Rasy niebezpieczne psów w prawie polskim i w prawie niektórych landów niemieckich MGR MARTA DURAJ ABSOLWENTKA WPAIE UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO ORAZ SZKOŁY PRAWA NIEMIECKIEGO W BERLINIE, NIEMIECKA KANCELARIA PRAWNA W WARSZAWIE, PRAWNICZE SEMINARIUM DOKTORANCKIE (AKADEMIA LEONA KOŹMIŃSKIEGO) Jak, niestety, wiele polskich regulacji prawnych rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne 1 wywołało sporo kontrowersji i dyskusji, szczególnie w środowisku kynologicznym. Wśród hodowców, treserów i wystawców rozgorzały gorące dyskusje i pojawiła się krytyka tego rozporządzenia. Choć obecnie dyskusja na temat rzeczonego aktu prawnego ucichła w mediach, to w środowisku kynologów wciąż wywołuje oburzenie, a z prawniczego punktu widzenia pozostaje ona niezmiennie przykładem regulacji zupełnie nieprzemyślanej i niespełniającej swojej rzekomej funkcji. 1. Przepisy prawa polskiego Rozporządzenie, o którym mowa, zostało wydane na podstawie art. 10 ust. 3 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt 2. Przepis art. 10 ustawy o ochronie zwierząt stanowi, iż prowadzenie hodowli i utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną wymaga zezwolenia wydanego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na planowane miejsce prowadzenia hodowli lub utrzymywania takiego psa. Organ ten decyduje również o niewydaniu lub cofnięciu zezwolenia, gdy pies będzie lub jest utrzymywany w warunkach i w sposób, które stanowią zagrożenie dla ludzi lub zwierząt, oraz dokonuje zmiany zezwolenia w razie zmiany miejsca prowadzenia hodowli lub utrzymywania psa. Rozstrzygnięcia w sprawie wydania oraz cofnięcia zezwolenia podejmowane są w formie decyzji administracyjnych. Artykuł ten stanowi również, że minister właściwy do spraw administracji publicznej, po zasięgnięciu opinii Związku Kynologicznego w Polsce, ustala w drodze rozporządzenia wykaz ras psów uznawanych za agresywne, biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i zwierząt. Rozporządzenie w sprawie wykazu psów uznawanych za agresywne ustanawia listę jedenastu ras psów, na których hodowlę lub utrzymywanie niezbędne jest uzyskanie zezwolenia. Wymienione w 1 rasy psów to: amerykański pit bull terrier, pies z Majorki (Perro do Presa Mallorquin), buldog amerykański, dog argentyński, pies kanaryjski (Perro de Presa Canario), tosa inu, rottweiler, akbash dog, anatolian karabash, moskiewski stróżujący oraz owczarek kaukaski. Celem rozporządzenia, o którym mowa, jest sprawowanie kontroli nad hodowlą psów stanowiących potencjalne zagrożenie dla ludzi lub zwierząt przez wprowadzenie zezwoleń wydawanych w drodze decyzji administracyjnej. Nie ulega wszakże wątpliwości, iż wiele ras psów stanowi potencjalne zagrożenie dla otoczenia. Biorąc pod uwagę specyfikę niektórych ras hodowanych przez dziesiątki lat wyłącznie do walk psów, należy mieć na uwadze to, że poziom potencjalnej agresji niektórych osobników oraz ich niski próg pobudliwości może stanowić zagrożenie, gdy znajdą się pod opieką niedoświadczonych hodowców. Wielu hodowców i wystawców psów reprezentuje pogląd, jakoby nie istniało pojęcie rasy uznawanej za agresywną. W moim odczuciu pojęcie to jest nieco niedookreślone. Agresja bowiem nie musi być wyznacznikiem tego, czy dana rasa stanowi potencjalne zagrożenie dla ludzi lub zwierząt. Nadpobudliwy, a przez to również agresywny może okazać się pies niewielkich rozmiarów o znikomej sile fizycznej, który w żadnym wypadku nie stanowi dla nikogo poważnego zagrożenia. Zważywszy powyższe, należałoby przyjąć, że pojęciem bardziej wyrazistym i oddającym istotę problemu byłoby rasa potencjalnie niebezpieczna. Abstrahując jednak od terminologii, nie można zgodzić się z poglądem negującym skłonność pewnych ras psów do nadpobudliwości i zachowań agresywnych. Wszystkie rasy psów uznawane przez Związek Kynologiczny zostały podzielone na dziesięć grup. Każda z tych grup reprezentuje określony typ ras, związany z ich pochodzeniem i przeznaczeniem. Dobór psów przeznaczonych do hodowli w określonym celu warunkował kształtowanie się pewnych cech genetycznych każdej rasy.
