznie wzrosło w lecie 1944 roku, gdy brytyjskie i amerykańskie agencje wywiadowcze zaczęły fizycznie przejmować personel naukowy i dokumentację techniczną związaną z niemieckim wojskowym programem. Od samego początku w obozie aliantów pojawiły się na tym polu nieporozumienia pomiędzy Związkiem Radzieckim a Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Należy nadmienić także, że na krótko przed kapitulacją Trzeciej Rzeszy, w obawie przed nadchodzącą zza wschodu Armią Czerwoną większość niemieckich inżynierów postanowiło za wszelką cenę nie dopuścić do przechwycenia przez nią pozostawionej dokumentacji, makiet, prototypów i innych urządzeń. W ten sam sposób postąpiła grupa inżynierów przewodzonych przez Wernhera von Brauna, która przedostając się na teren amerykańskiej strefy okupacyjnej poddała się wojskom amerykańskim w maju 1945 roku. Kilka tygodni wcześniej Amerykanie zajęli wojskowy kompleks niedaleko Nordhausen, z którego w pośpiechu przetransportowano do Stanów Zjednoczonych podzespoły i gotowe rakiety V-1S i V-2S. W podobny sposób w ręce Amerykanów wpadła ukrywana przez Niemców dokumentacja techniczna związana z badaniami nad pociskami balistycznymi prowadzonymi w ośrodku Peenemünde nad 23 Według A.B. Van Ripera ( Rockets And Missiles: The Life Story Of A Technology, s. 56), Niemcy w trakcie II wojny światowej wystrzeliły przeciwko Aliantom około 3.400 rakiet V-1 I V-2, spośród których około 2.900 osiągnęło swój cel (około 1.500 spadło na Londyn), zabijając łącznie 12.685 i raniąc 26.433 ludzi. 24 A. B. Van Riper, op. cit., s. 37-40; A chronology of missile and astronautic events, Kongres Stanów Zjednoczonych, Komitet ds. Nauki i Astronautyki, U.S. Goverment Printing Office, Waszyngton 1961, s. 3-8. 25 A. B. Van Riper, op. cit., s. 43-45. 12

Bałtykiem. Armia Stanów Zjednoczonych nie poprzestała na tym i już w lipcu tego samego roku postanowiła w ramach Projektu Overcast, (znanego także pod nazwą Operacja Paperclip) pozyskać do współpracy kolejnych niemieckich naukowców, z czego ostatecznie około 120 z nich stanowili pracownicy ośrodka Peenemünde. Warto dodać, że w zasadzie większość z nazistowskich inżynierów przetransportowanych potem do Stanów Zjednoczonych dzięki dobrowolnej współpracy uniknęła sprawiedliwości. 26 Pierwsze amerykańskie próby V-2 miały miejsce już w połowie 1946 roku na terenie poligonu White Sands w Nowym Meksyku, a z każdym kolejnym tygodniem Amerykanie rozbudowywali pierwotny projekt niemieckiej rakiety i poszerzali zakres eksperymentów, czego rezultatem były między innymi pierwsze zdjęcie kuli ziemskiej z przestrzeni kosmicznej, które wykonano 26 października 1946 roku 27. Związek Radziecki wyraźnie zaskoczony skalą procesu przejmowania i wykorzystywania przez Amerykanów zasobów niemieckiego sektora rakietowego postanowił dogonić Stany Zjednoczone i jak najszybciej zrekonstruować niemieckie rakiety V-1 i V-2. Na nieszczęście radzieckich konstruktorów, Armia Radziecka wkroczyła spóźniona do ogołoconego już wcześniej przez Amerykanów z personelu i dokumentacji ośrodka Peenemünde. Rosjanom udało się jednak namówić do współpracy Helmuta Gröttrupa, jednego z szefów tegoż ośrodka, a rok później w październiku 1946 roku w ramach Operacji Osoaviakhim NKWD i Armia Radziecka deportowała do ZSRR całą grupę inżynierów pracujących w ośrodkach rakietowych na terenie Turyngii. Krótko przed tym, władze Związku Radzieckiego przypominały sobie o Korolewie, niesłusznie uważanym wciąż przez wielu członków partii za wroga ludu i zdrajcę. Mimo ich sprzeciwu, Korolew został wybrany w sierpniu 1946 roku szefem biura projektowego rakiet dalekiego zasięgu, a w październiku 1947 roku Rosjanie przeprowadzili testy dwóch pierwszych serii rakiet. Warto podkreślić, że rakiety te zostały w dużym stopniu opracowane przez niemieckich