Śladami Chopina... w 200 rocznicę urodzin kompozytora

Śladami Chopina... w 200 rocznicę urodzin kompozytora Opracowanie: Joanna Sławińska Kurdziel nauczyciel PSM I i II st. w Opolu

Jedyna znana fotografia Fryderyka Chopina, wykonana przez Louisa Auguste a Bissona ok. 1849r. Widoczne zmiany chorobowe obrzęk twarzy, rozchylone usta wskazujące na objawy duszności. Oryginał fotografii zaginął przed II wojną światową. 1

SPIS TREŚCI: Okres dziecięcy 1810 1816: str. dom rodzinny...4 Okres młodzieńczy 1816 1829: lata nauki domowej 1816 1822...15 lata licealne 1823 1826...21 lata studiów kompozytorskich 1826 1829...27 twórczość okresu młodzieńczego...34 Okres romantycznego przełomu 1829 1831: lata wędrówki 1829 1831...41 twórczość okresu romantycznego przełomu...47 Okres wirtuozowski 1831 1835: lata adaptacji paryskiej 1831 1835...51 twórczość okresu wirtuozowskiego...56 Okres mistrzowski 1836 1846: lata dojrzałości i pełni (m. in. Majorka) 1836 1840...61 lata azylu (Paryż, Nohant) 1841 1846...70 twórczość okresu mistrzowskiego...73 Okres ostatni 1846 1849: lata samotności i nostalgii 1846 1849...89 twórczość okresu ostatniego...102 Pamiątki przedmioty związane z Chopinem...103 Wspomnienia o Chopinie (wiersze)...108 Bibliografia...111 2

Okres dziecięcy 1810 1816 3

Dom rodzinny Żelazowa Wola zabudowania dworu Skarbków Ignacy Chełmicki wg Bolesława Jaworskiego, drzeworyt, 1870r. Dom urodzenia Fryderyka Chopina Chopin przyszedł na świat 01 III 1810r. (22 II błędna data zapisana w metryce urodzenia i chrztu) w lewej oficynie przylegającej do dworu należącego wówczas do Skarbków. 4

Żelazowa Wola pokój matki z alkową Żelazowa Wola salonik muzyczny Kopia metryki urodzenia Fryderyka Chopina w języku polskim 5

Kościół św. Rocha w Brochowie Drzeworyt G. Röbera wg rysunku z natury W. Gersona F. Chopin ochrzczony został 23 IV 1810r. w kościele parafialnym św. Rocha w Brochowie, oddalonym od Żelazowej Woli o 11 km. Otrzymuje imię Fryderyk na cześć młodego Fryderyka Skarbka, chrzestnego (chociaż formalnym ojcem chrzestnym został Franciszek Grembecki ze wsi Ciepliny, którego uhonorowano nadając Fryderykowi drugie imię Franciszek). Chrzestną Chopina została Anna Skarbkówna, siostra Fryderyka Skarbka. niemowlę ochrzczone z wody, dwojga imion Fryderyk Franciszek, z Wielmożnych Mikołaja Choppen(sic!) Francuza i Justyny, ślubnych małżonków 6

Metryka chrztu Fryderyka Chopina Kopia oryginału znajdującego się w kościele św. Rocha w Brochowie 7

Najukochańsi Rodzice, Kochane Rodzicielstwo (F. Chopin) Portret Mikołaja Chopina (1771 1844) Rekonstrukcja portretu olejnego Ambrożego Miroszewskiego z 1829r. Ojciec Fryderyka ( Papa ), rodowity Francuz z Lotaryngii, wzorowy pedagog, profesor języka i literatury francuskiej w Liceum Warszawskim. Człowiek bardzo wykształcony, elegancki, o wysokiej kulturze osobistej, raczej powściągliwy w okazywaniu uczuć. moralny i poczciwy człowiek, który poświęcił się wychowaniu młodzieży polskiej [...] na użytecznych obywateli (F. Skarbek) Dom (Chopinów był) czysto polski dzięki pani Chopin, Krzyżanowskiej z domu. Mikołaj Chopin, choć był Francuzem, jednak po polsku mówił bardzo poprawnie, nadzwyczaj gramatycznie, choć naturalnie z akcentem francuskim, którego nie zatracił nigdy. [...] Prócz nazwiska nie miały w sobie dzieci Mikołaja Chopina nic francuskiego, a co się tyczy Fryderyka, to było to w każdym calu polskie dziecko. Nie można mu było większej sprawić przykrości jak kwestując jego prawa do tytułu Polaka, a z powodu swego francuskiego nazwiska bolał często, iż dawało ono wielu osobom, zwłaszcza cudzoziemcom, powód do uważania go za Francuza. [...] (Józefa z Wodzińskich) 8