Geneza ras hodowanych do organizowanych w wielu krajach walk psów wskazuje, że również obecnie przedstawiciele niektórych ras mogą okazać się niebezpieczni dla otoczenia, jeśli nie zapewni się im wykwalifikowanego opiekuna. Psy hodowane do walk bowiem musiały wykazywać się szybkością, zwinnością, dużą siłą fizyczną i stosunkowo niskim progiem pobudliwości. Przez dziesiątki lat takie rasy psów, jak amstaff czy tosa inu, hodowano właściwie wyłącznie do walk. Choć obecnie w większości cywilizowanych krajów świata walki psów są zabronione, odbywają się jednak one nielegalnie, a zakorzenione cechy kształtowane przez lata ujawniają się nawet wtedy, gdy psy faktycznie nie uczestniczą już w walkach. Podnoszony zatem w środowisku kynologicznym argument, jakoby każdy pies stanowił potencjalne zagrożenie w rękach nieodpowiedniego hodowcy, jest chybiony. Uważam, że reglamentacja hodowli ras stwarzających potencjalne zagrożenie dla otoczenia ze względu na pewne wrodzone cechy genetyczne jest konieczna. Zarazem jednak strony polska lista ras uznawanych za agresywne jest regulacją nieprzemyślaną i źle skonstruowaną, a dobór ras pozostawia wiele do życzenia. Przede wszystkim na uwagę zasługuje fakt, iż na liście tej nie znalazły się krzyżówki ras uznanych za agresywne ani krzyżówki tych ras z innymi. Nie ulega wątpliwości, że pies będący mieszańcem rottweilera i tosa inu może być równie niebezpieczny jak psy czystej rasy. Rozporządzenie jest również nieprecyzyjne w punkcie pierwszym, gdzie wymieniono rasę amerykański pit bull terrier, ponieważ rasa taka nie figuruje oficjalnie w wykazie Związku Kynologicznego 3. W grupie trzeciej, wyodrębnionej przez Związek sekcji terierów typu bull, figurują jedynie: bull terrier, bull terrier miniaturowy, staffordshire bull terrier oraz american staffordshire terrier. W rzeczywistości użyta w rozporządzeniu nazwa amerykański pit bull terrier to uznawany przez Związek Kynologiczny american staffordshire terrier. Nazwa amerykański pit bull terrier została nadana tej rasie przez Amerykanina C.Z. Bennetta w 1898 r. Bennett był również założycielem United Kennel Club w USA, która to instytucja oficjalnie rejestrowała amerykańskiego pit bull terriera. Inna amerykańska organizacja, American Kennel Club, czyli Amerykański Związek Kynologiczny, zawsze odmawiała uznania pit bulla, gdyż w nazwie tej rasy widniało słowo pit, kojarzące się jednoznacznie z walkami psów. Po wieloletnich sporach Amerykański Związek Kynologiczny uznał tę rasę, lecz pod nazwą american staffordshire terrier. Często psy były rejestrowane w obydwu organizacjach pod różnymi nazwami, co również obecnie ma miejsce 4. Uważam jednak, iż w polskim rozporządzeniu powinno znaleźć się także określenie tej rasy używane przez Związek Kynologiczny, w którym rejestrowane są american staffordshire terriery w Polsce. Takie ścisłe określenie nie pozostawiałoby wątpliwości, że chodzi także o american staffordshire terriera, a nie jedynie o linię hodowlaną prowadzoną w USA, co właściwie obecnie wynika z rozporządzenia. W obecnym stanie prawnym przyjąć zatem można, że pies zarejestrowany jako american staffordshire terrier w Związku Kynologicznym w Polsce nie uchodzi za rasę uznawaną za agresywną, gdyż nie jest zarejestrowany w amerykańskiej organizacji pod nazwą amerykański pit bull terrier. Należałoby postulować umieszczenie na liście obydwu nazw ras, tym bardziej że w świetle regulacji Związku Kynologicznego stanowią one odrębne rasy. Pozostając w tematyce terierów typu bull, podkreślenia wymaga fakt, że na liście ras nie znalazła się rasa bull terrier. Taki zabieg prawodawcy może nieco dziwić w kontekście umieszczenia na wspomnianej liście american staffordshire terriera. Obie te rasy psów były hodowane do walk psów. Pozytywnie należy odnieść się do umieszczenia na liście ras uznawanych za agresywne: rottweilera, doga argentyńskiego, buldoga amerykańskiego, owczarka kaukaskiego, tosa inu, Perro de Presa Canario oraz Perro de Presa Mallorquin. Wszystkie te rasy mogą wykazywać skłonności do agresji, a ich budowa anatomiczna i siła warunkują to, iż stanowić one mogą zagrożenie dla otoczenia. Dwie ostatnie rasy coraz częściej pojawiają się w Polsce, dlatego też umieszczenie ich na liście można uznać za zasadne. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że nazwy ras Perro de Presa Canario oraz Perro de Presa Mallorquin użyte w rozporządzeniu nie do końca odpowiadają Systematyce ras według FCI. Dla zachowania spójności terminologicznej należałoby użyć zamiast określenia pies z Majorki (Perro de Presa Mallorquin) nazwy Perro Dogo Mallorquin lub ca de bou, natomiast zamiast pies kanaryjski (Perro de Presa Canario) nazwy dog kanaryjski lub dogo Canario. W tym kontekście krytycznie należy ocenić nieumieszczenie w wykazie rasy dobermann, która wyhodowana została w XIX w. w Niemczech przez komornika, od którego nazwiska pochodzi nazwa rasy 5. Psy ukształtowane przez Dobermanna miały być silne, zwinne i w każdej chwili gotowe do natychmiastowej obrony lub ataku. Obecnie przedstawiciele tej rasy nadal mogą wykazywać skłonności do nadpobudliwości, a także agresji. Ponadto psy rasy doberman są w Polsce niezwykle popularne, co tym bardziej zwiększa prawdopodobieństwo zagrożenia dla życia i zdrowia człowieka. Nieuzasadnione wydaje się natomiast umieszczenie w rozporządzeniu ras akbash dog, anatolian karabash, buldog amerykański oraz moskiewski stróżujący. Rasy: moskiewski stróżujący, buldog amerykański oraz akbash