naukowców i były w istocie ulepszonymi i zmodyfikowanymi wersjami rakiet V-2. Równolegle do badań w zakresie militarnego wykorzystania pocisków balistycznych, w 1945 roku grupa naukowców kierowana przez Michaiła Tichonrawowa wyszła z inicjatywą rozpoczęcia badań nad rakietą wysokościową (także opartą o konstrukcję V-2), która byłaby w stanie wynieść dwie osoby na wysokość 26 M.J. Neufeld, Overcast, Paperclip, Osoaviakhim: Looting and the Transfer of German Military Technology [w:] The United States and Germany in the Era of the Cold War, 1945 1990, Cambridge University Press, 2004, Tom I, s. 197-198, 201. A. A. Siddiqi, op. cit., s. 24. 27 T. Reichhardt, First Photo From Space, Air & Space Magazine, 2006 < http://www.airspacemag.com/space/the-first-photo-from-space-13721411/> [dostęp z 02.12.2015]. 13

190 kilometrów. 28 Niestety pomimo pozytywnego zaopiniowania projektu przez samego Stalina, pierwszy projekt ugrzązł w biurokratycznej machinie i nie uzyskał finansowania, jednak w 1950 roku grupa Tichonrawowa na zlecenie Korolewa opracowała wstępną dokumentacją techniczną dla planowanego sztucznego satelity 29. Na początku lat 50. radzieccy naukowcy przygotowali się do pierwszej próby wysłania żywych organizmów w przestrzeń kosmiczną, do której wytypowano ostatecznie 2 psy (Dezik i Cygan). 22 lipca 1951 roku zostały one umieszczono wewnątrz strefy ładunkowej rakiety R-1V, która w trakcie eksperymentu osiągnęła wysokość 101 kilometrów, 30 a potem oddzielając się od głównej części rakiety wróciła ze spadochronem na powierzchnię ziemi. Próba okazała się sukcesem, a Dezik i Cygan zostały pierwszymi w historii zwierzętami, którym udało się przeżyć lot na granicę przestrzeni kosmicznej. Trudno powiedzieć, które z mocarstw wykorzystało lepiej szansę jaką dawał dostęp do niemieckiej technologii, niemniej jednak z każdym miesiącem napięcie pomiędzy USA a ZSRR wzrastało, czego efektem było to, że wszystkie badania związane z praktycznym wykorzystaniem rakiet na przełomie lat 40. i 50. miały charakter militarny, a wszystkie odkrycia powiązane z eksploracją kosmosu były niejako efektem ubocznym projektów wojskowych. Wyścig zbrojeń przyspieszył jeszcze bardziej, gdy w 1949 roku Związek Radziecki jako drugie państwo na świecie wszedł w posiadanie broni nuklearnej 31 oraz rozpoczął prace nad międzykontynentalnymi rakietami balistycznymi (ICBM). 32 Dwa lata później, 1 listopada 1951 roku dzięki pracom dwóch naukowców: Edwarda Tellera i jego współpracownika - polskiego matematyka Stanisława Ulama Amerykanom udało się przeprowadzić pierwszą udaną eksplozję bomby termonuklearnej, natomiast Związek Radziecki dokonał tego dopiero 12 sierpnia 1953 roku 33. 28 Ibidem, s. 199; A.A. Siddiqi, op. cit., s. 18, 24-41, 55, 63-65. 29 A.A. Siddiqi, op. cit., s. 84-85. 30 Według Międzynarodowej Federacji Lotniczej, przestrzeń kosmiczna rozpoczyna się od umownej granicy 100 km nad poziomem morza [za:] Terms and definitions [w:] Statuses, Federation Aeronautique Internationale, Lozanna 2015. 31 Warto zaznaczyć, że bez dostępu do specyfikacji technicznej, przekazywanej potajemnie radzieckim szpiegom przez część naukowców pracujących w ramach amerykańskiego Projektu Manhattan pierwsza sowiecka bomba atomowa powstałaby co najmniej 10 lat później [za:] M. I. Schwartz, The Russian- A(merican) Bomb: The Role of Espionage in the Soviet Atomic Bomb Project, Journal of Undergraduate Sciences, Uniwersytet Harwardzki, 1996, Tom III, s. 103-105. 32 Nazwa międzykontynentalne rakiety balistyczne występuje bardzo często pod postacią akronimu ICBM pochodzącego od angielskiej nazwy intercontinental ballistic missile. 33 F.R. Gladeck, J.H. Hallowell, E.J. Martin, F.W. McMullan, R.H. Miller, R. Pozega, W.E. Rogers, R.H. Rowland, C.F. Shelton, L. Berkhouse, Operation Ivy 1952 [w:] United States Atmospheric Nuclear Weapons Tests Nuclear Test Personnel Review, Defense Nuclear Agency, Waszyngton 1982, s. 1; G. A. Goncharov, American and Soviet H-bomb development programmes: historical background, Physics- Uspekhi, Tom XXXIX, nr 10/1996, s. 1035; A chronology of missile and astronautic events, op. cit., s. 17. 14