Portret Justyny Chopin (1782 1861) Rekonstrukcja portretu olejnego Ambrożego Miroszewskiego z 1829r. Matka Fryderyka ( Mameczka ), szlachcianka z Kujaw, z wychowaniem ogólnym i muzycznym typowym dla panien ze sfer dworskich. Skromna, inteligentna, posiadające duże zdolności muzyczne, śpiewała i grała na fortepianie wspólnie z mężem, który grał na skrzypcach lub flecie. Kobieta zaradna, pracowita i troskliwa, wychowała swoje dzieci na wrażliwych i czułych na losy kraju i bliskich ludzi. Środowisko, w którym Chopin ujrzał światło dzienne i rozwijał się niby w gniazdku bezpiecznym i przytulnym, przesycone było atmosferą zgody, spokoju, pracowitości; toteż owe przykłady prostoty, pobożności i delikatności pozostały dlań zawsze najsłodsze i najdroższe (F. Liszt o domu rodzinnym Chopina, 1852r.) 9

Lube siostrzyczki, Siostrylle (F. Chopin) Portret Ludwiki Chopin (1807 1855) Rekonstrukcja portretu olejnego Ambrożego Miroszewskiego z 1829r. Starsza siostra Fryderyka. Sama, lub wspólnie z siostrami napisała kilka książek, uzdolniona literacko. 10

Portret Izabeli Chopin (1811 1881) Rekonstrukcja portretu olejnego Ambrożego Miroszewskiego z 1829r. Młodsza siostra Fryderyka. Kobieta niezwykle skromna, podejmowała się licznych prac charytatywnych. 11

Portret Emilii Chopin (1812 1827) Artysta nieznany, miniatura; akwarela i gwasz, 1826 1827r. Najmłodsza siostra Fryderyka. Wybitnie uzdolniona literacko. Zmarła na gruźlicę w wieku 15 lat, w 1827r. 12

Drzeworyt T. Bachebarskiego (1860r.), fot. M. Machay Warszawa widok na Krakowskie Przedmieście. Z prawej strony dom, w którym mieszkali Chopinowie w późniejszym okresie pobytu w Warszawie (nr 410, II i III piętro) Miejsca zamieszkania rodziny Chopinów w Warszawie: Pałac Saski siedziba Liceum, w którym wykładał ojciec Fryderyka Pałac Kazimierzowski (Krakowskie Przedmieście) późniejsza siedziba Liceum 13

Okres młodzieńczy 1816 1829 14

Lata nauki domowej 1816 1822 Wojciech Żywny (1756 1842) Rekonstrukcja portretu olejnego Ambrożego Miroszewskiego z 1829r. Czech z pochodzenia, jedyny nauczyciel gry na fortepianie Fryderyka Chopina w latach 1816 1822. Zakorzenił w Chopinie solidne podstawy w grze na fortepianie. Niezwykle oryginalna postać, nieco staroświecka, z fioletowym nosem od zażywania tabaki (nosił przy sobie tabakierkę z wizerunkiem Mozarta lub Haydna), bardzo zżyty z rodziną Chopinów. Chopin pod okiem nauczyciela studiował Mozarta i Bacha. Grał również utwory m. in. Jiroveca, Riesa, Kalkbrennera, Moschelesa (współczesnych mu twórców). Po sześciu latach nauki prześcignął mistrza. Fryderyk Chopin, skoro przybyłem na pensję, był małym chłopczyną wątłego zdrowia [...] O zmroku, mając wolne chwile od nauki, opowiadaliśmy wypadki z historii polskiej, jak śmierć króla Warneńczyka, Żółkiewskiego, staczane bitwy przez wodzów naszych i to wszystko młody Chopin wygrywał na fortepianie. Nieraz popłakaliśmy się przy tej muzyce, a Żywny zachwycał się jego grą (Eustachy Marylski (1806 1871), pensjonariusz Chopinów, 1821r.) 24 II 1818r. pierwszy publiczny występ 8 letniego Chopina na Koncercie Instrumentalno Wokalnym na cel Towarzystwa Dobroczynności w Warszawie, w Pałacu Radziwiłłowskim. Wykonał Koncert e moll czeskiego kompozytora V. Jiroveca. Na tym koncercie 6 letni Zygmunt Krasiński deklamował wiersz. 15

fot. A. Ring & B. Tropiło Złoty zegarek Fryderyka Chopina z dedykacją na wewnętrznej stronie koperty, który otrzymał od Angeliki Catalani, włoskiej śpiewaczki w 1820r., po tym, jak usłyszała jego grę, w dowód uznania i podziwu dla najlepszego fortepianisty warszawskiego. Portret Angeliki Catalani Miedzioryt Marie François Claude Dien'a wg Singry 16