dog, nie są oficjalnie uznane przez Związek Kynologiczny. Idea tworzenia listy ras psów niebezpiecznych na podstawie bardzo rzadkich i jeszcze nieukształtowanych ras nie stanowi w mojej ocenie konstrukcji logicznej i spójnej. Niektóre z ras nieuznawanych przez Związek Kynologiczny są wpisane na inne krajowe listy ras instytucji zajmujących się hodowlą psów. W takim przypadku należałoby przyjąć, że zezwolenia wymagałoby posiadanie psa wpisanego na taką krajową listę. Uznać jednak należy, że sprawowanie kontroli nad hodowlą ras nieuznawanych przez Związek Kynologiczny byłoby bardzo utrudnione, choćby z uwagi na kłopoty z ustaleniem, czy konkretny pies należy do takiej rasy nieuznanej przez Związek, a jeśli tak, to na jaką listę został wpisany. Natomiast rasa anatolian (to prawidłowa nazwa, nie anatolian karabash) to rzadka rasa; psy sprowadzane są do Polski najczęściej przez profesjonalnych hodowców w celach wyłącznie wystawowych. Należy przy tym pamiętać, że podczas wystaw psów, organizowanych przez Związek Kynologiczny, psy agresywne są natychmiast dyskwalifikowane, a zatem sprowadzane do Polski egzemplarze nie stanowią raczej zagrożenia dla otoczenia. Sądzę, że umieszczenie na liście tak rzadkich ras psów, których kupno jest kosztownym przedsięwzięciem, nie jest konieczne. Zabieg prawodawcy tym bardziej wydaje się nieco nielogiczny, że na liście pominięto o wiele bardziej popularne i potencjalnie niebezpieczne rasy, takie jak doberman czy bull terrier, o czym już wspominałam. Stworzenie regulacji prawnej dotyczącej reglamentacji hodowli psów jest bardzo trudne i wymaga nie tylko wiedzy fachowej na temat ras psów, lecz także pewnego obycia w praktyce hodowlanej w Polsce. Pamiętać należy, iż utworzenie takiej listy nie może mieć na celu pewnego napiętnowania niektórych hodowców czy też samych ras (co często było argumentem przeciwko rozporządzeniu), lecz zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom poprzez przyznawanie zezwoleń na posiadanie i hodowlę potencjalnie niebezpiecznych osobników. 2. Przepisy obowiązujące w niektórych landach niemieckich Trudność z utworzeniem optymalnej regulacji dotyczącej reglamentacji hodowli potwierdzają również niektóre ustawy i rozporządzenia wydane w Niemczech, które różnią się między sobą w zależności od poszczególnych landów. Ogólnoniemiecką regulacją, która obowiązuje na terenie wszystkich landów, jest Gesetz zur Beschränkung des Verbringens oder der Einfuhr gefährlicher Hunde in das Inland 6. Ustawa ta ogranicza przebywanie i import niebezpiecznych psów (gefährliche Hunde) na teren kraju. 1 tej ustawy stanowi, że przez rasy niebezpieczne rozumie się psy rasy: pit bull terrier, american staffordshire terrier, stafordshire bull terrier, ich krzyżówki (Kreuzungen) oraz psy uznane za niebezpieczne w prawie landów. Ustawodawca umieścił zatem w ogólnoniemieckiej regulacji trzy podstawowe rasy niebezpieczne. Wyróżnił przy tym pit bull terriera i american staffordshire terriera, nie pozostawiając wątpliwości, że chodzi o wszystkie psy tej rasy niezależnie od tego, w jakim związku zostały zarejestrowane. Ustawodawca niemiecki wymienił trzy rasy psów, pomijając jednak bull terriera, również zaliczanego do terierów typu bull. Pozytywnie ocenić należy fakt uwzględnienia także mieszańców ras niebezpiecznych. Ustawa wprowadza ogólny zakaz posiadania i importu na teren Niemiec ras niebezpiecznych. Rozporządzenie do tej ustawy Verordnung über Ausnahmen zum Verbringungs und Einfuhrverbot von gefährlichen Hunden in das Inland 7 ustanawia wyjątki od ogólnego zakazu. W 2 rozporządzenia wymieniono przypadki, w których psy niebezpieczne mogą przebywać w Niemczech lub być importowane na teren Niemiec; są to psy służbowe, używane w armii, policji lub służbie celnej, psy towarzyszące niewidomym, niepełnosprawnym, ratownicze, przewożone przez teren Niemiec, czasowo tam przebywające lub sprowadzone na stałe, gdy osoba, która je sprowadza (Begleitperson w myśl rozporządzenia), wykaże, iż psy mogą być utrzymywane w jednym landzie zgodnie z prawem. Na terytorium Berlina obowiązuje Gesetz über das Halten und Führen von Hunden in Berlin z 29 września 2004 r. 8. Jest to ustawa zawierająca ogólne przepisy dotyczące utrzymywania i prowadzenia psów. Oprócz regulacji odnoszących się do ogólnych obowiązków posiadacza psa ten akt prawny w 4 traktuje o psach niebezpiecznych. W rozporządzeniu znajduje się także lista ras i ich mieszańców, jak również mieszańców z innymi psami, które na podstawie specyficznych dla danej rasy cech lub pochodzenia są uznawane za niebezpieczne w rozumieniu ustawy. Są to: pit bull, american staffordshire terrier, bull terrier, tosa inu, bullmastiff, dogo argentino, fila brasileiro, mastiff español, mastiff napoletano, mastiff. W przypadku czterech pierwszych ras posiadacz ma obowiązek niezwłocznego zgłoszenia w odpowiednim urzędzie, a następnie przedłożenia stosownych dokumentów, tzw. Führungszeugnis, a także poświadczenia swoich umiejętności fachowych (Sachkunde), których definicja znajduje się w ustawie, i dowodu na to, że pies nie wykazuje ponadnaturalnej gotowości o walki, skłonności do atakowania, ciętości lub innych cech o porównywalnych skutkach wobec ludzi lub zwierząt.
Bardzo ciekawe i dość obszerne jest rozporządzenie policyjne obowiązujące na terenie Badenii-Wirtembergii Polizeiverordnung des Innenministeriums und des Ministeriums Ländlicher Raum über das Halten gefährlicher Hunde z 3 sierpnia 2000 r. 9. Rozporządzenie to ustanawia dwa pojęcia, a mianowicie: Kampfhunde oraz gefährliche Hunde (psy niebezpieczne). Pierwsze określenie można tłumaczyć jako psy bojowe, ale w tym konkretnym kontekście byłoby to pojęcie nie do końca poprawne, ponieważ mianem psów bojowych w historii kynologii określano psy używane podczas wojen (głównie w odniesieniu do psów molosowatych), nie jest to zatem pojęcie odnoszące się jedynie do psów hodowanych do walk na arenach. Bardziej poprawne i precyzyjne byłoby tłumaczenie pojęcia Kampfhund jako pies walczący, choć jest to wyrażenie nieco niezgrabne, dlatego też pozostanę przy niemieckim Kampfhund. Przepis 1 rozporządzenia dotyczy