Opracowanie międzykontynentalnej rakiety balistycznej, przenoszącej głowicę termonuklearną w praktyce oznaczało, że państwo dysponujące tą technologią będzie także w stanie wykorzystać ją do wyniesienia na orbitę sztucznych satelitów. W sierpniu 1957 roku prowadzenie w wyścigu zbrojeń objęli Rosjanie, którym udało się zbudować pierwszy w historii międzykontynentalny pocisk balistyczny R-7 (zaprojektowany przez zespół Korolewa). Stany Zjednoczone znalazły się wówczas w dużym niebezpieczeństwie, ponieważ nie były w stanie skutecznie się obronić ani dokonać uderzenia odwetowego w sytuacji, gdyby amerykańskie miasta zostały zniszczone za pomocą radzieckich głowic nuklearnych. Jeszcze w 1955 roku, gdy radzieckie prace nad ICBM nie były w pełni zakończone, prezydent USA Dwight D. Eisenhower przyznał badaniom nad tą technologią najwyższy priorytet, a w 1959 roku odbyły się pierwsze zakończone sukcesem amerykańskie próby rakiet Thor, Atlas i Titan. Okres, w którym ZSRR utrzymywało strategiczną przewagę nad USA na tym polu jest znany w literaturze jako missile gap i utrzymywał się aż do połowy lat 60., kiedy to Amerykanom udało się zwielokrotnić swój arsenał pocisków średniego i dalekiego zasięgu 34. 1.1.5 Pierwsze satelity i początek wyścigu kosmicznego Korolew pod koniec 1953 roku po raz pierwszy zwrócił się oficjalnie do radzieckich władz z projektem wykorzystania opracowywanych jeszcze wówczas rakiet R- 7 do wyniesienia sztucznego satelity na orbitę ziemską. 35 Z podobnym projektem wystąpił także Wernher von Braun, który zaproponował w lecie 1954 roku budowę i wyniesienie satelity naukowego o roboczej nazwie Orbiter. Projekt Brauna w oryginalnym kształcie ostatecznie spalił na panewce, jednak 29 lipca 1955 roku Amerykanie ogłosili, że w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego (trwającego od 1 lipca 1957 roku do 31 grudnia 1958 roku) i cywilnego Projektu Vanguard na orbicie zostanie umieszczony niewielki satelita naukowy. Na odpowiedź Związku Radzieckiego nie trzeba było długo czekać i dzień później, 30 lipca Rosjanie ogłosili światu, że zamierzają dokonać tego samego co Amerykanie. 36 Ostatecznie, jak się później okazało, Związek Radziecki 4 34 A.B. Van Riper, op. cit., s. 75; M. Freeman, R. Gallagher, How the United States overcame the 1960 missile gap in one year, Executive Intelligence Review, Leesburg 1983, Tom X, s. 58-59. 35 A.A. Siddiqi, op. cit., s. 141-143. 36 D.A. Day, Invitation to Struggle: The History of Civilian-Military Relations in Space [w:] Exploring the Unknown: Selected Documents in the History of the U.S. Civil Space Program, red. J.M. Logsdon, NASA, Waszyngton 1995, Tom II, s. 240-242; M.E. Davies, W.R. Harris, RAND's Role in the Evolution of Balloon and Satellite. Observation Systems and Related US. Space Technology, The Rand Corporation, Santa Monica 1988, s. 67-68; A. Rosenthal, Venture Into Space: Early Years of Goddard Space Flight Center, NASA: Scientific and Technical Information Division, Waszyngton 1968, s. 15-17; A chronology of missile and astronautic events, op. cit., s. 22. 15