Laurka z życzeniami dla ojca z okazji imienin, 6 grudnia 1816r. Najwcześniejszy znany autograf F. Chopina. 17

Laurka z życzeniami Fryderyka Chopina dla ojca w dniu imienin, 6 grudnia 1817r. luboby mi łacniej było wynurzyć uczucia moje, gdyby je muzycznymi tonami wyrazić można, gdy jednak i najlepszy koncert przywiązania mego ku Tobie, Kochany Papo, objąć nie potrafi, użyć muszę prostych wyrazów serca mego, aby Ci najczulszej wdzięczności i przywiązania synowskiego hołd złożyć (z laurki dla ojca z okazji imienin, 1818r.) 18

Laurka z życzeniami Fryderyka Chopina dla matki w dniu imienin, 16 czerwca 1817r. 19

Książka podarowana Fryderykowi Chopinowi w dniu imienin, 5 marca 1823r., przez ojca chrzestnego Fryderyka Skarbka (Jean Nicolas Bouilly, Les encouragemens[!] de la jeunesse par [...], t. II, Auguste Wahlen et Compagnie, Bruxelles 1821r.) Fryderyk Skarbek ojciec chrzestny Chopina Litografia W. Bułakowskiego wg rysunku A. Piwarskiego (1837r.) 20

Lata licealne 1823 1826 Strony z zeszytu do kaligrafii Fryderyka z okresu nauki w Liceum, ok. 1823r. 21

Warszawa Pałac Kazimierzowski, siedziba Liceum Warszawskiego Jan F. Piwarski wg własnego rysunku z natury, litografia barwna, 1824r. IX!823r. Chopin wstępuje do IV klasy Liceum Warszawskiego, kierowanego przez Samuela B. Lindego, znakomitego leksykografa, zaprzyjaźnionego z Mikołajem Chopinem. 27 VII 1826r. kończy z pochwałą naukę w Liceum. Wśród kolegów Chopina: Julian Fontana, Wilhelm Kolberg, Jan Matuszyński, Tytus Woyciechowski. Od roku 1820 do 1825 mieszkałem przy rodzicach w prawej oficynie Kazimierzowskiego Pałacu na dole, Chopin z rodzicami mieszkał w tej samej sieni na drugim piętrze. Widywaliśmy się i bawili razem prawie codziennie, a w ostatnich latach uczyliśmy się w tych samych klasach Liceum (Wilhelm Kolberg, brat Oskara Kolberga, znanego folklorysty). 22

List Fryderyka Chopina do rodziny w Warszawie, Szafarnia, 10 sierpnia 1824r. Jestem zdrów z łaski Pana Boga i najprzyjemniej zawsze czas mi schodzi. Nie czytam, nie piszę, ale gram, rysuję, biegam, używam świeżego powietrza [...] Biorę pigułki regularnie i tyzanny co dzień pół karafki wypijam nie przerywając. Przy stole nic nie pijam, tylko trochę słodkiego wina, frukta jem, ale jak najdojrzalsze i zaaprobowane[...] Zachowane autografy 4 listów w formie Kuriera Szafarskiego, daty: 16, 27, 31 sierpnia i 3 września 1824r. Beztroski, dziecięcy humor, naśladowanie formy, stylu i układu graficznego Kuriera Warszawskiego. 23

Ze stron Kuriera Szafarskiego : Pan Pichon doznaje wielkich przykrości z powodu kuzynów [komarów, z francuskiego cousin], których w Szafarni bardzo wiele zastał. Gryzą go, jak mogą, dobrze jednak, że nie w nos, boby miał jeszcze większy, aniżeli ma (Pichon anagram słowa Chopin) Dnia 11 sierpnia r.b odbywał J.P. Fryderyk Chopin kursa na dzielnym koniu; ubiegał się do mety; a lubo po kilkakroć pieszo idącą Panią Dziewanowską wyścignąć nie mógł (w czym nie jego, lecz konia wina była), otrzymał jednak zwycięstwo nad Panną Ludwiką, która już dość blisko mety piechotą doszła 24

Rysunki F. Chopina 25

Laurka z życzeniami od Emilii, Izabeli, Fryderyka i Ludwiki Chopin dla ojca w dniu urodzin, 17 kwietnia 1826r. Książka nagroda z dedykacją na okładce dla Fryderyka Chopina za postępy w nauce w Liceum Warszawskim, otrzymana 24 lipca 1824r., po ukończeniu klasy IV (Gaspard Monge, Wykład statyki dla użycia szkół wydziałowych i wojewódzkich, drukarnia Zawadzkiego i Więckiego, Warszawa 1820r.) 26