Kampfhunde. W rozumieniu tego rozporządzenia za Kampfhunde uznaje się te psy, które na podstawie specyficznych dla danej rasy cech poprzez hodowlę lub w konkretnym przypadku poprzez warunki, w których przebywają, lub tresurę wykazują podwyższony stopień agresji i stwarzają niebezpieczeństwo w stosunku do ludzi lub zwierząt. Za Kampfhunde uznaje się trzy rasy: american staffordshire terrier, bull terrier oraz pit bull terrier, jak również ich mieszańce (Kreuzungen) oraz mieszańce z innymi rasami dopóki, dopóty odpowiedni urzędnik nie wykaże w stosunku do konkretnego psa, iż nie wykazuje on podwyższonego stopnia agresji lub niebezpieczeństwa dla ludzi lub zwierząt. W przypadku kolejnych kilku ras oraz ich mieszańców i mieszańców z innymi rasami (prócz american staffordshire terrier, bull terrier oraz pit bull terrier) można uznać je za Kampfhunde, gdy ich środowisko warunkuje podwyższoną agresję i niebezpieczeństwo wobec ludzi i zwierząt. Do tej kategorii zaliczono rasy: bullmastiff, staffordshire bull terrier, dog argentyński, dogue de Bordeaux (w rozporządzeniu określony jako bordeaux dogge), fila brasileiro, mastiff español, mastino napoletano, mastiff, tosa inu. Stosowne decyzje o uznaniu psa jednej z tych ras za Kampfhunde lub o uznaniu, że psy zaliczane niejako z urzędu do tej grupy nie stanowią niebezpieczeństwa, podejmuje miejscowy urzędnik policyjny na podstawie testu przeprowadzonego w obecności zatrudnionego w służbie publicznej weterynarza oraz biegłego urzędnika. Jako psy niebezpieczne w rozumieniu tego rozporządzenia uchodzą również psy nienależące do wymienionych w rozporządzeniu ras, lecz stanowiące zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi lub zwierząt. Rozporządzenie wprowadza obowiązek uzyskania zezwolenia na posiadanie Kampfhund, który ma ponad sześć miesięcy (o ile prawo krajowe nie stanowi inaczej), przy czym określa ono w dość szczegółowy sposób wymagania konieczne do jego uzyskania [m.in. wnioskodawca musi wykazać interes do posiadania takiego psa, a z zezwoleniem może być połączone wymaganie, by oprócz wnioskodawcy mogła go prowadzić (führen) jedynie osoba imiennie przez niego wskazana, odpowiedzialna i posiadająca wiedzę fachową]. Rozporządzenie ustanawia także obowiązki utrzymującego Kampfhund, psa należącego do wymienionych w rozporządzeniu ras i ich mieszańców, jak również psów niebezpiecznych: wyprowadzania poza teren prywatny przez osoby potrafiące zapanować nad nim, co do zasady na smyczy i w kagańcu (w stosunku do psów powyżej 6. miesiąca życia). Osoba wyprowadzająca psa poza teren prywatny zobowiązana jest posiadać stosowne dokumenty, które go dotyczą. Posiadacz psa zobowiązany jest informować stosowny urząd o zmianie jego miejsca pobytu. Psy zakwalifikowane jako Kampfhunde nie mogą być hodowane lub krzyżowane z innymi, nie mogą być także przeznaczane do reprodukcji. W mojej ocenie Polizeiverordnung des Innenministeriums und des Ministeriums Ländlicher Raum über das Halten gefährlicher Hunde jest regulacją prawną dobrze skonstruowaną (z pewnymi zastrzeżeniami, o których niżej), w sposób jasny i precyzyjny określającą pojęcia Kampfhund (przypomnę: pies posiadający skłonność do agresji i stwarzający niebezpieczeństwo dla ludzi i zwierząt) oraz pies niebezpieczny. Różnicuje ona sytuację osobników stwarzających realne zagrożenie dla otoczenia oraz psów należących jedynie do ras potencjalnie niebezpiecznych, lecz niewykazujących nadmiernej skłonności do agresji i niestwarzających zagrożenia. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż w ocenie, czy psa zaliczyć do grupy Kampfhunde (a tym samym nałożyć na jego posiadacza dodatkowe obowiązki oraz uniemożliwić dalsze rozmnażanie psa), uczestniczą weterynarz oraz biegły; należy zatem domniemywać, że dokonana przez nich kwalifikacja powinna opierać się na fachowej wiedzy. Ponadto w przeciwieństwie do polskiej regulacji uznano, że na równi z psami tzw. czystej rasy należy traktować mieszańce (Kreuzungen) kilku z nich lub z innymi rasami. Dobór ras dokonany w rozporządzeniu jest dość logiczny i konsekwentny, wymienia bowiem rasy, które rzeczywiście wykazywać mogą skłonność do agresji, a poprzez swoją budowę anatomiczną stanowią z pewnością potencjalne zagrożenie dla otoczenia. Dziwić może jedynie fakt, że na liście zabrakło kilku innych ras, takich jak: doberman, rottweiler, Perro de Presa Canario czy Perro de Presa Mallorquin. Dokonany w tym akcie prawnym sposób podziału ras na dwie grupy budzi pewne wątpliwości. Na terenie landu Bayern wprowadzono także podział ras na dwie grupy w rozporządzeniu o psach
wykazujących podwyższony stopień agresji i stwarzających niebezpieczeństwo Verordnung über Hunde mit gesteigerter Aggressivität und Gefährlichkeit z 10 lipca 1992 r. 10. 1 rozporządzenia stanowi, że w przypadku wymienionych w nim ras psów i ich mieszańców (Kreuzungen) oraz mieszańców z innymi rasami zalicza się je do kategorii Kampfhunde, a chodzi tu mianowicie o rasy: pit bull, bandog, american staffordshire terrier, staffordshire terrier oraz tosa inu. W przypadku kolejnych ras domniemywa się, iż dopóty pies zaliczany jest do grupy Kampfhunde, dopóki nie zostanie wykazane przed odpowiednim urzędnikiem, że w konkretnym przypadku pies nie przejawia podwyższonej agresji i nie stwarza niebezpieczeństwa wobec ludzi lub zwierząt. Dotyczy to ras: alano, american bulldog, bullmastiff, bullterrier, cane corso, dogo argentino, dogue de Bordeaux, fila brasileiro, mastiff, mastiff español, mastino napoletano, Perro de Presa Canario (Dogo Canario), Perro de Presa Mallorquin, rottweiler. Podkreślenia wymaga fakt, iż rasy bandog oraz alano nie widnieją w wykazie ras uznawanych przez Związek Kynologiczny. Alano jest rzadką rasą hodowaną w Hiszpanii, należącą do grupy psów molosowatych, natomiast bandog jest