października 1957 roku wyprzedził po raz kolejny Stany Zjednoczone, umieszczając Sputnika, pierwszego w historii sztucznego satelitę na orbicie okołoziemskiej. Datę tą uznaje się za oficjalny początek wyścigu kosmicznego, a samo wydarzenie było ogromnym szokiem dla amerykańskiej opinii publicznej, obawiającej się nuklearnego Pearl Harbour. Obawy te wydawały się być słuszne, ponieważ do umieszczenia na orbicie pierwszego satelity wykorzystano zmodyfikowaną rakietę R-7, która jak już wcześniej wspomniano została zaprojektowana przez zespół Korolewa jako międzykontynentalny pocisk balistyczny. Sam Sputnik ważył 83,6 kilograma, ale pomimo niewielkiego rozmiaru (odpowiadający wymiarom piłki do koszykówki) posiadał termometr, baterię oraz przekaźnik nadający sygnał radiowy, który przez kolejne 92 dni był odbierany przez radioamatorów i krótkofalowców na całym świecie 37. Poprzeczka została podniesiona przez Rosjan jeszcze wyżej 3 listopada 1957 roku, kiedy radzieckim naukowcom w Sputniku II, udało się wysłać na orbitę okołoziemską pierwszą żywą istotę - psa Łajkę. Niestety nie planowano sprowadzić jej na powierzchnię Ziemi i podobnie jak pierwszy sztuczny satelita, także Sputnik II spłonął po pewnym czasie w ziemskiej atmosferze. Zaniepokojone postępami Związku Radzieckiego, Stany Zjednoczone coraz bardziej nerwowo przygotowywały się do wysłania swojego pierwszego satelity (Explorer-1), którego udało im się umieścić na orbicie dopiero 31 stycznia 1958 roku. Dokonano tego tak szybko głównie dlatego, że ostatecznie zamiast cywilnej rakiety nośnej wykorzystano do wyniesienia satelity przebudowany wojskowy pocisk balistyczny Jupiter zbudowany przez zespół Wernhera von Brauna. Poza rozpoczęciem wyścigu kosmicznego, bezpośrednim skutkiem wysłania przez Rosjan pierwszego satelity było także powołanie Narodowej Agencji Astronautki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA) na mocy Narodowego Aktu Aeronautyki i Kosmosu podpisanego 29 lipca 1958 roku przez ówczesnego prezydenta Dwighta D. Eisenhowera. Od tego momentu wszystkie projekty związane z pokojowym podbojem kosmosu (poza projektami wojskowymi) miały być prowadzone przez cywilną instytucję, a projekt Vanguard, w ramach którego według pierwotnych planów miał zostać wysłany pierwszy amerykański satelita został przydzielony NASA 38. 37 J. Merriman, J. Winter, Europe Since 1914: Encyclopedia of the Age of War and Reconstruction, Charles Scribner's Sons/Thomson Gale, 2006, s. 2429; G. Brown, W. Harris, How Satellites Work, HowStuffWorks, <http://science.howstuffworks.com/satellite.htm> [dostęp z 14.03.2016]; E.M. Conway, From Rockets to Spacecraft: Making JPL a Place for Planetary Science, Engineering and Science, nr 4/2007, s. 8. 38 A. Rosenthal, op. cit., s. 21-25; E.M. Conway, op. cit., s. 7-9. 16

1.1.6 Pierwsi ludzie w przestrzeni kosmicznej 2 stycznia 1959 roku Rosjanom udało się wystrzelić Łunę 1, pierwszą sondę księżycową, która pomimo tego, że nie uderzyła w powierzchnię Księżyca tak jak planowano, stała się pierwszym obiektem zbudowanym ludzką ręką, któremu udało zbliżyć się do niego na odległość 5-6 tysięcy kilometrów. Sukces został osiągnięty w pełni 14 września 1959 roku, kiedy to Łuna 2 jako pierwszy próbnik uderzyła w powierzchnię Księżyca, a kolejna sonda Łuna 3 niecały miesiąc później przesłała pierwsze zdjęcia jego niewidocznej z Ziemi drugiej półkuli. Rywalizacja pomiędzy USA i ZSRR przeszła do następnego etapu, kiedy na orbitę okołoziemską postanowiono wysłać pierwszego człowieka. Także tym razem Związek Radziecki okazał się szybszy i 12 kwietnia 1961 roku Jurij Gagarin został pierwszym człowiekiem, któremu podczas trwającego 108 minut orbitalnego lotu w kapsule Wostok 1 udało się okrążyć Ziemię, a potem wrócić żywemu na jej powierzchnię. Drugim człowiekiem i jednocześnie pierwszym Amerykaninem, który w ramach Projektu Merkury 39 5 maja 1961 roku na pokładzie Mercury-Redstone 3 (Freedom 7) odbył piętnastominutowy lot w przestrzeni kosmicznej został Alan Shepard. Był to jedynie krótki lot suborbitalny, a pierwszym amerykańskim astronautą, który na pokładzie Mercury-Atlas 6 (Friendship 7) podobnie jak Gagarin w trakcie lotu orbitalnego okrążył Ziemię, został 20 lutego 1962 roku John H. Glenn 40. Związkowi Radzieckiemu udało się objąć prowadzenie w pierwszych latach wyścigu kosmicznego, wyprzedzając o krok Amerykanów także w innych dziedzinach, takich jak: pierwszy spacer kosmiczny (18 marca 1965 roku Aleksiej Leonow spędził w otwartej przestrzeni kosmicznej około 20 minut), pierwsze zbudowane ludzką ręką obiekty, którym udało się miękko wylądować na Księżycu (sonda Łuna 9 w dniu 3 lutego 1966 roku) oraz innej planecie (sonda Wenera 3, która zdołała 1 marca 1966 roku dotrzeć do powierzchni Wenus). 