krzyżówką m.in. american pit bull terrier z innymi rasami, pochodzącą z USA. Dziwi zatem umieszczenie tych ras w wykazie. Wprawdzie zarówno w tym, jak i w innych omawianych przeze mnie aktach prawnych użyto określenia Rassen und Gruppen von Hunden, czyli rasy i grupy psów, co może sugerować, iż prawodawca nie wyklucza sytuacji, gdy na liście znajdą się grupy psów niebędących jeszcze oficjalnie uznanymi rasami przez Związek Kynologiczny, jednakże sama idea tworzenia listy ras psów niebezpiecznych na podstawie bardzo rzadkich i jeszcze nieukształtowanych ras nie stanowi w mojej ocenie konstrukcji logicznej i spójnej. Ponadto przy pit bull terierze nie dodano słowa terrier, co jest niepełną nazwą rasy. Dziwi również zabieg prawodawcy, który, postępując w niekonsekwentny sposób, umieszcza rasy pit bull terrier, american staffordshire terrier oraz staffordshire terrier w grupie psów uznawanych za Kampfhunde, natomiast rasę bull terrier umieszcza w drugiej grupie, w odniesieniu do której istnieje możliwość uznania, że pies w rzeczywistości nie jest niebezpieczny. Uznać należy, że powyższe rozporządzenie jest nie tylko nieprecyzyjne, ale przede wszystkim dobór ras w nim dokonany jest nielogiczny. Do grupy Kampfhunde zaliczono także mieszańce ras, które zostały tam wyszczególnione, dlatego też umieszczenie w wykazie rasy bandog, która nie jest uznana przez Związek Kynologiczny, a którą stanowią w istocie mieszańce ras zaliczanych do Kampfhunde, świadczy o bardzo powierzchownej wiedzy osób tworzących listę. Również w Ordnungsbehördliche Verordnung über das Halten und Führen von Hunden 11 z 16 czerwca 2004 r. rozporządzeniu obowiązującym na terytorium Brandenburgii użyto określenia alano. Rozporządzenie to dotyczy ogólnych obowiązków łączących się z utrzymaniem psów, m.in. są to: wyprowadzanie psów na smyczy oraz w kagańcu, a także regulacje związane z hodowlą, posiadaniem tych zwierząt i z ich oznakowaniem, wprowadzając szczególne obowiązki dla posiadaczy psów niebezpiecznych. Przepis 8 definiuje pojęcie psów niebezpiecznych. Następujące rasy oraz ich mieszańce oraz mieszańce z innymi rasami uchodzą, na podstawie specyficznych cech danej rasy lub hodowli, za psy niebezpieczne w rozumieniu rozporządzenia: american pit bull terrier, american staffordshire terrier, bull terrier, staffordshire bull terrier oraz tosa inu. W szczególności w przypadku kolejnych kilku ras, jak również ich mieszańców oraz mieszańców z innymi rasami domniemywa się, iż są one psami niebezpiecznymi dopóty, dopóki posiadacz psa w konkretnym przypadku nie wykaże przed odpowiednim urzędnikiem, że pies nie wykazuje cech psa niebezpiecznego. Rozporządzenie wyszczególnia następujące rasy: alano, bull mastiff, cane corso, dobermann, dogo argentino, dogue de Bordeaux, fila brasileiro, mastiff, mastiff español, mastiff napoletano, Perro de Presa Canario, Perro de Presa Mallorquin i rottweiler. Posiadanie psa niebezpiecznego wymaga uzyskania zezwolenia. Rozporządzenie w szczegółowy sposób określa warunki jego uzyskania. Zezwolenie może zostać udzielone jedynie wnioskodawcy, który ukończył 18. rok życia, posiada umiejętności fachowe (w rozumieniu rozporządzenia), nie zachodzą żadne okoliczności usprawiedliwiające przyjęcie, iż wnioskodawca nie wykazuje odpowiedniej odpowiedzialności (w rozumieniu rozporządzenia), posiada odpowiednie warunki do chowu psa, cielesna nienaruszalność ludzi i zwierząt nie zostanie zagrożona, wnioskodawca wykaże uzasadniony interes do posiadania psa niebezpiecznego (zwłaszcza gdy służy ochronie szczególnie zagrożonej własności), jak również wnioskodawca przedkłada dowód ubezpieczenia OC (Haftpflichtversicherung). Rozporządzenie (podobnie jak wspomniana ustawa berlińska) definiuje pojęcie umiejętności fachowych (Sachkunde) w bardzo precyzyjny sposób. Posiadają je bowiem osoby, które dysponują taką wiedzą i umiejętnościami, które pozwalają na takie chowanie i prowadzenie psa niebezpiecznego, by nie stwarzał żadnego zagrożenia dla ludzi, zwierząt lub rzeczy. Pisemny dowód posiadania takich umiejętności otrzymuje się na podstawie egzaminu przeprowadzonego w miejscowym urzędzie. Kształcenie na przewodnika psa służbowego jest prowadzone przez urzędy krajowe lub związkowe.
Równie dokładnie rozporządzenie definiuje pojęcie odpowiedzialności, a także ustala zasady znakowania psów oraz obowiązki posiadacza. Określa również, w przypadku jakich rodzajów psów rozporządzenie nie obowiązuje chodzi tu ponownie o psy użytkowe. Nie ulega wątpliwości, iż brandenburskie rozporządzenie zadziwia stopniem swej szczegółowości w porównaniu z polskim. Podobnie jak dwa rozporządzenia omawiane przeze mnie powyżej (które, oprócz rozporządzenia obowiązującego w Bawarii, także stopniem swej szczegółowości przewyższają polskie), również to wprowadza podział ras psów na dwie grupy. Oczywiście podział ten nie jest idealny, jednakże spośród omawianych dotychczas regulacji dokonuje ono najbardziej logicznego podziału ras psów (z wyjątkiem umieszczenia w wykazie nieuznawanej przez Związek Kynologiczny rasy alano). W pierwszej grupie psów wymieniono typowe i najbardziej popularne rasy psów, hodowanych do walk na arenach. W drugiej grupie wyszczególniono te rasy, które ze względu na posiadane cechy genetyczne i siłę fizyczną mogą stanowić poważne zagrożenie dla otoczenia. Bardzo podobna do wyżej omawianych rozporządzeń jest ustawa z 26 stycznia 2006 r. obowiązująca na terenie Hamburga: Hamburgisches Gesetz über das Halten und Führen von Hunden (Hundegesetz HundeG) 12. Odnosząc się do jej ogólnych założeń, stwierdzić należy, że ustanawia ona, podobnie jak powyższe rozporządzenia, ogólny zakaz posiadania psów niebezpiecznych i obowiązek uzyskania zezwolenia na posiadanie takiego psa. Wyszczególnia również obowiązki posiadacza psa z uwzględnieniem specjalnych regulacji dotyczących psów niebezpiecznych (m.in. obowiązek prowadzenia na smyczy i w kagańcu, obowiązek oznakowania). Dzieli ona rasy psów na dwie grupy, z których pierwszą stanowią rasy stale uznawane za niebezpieczne, natomiast w drugiej znajdują się rasy, w przypadku których można wystąpić o uznanie, że dany osobnik nie jest niebezpieczny. Do kategorii psów stale niebezpiecznych ustawa zalicza następujące rasy: pit bull terrier, american staffordshire terrier, staffordshire bull terrier, bull terrier. Do kategorii psów uznanych za niebezpieczne, ale w stosunku do których można udowodnić, że nie stanowią zagrożenia, należą: bullmastiff, dogo argentino, dogue de Bordeaux, fila brasileiro, kangalkangal (to inna nazwa rasy anatolian), kaukasischer (owczarek kaukaski), mastiff, mastiff español, mastiff napoletano, rottweiler, tosa inu. Oczywiście podobnie jak w poprzednich niemieckich aktach prawnych lista nie dotyczy jedynie psów czystej rasy, lecz także ich mieszańców lub mieszańców z innymi psami. Ustawa podaje definicję psa niebezpiecznego, a mianowicie, ogólnie rzecz ujmując, za psa niebezpiecznego uchodzi zwierzę, które wykazuje nadmierne i nieadekwatne zachowania agresywne względem ludzi lub zwierząt, a w szczególności psy wykazujące podwyższony poziom agresji, gryzące, atakujące w niebezpieczny sposób ludzi lub zwierzynę. 3. Możliwość przeniesienia na grunt prawa polskiego niektórych rozwiązań niemieckich Dokonując analizy wybranych rozporządzeń i ustaw obowiązujących w poszczególnych landach Republiki Federalnej Niemiec, można zauważyć pewne ogólne tendencje, zarysowujące się w tym kraju. Obowiązuje zatem ogólny zakaz posiadania i hodowli psów niebezpiecznych lub psów określanych jako Kampfhund. Hodowla niektórych ras, uznanych za szczególnie niebezpieczne dla otoczenia, jest administracyjnie reglamentowana. Uzyskanie zezwolenia na posiadanie psa niebezpiecznego zazwyczaj łączy się z obowiązkiem posiadania pewnych umiejętności specjalnych lub dysponowania określonymi warunkami chowu psa. W przytoczonych regulacjach zdefiniowano pojęcie psa niebezpiecznego lub Kampfhund, zaliczając do tej grupy niektóre rasy i ich mieszańce niejako z urzędu. Prawodawca niemiecki nie wyklucza jednak uznania innych psów za niebezpieczne, gdy wykazują one cechy odpowiadające definicji psa niebezpiecznego. Zarazem jednak wyszczególniono rasy psów, które zaliczają się do psów niebezpiecznych. Zakwalifikowanie psa do tej grupy można zmienić przez przeprowadzenie testu w obecności wykwalifikowanej komisji, gdy pies w rzeczywistości nie stanowi zagrożenia dla ludzi i zwierząt. We wspomnianych w artykule landach obowiązują także przepisy łączące się z faktem, iż dany pies został uznany za niebezpiecznego (lub Kampfhund), a dotyczą one np. możliwości prowadzenia takiego psa poza prywatnym terenem posiadacza lub jego oznakowania, rejestrowania lub sprzedaży. Porównując regulacje niemieckie z polskim rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne, stwierdzić należy, że polski ustawodawca przyjął inną metodę reglamentacji hodowli ras uznawanych za agresywne. Przede wszystkim polskie rozporządzenie nie dzieli ras psów na dwie grupy, natomiast wprowadza jednolitą listę ras psów. Abstrahując od nielogicznego i błędnego doboru ras, o czym już pisałam, na uwagę zasługuje fakt, iż w odniesieniu do wszystkich jedenastu ras obowiązuje kwalifikacja przyporządkowująca je do grupy ras uznawanych za agresywne. Nie istnieje zatem możliwość przeprowadzenia jakiegokolwiek testu, który wykazałby, że pies mimo obowiązującej
kwalifikacji nie wykazuje cech psa potencjalnie niebezpiecznego czy też, używając terminologii przyjętej przez polskiego ustawodawcę, uznawanego za agresywnego. Należałoby więc rozważyć możliwość wprowadzenia w polskim rozporządzeniu podziału ras na kształt obowiązującego w niektórych landach niemieckich. Z teoretycznego punktu widzenia byłoby to rozwiązanie uzasadnione naukowymi przesłankami. Najczęściej występujące w Polsce i zarazem najbardziej potencjalnie niebezpieczne rasy psów należałoby zaliczyć do pierwszej grupy psów, których posiadanie zawsze prowadziłoby do konieczności stosowania zaostrzonych środków ostrożności i wymagałoby uzyskania zezwolenia. Do drugiej grupy należałoby natomiast zaliczyć pozostałe psy potencjalnie niebezpiecznie, na których posiadanie również należałoby uzyskać stosowne zezwolenie, które jednak na podstawie odpowiedniego testu można by indywidualnie zwolnić ze stosowania dodatkowych środków ostrożnościowych. Oczywiście takie rozwiązanie wymagałoby uczestnictwa w procesie oceny danego psa dokonane przez wykwalifikowanego lekarza weterynarii oraz kynologa. Szczególną uwagę należy także zwrócić na różną terminologię, używaną przez polskich i niemieckich prawodawców. W rozporządzeniach i ustawach niemieckich użyto określeń psy niebezpieczne (gefährliche Hunde) lub Kampfhunde, co stanowi stwierdzenie kategoryczne, którego wydźwięk sugeruje, iż psy te stanowią, a nie stanowić mogą, zagrożenie dla otoczenia. Polski prawodawca wprowadził natomiast określenie psy uznawane za agresywne, które ma nieco łagodniejszy wydźwięk i nie jest tak kategoryczne. Sugeruje ono bowiem, że psy wymienionych w rozporządzeniu ras są uznane za agresywne, co nie musi oznaczać, iż każde zwierzę należące do tych ras jest takie w rzeczywistości. (Lepsze i bardziej precyzyjne byłoby jednak określenie psy potencjalnie niebezpieczne, o czym pisałam już wyżej). Być może właśnie dlatego w polskim rozporządzeniu nie dokonano podziału ras psów na dwie grupy, że określenie uznawany za samo w sobie stanowi pewne domniemanie, niekoniecznie oznaczające, że pies jest faktycznie agresywny lub niebezpieczny. W stosunku zatem do żadnej z jedenastu ras nie stwierdzono jednoznacznie i kategorycznie, że jest ona