41 Z kolei do najważniejszych sukcesów Amerykanów z tego okresu należy zaliczyć: umieszczenie 4 stycznia 1960 roku na orbicie pierwszego satelity pogodowego (Tiros 1), dokonanie pierwszej satelitarnej transmisji telewizyjnej w dniu 10 lipca 1962 roku za pomocą pierwszego komercyjnego satelity Telsat-1 sfinansowanego 39 W oryginale: Project Mercury. 40 N.L. Johnson, The Soviet Reach for the Moon: The L-1 and L-3 Manned Lunar Programs and the Story of the N-1 "Moon Rocket", Cosmos Books, 1995, s. 6-7; J. Merriman, J. Winter, op. cit., s. 2429; J. A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, U.S. Human Spaceflight: A Record of Achievement, 1961-2006, Narodowa Agencja Astronautki i Przestrzeni Kosmicznej, Waszyngton 2007, s. 11-13. 41 Astronautics and Aeronautics, 1965: Chronology of Science, Technology and Policy, NASA: Scientific and Technical Information Division, Waszyngton 1966, s. 131-132; Soviet Space Programs: 1976-80. Unmanned Space Activities. Part 3, Kongres Stanów Zjednoczonych, Waszyngton 1985, s. 848, 874. 17

przez amerykański koncern AT&T 42, wysłanie w przestrzeń kosmiczną Marinera-2, który 14 grudnia 1962 został pierwszym sztucznym satelitą, który zbliżył się do planety innej niż Ziemia, którą była Wenus 43. 1.1.7 Program Apollo i lądowanie na Księżycu Kolejny przełom miał nastąpić dopiero pod koniec lat 60. i była nim pierwsza załogowa misja na Księżyc, zapowiedziana 25 maja 1961 roku przez J.F.K. Kennedy ego ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych, który publicznie oznajmił, że do końca dekady to USA zostaną pierwszym państwem, którego astronauci wylądują na Księżycu, a potem bezpiecznie wrócą z niego na Ziemię. Pomimo tego, że Kennedy ogłosił publicznie plany załogowej misji księżycowej w 1961 roku, prace naukowców były prowadzone już od lipca 1960 roku, kiedy uruchomiono Program Apollo. Co ciekawe pod koniec 1949 roku, jedynie 15 procent Amerykanów wierzyło, że w przeciągu kolejnych 50 lat uda się przeprowadzić załogową misję na Księżyc, natomiast po wysłaniu na orbitę Sputnika w 1957 roku odsetek ten wzrósł i wówczas już 41 procent Amerykanów twierdziło, że uda się tego dokonać w ciągu najbliższych 25 lat 44. Zanim Neil Armstrong i Buzz Aldrin jako pierwsi ludzie 20 lipca 1969 roku postawili swoje kroki na Księżycu w ramach misji Apollo 11, przeprowadzono kilka wstępnych misji, podczas których na orbicie Ziemi i Księżyca prowadzono testy oprzyrządowania i aparatury pokładowej. Program Apollo, w czasie którego na powierzchni Księżyca dokonano wielu badań i eksperymentów naukowych i zebrano prawie 400 kilogramów księżycowego pyłu i skał pokazał prymat amerykańskiej myśli technicznej i umożliwił Stanom Zjednoczonym objęcie w spektakularny sposób prowadzenia w wyścigu kosmicznym. Łącznie na Księżycu wylądowało 6 załogowych misji, a do wyniesienia każdej z nich wykorzystano rakiety Saturn V zbudowane przez zespół Wernhera von Brauna. W ich trakcie 12 astronautów prowadziło badania na powierzchni Księżyca, a ostatnim człowiekiem, który po nim stąpał jest Jack Schmitt, członek załogi Apollo 17 z grudnia 1972 roku. Warto wspomnieć także o nieudanej misji Apollo 13 z kwietnia 1970 roku, która zakończyła się niepowodzeniem, kiedy po eksplozji 42 Rozwinięcie akronimu: American Telephone and Telegraph Company. 