niebezpieczna lub agresywna, co ocenić trzeba pozytywnie. Należy postulować zmianę polskiego rozporządzenia przede wszystkim poprzez utworzenie nowej listy ras i wprowadzenie nowej terminologii, a mianowicie zastąpienie wyrażenia rasy psów uznawane za agresywne wyrażeniem rasy psów potencjalnie niebezpieczne. Doboru ras potencjalnie niebezpiecznych powinna dokonać grupa wykwalifikowanych kynologów i weterynarzy, znających nie tylko historię i charakter każdej z ras psów, ale również częstotliwość ich występowania w Polsce. W tym kontekście pojawia się jednak jeszcze jedna wątpliwość, a mianowicie w obecnym stanie prawnym pozwolenia na psa rasy uznawanej za agresywną udziela się jedynie w przypadku psów rasowych. W odniesieniu do psów posiadających rodowód sytuacja nie nastręcza żadnych wątpliwości. Problematyczna pozostaje jednak kwestia psów, które należą faktycznie do danej rasy, lecz rodowodu nie posiadają, nie ma zatem dokumentu potwierdzającego ich faktyczną przynależność do danej rasy. Pojawia się pytanie, czy również te zwierzęta objęte zostałyby rozporządzeniem, a jeśli tak, kto decydowałby o tym, że pies nieposiadający rodowodu faktycznie jest przedstawicielem danej rasy. Niestety, sprawowanie kontroli i reglamentowanie hodowli psów, które nie posiadają rodowodu i nie są zarejestrowane w Związku Kynologicznym, jest w praktyce niemożliwe. W przypadku jednak rozmnożenia psów należących do ras potencjalnie niebezpiecznych, posiadających rodowód, nawet z innymi rasami taka kontrola jest możliwa i powinna być przeprowadzana, a psy pochodzące z takich krzyżówek powinny podlegać podobnej reglamentacji jak suki i reproduktory, a zatem konieczne powinno być uzyskanie na nie pozwolenia. Kolejnym zagadnieniem, związanym z tematem ras potencjalnie niebezpiecznych, jest kwestia wymogów, które powinien spełnić wnioskodawca, chcąc uzyskać zezwolenie na posiadanie psa. Przykładem dość szczegółowego wymogu może być regulacja umieszczona w rozporządzeniu obowiązującym na terenie Brandenburgii, o czym pisałam szczegółowo w pkt 2. Należy wobec tego zastanowić się nad tym, czy w polskich gminach powinny istnieć ośrodki, które szkoliłyby ewentualnych posiadaczy psów ras potencjalnie niebezpiecznych oraz czy wiedza specjalistyczna powinna być poświadczana specjalnymi certyfikatami. Innym wyjściem byłoby, być może, przeprowadzanie testu z wiedzy o hodowli i tresurze danej rasy, a także warunkach, w jakich powinna być prowadzona hodowla. Test ten decydowałby o tym, czy dana osoba posiada wiedzę specjalną, potrzebną do tego, by uzyskać rzeczone zezwolenie. Należy mieć na uwadze fakt, że w takim przypadku wydawana decyzja administracyjna, będąca obecnie zezwoleniem, nabrałaby cech licencji. Wprowadzenie testu wiedzy, o którym mowa, mogłoby okazać się rozwiązaniem przynoszącym konkretne pozytywne rezultaty. Z jednej strony z pewnością można się spodziewać, iż wzrosłaby ogólna wiedza hodowców i posiadaczy psów potencjalnie niebezpiecznych, a także ich świadomość odnosząca się do tego, czego mogą oczekiwać po danym zwierzęciu. Z drugiej jednak strony nadmiernie trudny lub skomplikowany test, który
zdawałoby zaledwie niewielu wnioskodawców, mógłby spowodować, że osoby chcące nabyć psa danej rasy robiłyby to nielegalnie, nie mogąc uzyskać zezwolenia. Należałoby zadbać zatem o to, by test sprawdzał obiektywnie podstawową wiedzę z zakresu hodowli i tresury, by był oparty na fachowej i konkretnie wyszczególnionej literaturze oraz by pozostawał wolny od dodatkowych opłat. W przeciwieństwie do polskiego rozporządzenia w większości rozwiązań zaproponowanych w Niemczech istnieje możliwość stwierdzenia przez właściwego urzędnika, że konkretny pies nienależący do żadnej z wyszczególnionych w rozporządzeniu lub ustawie ras należy do kategorii psów niebezpiecznych, gdyż wypełnia znamiona określone w definicji psów niebezpiecznych. W Polsce, na gruncie przedmiotowego rozporządzenia, nie istnieje możliwość zakwalifikowania danego psa do kategorii psów uznanych za agresywne na mocy decyzji administracyjnej, jeżeli ten pies nie jest przedstawicielem jednej ze wskazanych ras. Taka różnica może być konsekwencją faktu, iż rozporządzenia niemieckie różnicują obowiązki posiadaczy psów w zależności od tego, czy są one niebezpieczne, czy nie. Prawodawca niemiecki, dokonując rozróżnienia między psami niebezpiecznymi a pozostałymi, wiąże z tym faktem pewne konsekwencje, a mianowicie dalej idące ograniczenia i obowiązki posiadacza. Jeżeli zatem pies nie jest wymieniony w rozporządzeniu, a przejawia cechy psa niebezpiecznego, należy go również objąć dalej posuniętymi ograniczeniami. W przypadku Badenii-Wirtembergii ustanowiono listę ras, które w szczególności mogą być uznane za niebezpieczne, natomiast w Brandenburgii i Hamburgu listę ras, które są za takie uznawane dopóty, dopóki nie zostanie udowodnione, że taka kwalifikacja jest błędna. W niektórych przypadkach, jeżeli pies zaliczony do psów niebezpiecznych nie stanowi zagrożenia dla otoczenia, istnieje możliwość zwolnienia go od uciążliwych obowiązków decyzją administracyjną po przeprowadzeniu fachowego testu. W Polsce, jak się wydaje, prawodawca przyjął inną konstrukcję reglamentacji hodowli ras potencjalnie niebezpiecznych. Lista ras jest wyznacznikiem tego, w odniesieniu do jakich psów należy uzyskać zezwolenie, nie stanowi ona zatem listy psów niebezpiecznych, które należy ograniczać dodatkowymi przepisami. Uwidacznia się tutaj główna i jak myślę zasadnicza różnica w podejściu polskim i niemieckim. Prawodawca niemiecki stwierdza kategorycznie, że psy zaliczane do grupy psów niebezpiecznych należy poddać jak najdalej idącej kontroli i ograniczać nie tylko ich swobodę, lecz także ich dalsze rozmnażanie, przyjmując przy tym elastyczną metodę kwalifikowania psów do tej kategorii. Prawodawca