43 A chronology of missile and astronautic events, op. cit., s. 109; Astronautical and Aeronautical Events of 1962: Report to the Committee on Science and Astronautics, Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej/Kongres Stanów Zjednoczonych, U.S. Goverment Printing Office, Waszyngton 1961, s. 117. 44 G. Genta, M. Rycroft, Space The Final Frontier?, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 2; R. D. Launius, First Steps into Space: Projects Mercury and Gemini [w:] Exploring Unknown the Selected Documents in the History of the U.S. Civil Space Program, red. J. M. Logsdon, R.D. Launius, Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej, Waszyngton 2008, Tom VII, s. 1-2. 18

jednego ze zbiorników z paliwem astronauci ryzykując życie musieli zrezygnować z lądowania na Księżycu i wykorzystać moduł księżycowy do powrotu na Ziemię. Niestety po objęciu urzędu przez prezydenta Nixona w 1969 roku, a więc jeszcze w trakcie programu Apollo postanowiono obciąć wydatki rządowe i znacznie ograniczyć budżet NASA 45. 1.1.8 Stacje i wahadłowce kosmiczne Rezultatem anulowania programu Apollo, było przeznaczenie części zaoszczędzonych pieniędzy na program budowy pierwszej stacji kosmicznej Skylab i wahadłowców kosmicznych. Poza przeniesieniem środków finansowych na inne projekty NASA, zdecydowano się także na wykorzystanie części sprzętu, który pierwotnie miał zostać użyty w trakcie trzech anulowanych misji programu Apollo. Po zmodyfikowaniu i przebudowie modułów załogowych wykorzystano je do zbudowania pierwszej amerykańskiej stacji kosmicznej nazwanej Skylab, która została wyniesiona na orbitę 14 maja 1973 roku za pomocą rakiety Saturn V. Znajdowała się tam przez 6 kolejnych lat, podczas których przebywało na niej łącznie 9 astronautów. Jeszcze wcześniej, 19 kwietnia 1971 roku Związek Radziecki umieścił na orbicie pierwszą w historii stację kosmiczną (Salut 1), jednak żadna z misji załogowych, które do niej przybyły nie zakończyła się sukcesem. Pierwsza misja (Sojuz 10) z powodów technicznych nie była w stanie dokonać dokowania, natomiast druga i ostatnia (Sojuz 11) początkowo przebiegała pomyślnie, a trzej kosmonauci przebywali na jej pokładzie przez 23 dni, jednak w trakcie powrotu na Ziemię z powodu dekompresji lądownika cała załoga zginęła. 46 Jeszcze jednym echem programu Apollo była misja Apollo-Sojuz z lipca 1975 roku, która była pierwszym w historii projektem zorganizowanym wspólnie przez Związek Radziecki i Stany Zjednoczone, otwierając kolejny rozdział pokojowej wspólnej eksploracji kosmosu. Także tym razem do budowy amerykańskiego statku Apollo biorącego udział w misji wykorzystano moduły pochodzące z anulowanego programu Apollo. Pomimo zbieżności nazw misja Apollo-Sojuz nie była integralną częścią wcześniejszego programu księżycowych misji załogowych, a zupełnie oddzielnym projektem 47. Jak już zasygnalizowano wcześniej, zanim ostatni człowiek postawił swoją stopę na Księżycu, Richard Nixon, ówczesny prezydent USA, zapowiedział w styczniu 1972 45 J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op. cit., s. 21-27; S. J. Dick, NASA's First 50 Years: Historical Perspectives, NASA, Waszyngton 2009, s. 94 98; R.D. Launius, op. cit., s. 435-437. 46 J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op. cit., s. 29-31; Salyut: Soviet Steps Toward Permanent Human Presence in Space A Technical Mereorandum, Kongres Stanów Zjednoczonych, Waszyngton 1983, s. 21. 47 J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op. cit., s. 33-34. 19