polski natomiast ustanawia niezwykle sztywną regułę, kwalifikującą poszczególne psy do kategorii psów uznawanych za agresywne, nie nakłada jednak na tę grupę tak daleko posuniętych ograniczeń. W niektórych regulacjach niemieckich w bardzo szczegółowy sposób (np. Badenia-Wirtembergia, Brandenburgia) określono obowiązki posiadaczy psów w ogóle, umieszczając je w tym samym rozporządzeniu lub ustawie, w których znajdują się przepisy dotyczące ras niebezpiecznych. Można się zastanowić, czy przeniesienie na grunt polski takiego rozwiązania byłoby wskazane i uzasadnione. Obecnie w przedmiotowym rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji znajdują się jedynie przepisy określające, jakie rasy zostały uznane za agresywne. Obowiązki związane z warunkami hodowli, znakowania lub prowadzenia psów na smyczy i w kagańcu pozostawiono do uregulowania w innych przepisach szczegółowych. Należałoby również rozważyć, czy, a jeśli tak, to jakie konsekwencje powinny wiązać się z faktem posiadania psa potencjalnie niebezpiecznego (według obecnej terminologii uznanego za agresywnego). Czy polskie rozporządzenie powinno w dalszych paragrafach na wzór niemieckich dokładnie określać obowiązki posiadacza takiego psa? Myślę, że w celu rozstrzygnięcia tej kwestii należałoby oddzielić od siebie dwie kwestie, a mianowicie szczegółowe warunki hodowli psów oraz ogólne obowiązki posiadacza psa. W przypadku szczegółowych warunków hodowli psów uznać należy, że ze względu na duży stopień ich szczegółowości i właściwie odrębny przedmiot regulacji powinny pozostać one w gestii innych przepisów szczegółowych. Natomiast w odniesieniu do ogólnych obowiązków posiadacza psa, zakładając, iż obowiązki takie różniłyby się w stosunku do posiadaczy psów potencjalnie niebezpiecznych, można umieścić niektóre z nich w rozporządzeniu ustanawiającym listę ras psów potencjalnie niebezpiecznych (obecnie listę ras psów uznawanych za agresywne), by ukazać konsekwencje wynikające z nabycia takiego psa. Na zakończenie należy powrócić do pytania, czy takie szczególne obowiązki są w polskim prawie niezbędne. Trzeba raz jeszcze podkreślić, że bardzo restrykcyjne przepisy niemieckie nie odnoszą się do wszystkich psów danej rasy (z wyjątkiem głównie terierów typu bull, zaliczanych do psów niebezpiecznych z urzędu), a jedynie do tych, które zaliczone zostały do kategorii niebezpiecznych (czy to decyzją administracyjną, czy też przez umieszczenie na odpowiedniej liście). Na gruncie polskim podobne przepisy nie miałyby właściwie racji bytu przy zachowaniu obecnej konstrukcji reglamentacji hodowli ras psów. Ni e można bowiem nałożyć na wszystkich hodowców wszystkich ras, wyszczególnionych na liście, tak daleko posuniętych ograniczeń, jak zakaz trzymania tychże zwierząt w domach wielorodzinnych i zakaz wyprowadzania psa niebezpiecznego wraz z innymi psami w tym samym czasie (przepisy z rozporządzenia
obowiązującego w Brandenburgii). SUMMARY Dangerous dog breeds in Polish law and law of some German Lands The Polish regulation on the list of dog breeds deemed to be aggressive constitutes a controversial piece of legislature in Poland. According to Polish law, it is required to obtain a permit for breeding a dog belonging to one of the breeds listed in the regulation, however there are no additional obligations imposed on the owners, such as specialized knowledge test. The choice of breeds included into the list seems to be quite illogical, since some of them are not officially accepted by the International Kennel Club (such as Akbash dog) and some of the most popular and potentially dangerous breeds have not been included into the said list (such as Dobermann). The Authoress analyses some of the regulations on dangerous breeds of dogs in Germany. In general, each of the German Lands has its own piece of legislature concerning the so-called fighting dogs (Kampfhunde) and dangerous dogs (gefährliche Hunde). The German regulations tend to be more specified than the Polish ones. The general tendencies are: (1) some of the breeds, in particular bull type terriers, are deemed to be the so-called fighting dogs, (2) other breeds might be classified as so-called dangerous dogs, (3) there is a possibility to change the classification of a particular dog by way of an administrative decision, (4) there are additional obligations imposed on the owners of fighting or dangerous dogs, such as successful completion of a specialized knowledge test or rigorous safety regulations. The Authoress represents the opinion that the Polish regulation should be changed, in particular the list of dogs as well as the terminology used in the regulation should be modified. It should also be considered, if additional obligations should be imposed on the owners of dogs of the listed breeds. Key words: dangerous dog breeds, aggressive dogs, regulations on dangerous breeds of dogs, administrative control over dogs breeding, permit for a dangerous dog, breeding of dangerous dogs. Przypisy: 1 Dz.U. Nr 77, poz. 687. 2 Tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002. 3 Systematyka ras wg FCI z uwzględnieniem polskiego nazewnictwa ras: http://www.zkwp.pl/zg/regulaminy/systematyka_ras_fci.pdf. 4 Źródło: http://www.hammer-kennel.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2&itemid=17, szerzej na ten temat: D. Capricorn, Pitbull-Amstaff. Wściekła bestia czy fenomen psiego gatunku, Warszawa 2000. 5 Źródło: FCI-Standard N 143/14.02.1994/GB, zob. także: E.M. Krämer, Rasy psów, Warszawa 1998. 6 Hundeverbringungs- und -einfuhrbeschränkungsgesetz HundVerbrEinfG, BGBl. I 2001, s. 530. 7 Hundeverbringungs- und -infuhrverordnung HundVerbrEinfVO, BGBl I 2002, s. 1248. 8 GVBl., s. 424. 9 GBl., s. 574. 10 GVBl., s. 268, BayRS 2011-2-7-I. 11 GVBl. II/04, s. 458. 12 HmbGVBl. 2006, s. 37.