roku przeorientowanie wysiłków NASA na zorganizowanie orbitalnej, załogowej misji wahadłowca kosmicznego wielokrotnego użytku, który byłby w stanie dostarczyć astronautów i względnie duże ładunki na orbitę okołoziemską. Warto zaznaczyć, iż realny koszt programu budowy i obsługi wahadłowców znacznie przekroczył pierwotne szacunki i to pomimo tego, że na samym początku zdecydowano się obniżyć nakłady na program rozwojowy kosztem zwiększenia kosztów operacyjnych przyszłych misji wahadłowców. Od samego początku program był krytykowany za to, że wprowadził NASA w ślepy zaułek, ponieważ przez 30 lat prawie cały wysiłek amerykańskiej agencji kosmicznej skupiony był na kosztownych misjach wahadłowców, które z każdym rokiem i misją orbitalną starzały się coraz szybciej, zagrażając bezpieczeństwu i życiu swoich pasażerów. 48 Co zaskakujące, szok naftowy z 1973 roku nie przyczynił się w znaczący sposób do ograniczenia budżetu przydzielanego NASA na ten cel przez Kongres, a wytłumaczyć to można chęcią utrzymania przez polityków stanowisk pracy 31 tysięcy osób zaangażowanych pośrednio i bezpośrednio w projekt 49. Według planów, załogowy lot pierwszego wahadłowca Columbia miał odbyć się w 1978 roku, jednak po wielu problemach natury technicznej i finansowej ostatecznie doszło do tego dopiero 12 kwietnia 1981 roku. W trakcie 135 misji przeprowadzonych na przestrzeni trzydziestu lat (1981-2011) udział w nich wzięło 355 astronautów pochodzących z 16 państw. Stany Zjednoczone wybudowały łącznie 6 wahadłowców, z czego 2 uległy destrukcji w trakcie swoich misji (Columbia i Challenger) a jeden z nich służył jedynie do testów w ziemskiej atmosferze (Enterprise) (tab. 1) 50. Wahadłowce miały kluczowe znaczenie dla uruchomienia i funkcjonowania między innymi Teleskopu Hubble a i Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS) 51, której pierwsze moduły zainstalowali na orbicie okołoziemskiej Rosjanie w grudniu 1998 roku, a począwszy od października 2001 przebywają na niej astronauci. Sama Międzynarodowa Stacja Kosmiczna jest najdroższym pojedynczym obiektem zbudowanym przez człowieka i pomimo tego, że nie są dostępne szczegółowe dane na temat całkowitego kosztu jej 48 H.C. Dethloff, The Space Shuttle s First Flight: STS-1 [w:] From Engineering Science to Big Science: The NASA and NASA Collier Trophy Research Project Winners, red. P.E. Mack, NASA, Waszyngton 1998, s. 278-286, 293-296; J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op. cit., s. 35,39; Space Shuttle Era Facts, NASA, <https://www.nasa.gov/pdf/566250main_2011.07.05%20shuttle%20era%20facts.pdf> [dostęp z 13.12.2015]; R.D.Launius, Assessing the legacy of the Space Shuttle, Space Policy, Nr 22/2006, s. 267-233. 49 R.A. Pielke, A reappraisal of the Space Shuttle programme, Space Policy, Tom 9/1993, s. 150-151. 50 Ibidem; Rezolucja nr 233 z dnia 13 lipca 2011 roku, Kongres Stanów Zjednoczonych, Waszyngton 2011, s. 2; J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op. cit., s. 35-74;, s. 11. 51 W oryginale: International Space Station. 20

wybudowania i użytkowania to szacuje się, że przekroczyły one 100 miliardów USD. Badania naukowe prowadzone na ISS są wynikiem międzynarodowej współpracy ponad 80 państw, spośród których najważniejszą rolę odgrywają agencje kosmiczne: UE (Europejska Agencja Kosmiczna) 52, USA (NASA), Kanady (Kanadyjska Agencja Kosmiczna) 53, Japonii (JAXA 54 ) i Rosji (Roskosmos) 55. Tabela 1. Lista wahadłowców zbudowanych i wykorzystywanych przez NASA Nazwa wahadłowca Enterprise (OV-101) Columbia (OV-102) Challenger (OV-099) Discovery (OV-103) Atlantis (OV-104) Endeavour (OV-105) Pierwszy lot w przestrzeń kosmiczną 12 kwietnia 1981 r. 4 kwietnia 1983 r. 30 sierpnia 1984 r. 3 października 1985 r. 7 maja 1992 r. Ostatni lot w przestrzeń kosmiczną nie dotyczy 1 lutego 2003 r. 25 stycznia 1986 r. 24 lutego 2011 r. 8 lipca 2011 r. 16 maja 2011 r. Łączna liczba misji 28 10 39 32 25 Uwagi Wykorzystywany jedynie do testów, nigdy nie odbył lotu w przestrzeń kosmiczną. Pierwszy funkcjonujący wahadłowiec. Uległ całkowitemu zniszczeniu w trakcie swojej 28. misji (STS- 107, 7 ofiar śmiertelnych). Uległ całkowitemu zniszczeniu w trakcie swojej 10. misji (STS- 51L, 7 ofiar śmiertelnych). Wahadłowiec, który spędził najwięcej czasu w przestrzeni kosmicznej. Ostatnia misja: STS-133. Ostatni funkcjonujący wahadłowiec w historii. Ostatnia misja: STS-135. Wybudowany jako zastępstwo dla Challengera. Ostatnia misja: STS-134. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Space Shuttle Era Facts, NASA, <https://www.nasa.gov/pdf/566250main_2011.07.05%20shuttle%20era%20facts.pdf> [dostęp z 13.12.2015]; J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op. cit., s. 35-74. 1.2 Gospodarka kosmiczna jako rozwinięcie przemysłu kosmicznego Istnieje wiele definicji sektora kosmicznego, spośród których najbardziej odpowiednią wydaje się być definicja zaproponowana przez OECD, według której sektor kosmiczny obejmuje wszystkie podmioty zaangażowane w ciągły proces wdrażania 52 W oryginale: European Space Agency (ESA). 53 W oryginale: Canadian Space Agency (CSA). 54 Japońska agencja kosmiczna, rozwinięcie akronimu: Japan Aerospace Exploration Agency. 55 J.A. Rumerman, C. Gamble, G. Okolski, op.cit., s. 48, 54, 61, 64, 68; Space Security Index 2014, red. C. Jaramillo, Project Ploughshares, Ontario 2014, s. 14; Reference Guide to the International Space Station, NASA, Waszyngton 2015, s. 9, 60-65. 21

dyscyplin naukowych i inżynierskich w celu eksploracji i wykorzystania przestrzeni kosmicznej, tj. obszaru znajdującego się poza ziemską atmosferą 56. Niestety, definicja ta nie może zostać wykorzystana do sprecyzowania szerszego pojęcia, jakim jest gospodarka kosmiczna, która obejmuje nie tylko przemysł i usługi ściśle związane z sektorem kosmicznego, ale także inne powiązane z nią pośrednio i bezpośrednio sektory gospodarki światowej. Niemniej jednak wspomniana wyżej definicja sektora kosmicznego została wykorzystana do opracowania przez OECD kolejnej szerszej definicji, zgodnie z którą gospodarka kosmiczna obejmuje wszystkie aktywności i wykorzystywanie dostępnych zasobów z korzyścią dla ludzkości w zakresie poznawania i gospodarowania przestrzenią kosmiczną. Ponadto obejmuje ona wszystkie prywatne i publiczne podmioty zaangażowane w rozwój, dostarczanie i użycie produktów i usług kosmicznych, włączając w to badania, produkcję, infrastrukturę kosmiczną, sprzęt nawigacyjny, telefony satelitarne, satelity, usługi metrologiczne, inne związanie z nią urządzenia i usługi oraz dorobek naukowy 57. Aby jeszcze bardziej uwidocznić różnicę między sektorem a gospodarką kosmiczną obejmującą także inne powiązane sektory, warto wziąć pod uwagę podział zaproponowany przez OECD, który dzieli gospodarkę kosmiczną na trzy główne segmenty 58 : pierwszy segment, na który składają się podmioty zajmujące się projektowaniem, montowaniem, produkcją gotowych systemów, obiektów kosmicznych, komponentów i podsystemów dla satelitów, rakiet transportowych oraz pojazdów kosmicznych (przychody szacowane na 79,642 miliarda USD w 2013 roku); do segmentu tego zaliczane są także usługi związane z wynoszeniem ładunków za pomocą rakiet transportowych (przychody szacowane na 5,4 miliarda USD w 2013 roku), drugi segment, który stanowią usługi świadczone przez operatorów satelitów (udostępnianie pasma dla telewizji, radia i telefonii satelitarnej oraz podmiotów oferujących dostęp do internetu satelitarnego; przychody szacowane na 21,6 miliarda USD w 2013 roku), 56 Handbook on Measuring the Space Economy, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, 2012, s. 19. 57 Ibidem, s. 20. 58 The Space Economy at a Glance 2014, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, 2014, s. 16-17; Handbook on Measuring the Space Economy, op. cit., s. 40-45. 22