Lata studiów kompozytorskich 1826 1829 IX 1826r. F. Chopin zapisuje się na I rok do Szkoły Głównej Muzyki, kierowanej przez J. Elsnera. Chodzę do Elsnera na kontrapunkt ścisły 6 godzin na tydzień, słucham Brodzińskiego, Bentkowskiego i innych, w jakimkolwiek związku będących obiektów z muzyką (do J. Białobłockiego, 26 XI 1826r.) Wśród kolegów: Ignacy Feliks Dobrzyński, Józef Nowakowski, Napoleon Tomasz Nidecki, Józef Stefani, Józef Linowski. 27

Jednocześnie kuruje się w Dusznikach: Idę spać o 9 tej. Wszystkie herbaty, wieczory, baliki w łeb wzięły. Piję wodę emetyczną z rozkazu Malcza i klejem owsianym się pasę quasi koń Józef Elsner (1769 1854) Artysta nieznany, olej, 1803 1805r. Nauczyciel Fryderyka Chopina w zakresie teorii muzyki i kompozycji. Elsner był cenionym kompozytorem i pedagogiem oraz wybitnym organizatorem warszawskiego życia muzycznego i szkolnictwa. Do 1831r. był rektorem Szkoły Głównej Muzyki (wchodziła w skład UW jako Oddział Sztuk Pięknych), w której studiował Chopin. Był serdecznym przyjacielem Fryderyka i jego doradcą. 28

Z raportów J. Elsnera: Pierwszoletni: Chopin Fryderyk (szczególna zdatność) (17 VII 1927r. egzamin z kompozycji) Chopin F., szczególna zdatność, drugoletni, wyjechał dla polepszenia zdrowia (22 VII 1928r. egzamin w Szkole Głównej) Chopin F., trzecioletni, szczególna zdatność, geniusz muzyczny (20 VII 1829r. egzamin końcowy w Szkole Głównej) 29

Fryderyk Chopin jako absolwent Szkoły Głównej Muzyki Anna Chamiec wg portretu olejnego Ambrożego Miroszewskiego z 1829r., miniatura; akwarela i gwasz na kości, 1968r. Fryderyk Chopin Ambroży Miroszewski, 1829r. Najwcześniejszy portret olejny Chopina; spłonął w Warszawie we wrześniu 1939r. 30

Portret F. Chopina rysowany przez księżniczkę Elizę Radziwiłłówną w 1826r. Chopin był wtedy w drodze powrotnej z Dusznik z rodziną i zatrzymał się z wizytą w Antoninie u książąt Radziwiłłów. Najstarszy z zachowanych portretów. 31

Portret F. Chopina rysowany przez księżniczkę Elizę Radziwiłłówną 4 października 1829r. 32

Koncert Fryderyka Chopina w salonie księcia Antoniego Radziwiłła Rudolf Heinrich Schuster, fotograwiura, 1888r, wg obrazu olejnego Henryka Siemiradzkiego z 1887r. Książę bardzo wysoko cenił talent artysty. Chopin w drodze powrotnej z Berlina (X 1828r.), podczas spotkania z rodziną księcia w Poznaniu grał utwory sławnych kompozytorów niemieckich, a także zachwycił wszystkich zebranych darem improwizacji. 33

Twórczość okresu młodzieńczego: Dziecięca i szkolna (lata nauki domowej, licealne i studiów kompozytorskich), konkretyzacja stylu brillant w utworach koncertujących. 1. lata nauki domowej 1816 1822 Polonezy Polonez B dur (1817) Polonez g moll (1817) ded. Wiktorii Skarbek Polonez As dur (1821) ded. Wojciechowi Żywnemu Mazurki Mazurek D dur Dziecięcy (1820[?]) niepewna autentyczność Polonez g moll dedykowany Wiktorii Skarbek. Jest to pierwszy utwór F. Chopina, który ukazał się drukiem w 1817r. Pierwodruk, Warszawa, J. J. Cybulski, 1817r. 34

W Pamiętniku Warszawskim ukazuje się pierwsza recenzja z okazji wydania Poloneza g moll: Kompozytor tego tańca Polskiego, młodzieniec ośm dopiero lat skończonych mający [...] prawdziwy geniusz muzyczny: nie tylko bowiem z łatwością największą i smakiem nadzwyczajnym wygrywa sztuki najtrudniejsze na fortepianie, ale nadto jest już kompozytorem kilku tańców i wariacji, nad którymi znawcy muzyki dziwić się nie przestają, a nade wszystko zważając na wiek dziecinny autora. Gdyby młodzieniec ten urodził się w Niemczech lub we Francji, ściągnąłby już zapewne na siebie uwagę wszelkich społeczeństw; niechże wzmianka niniejsza służy za wskazówkę, że i na naszej ziemi powstają geniusze, tylko że brak głośnych wiadomości ukrywa je przed publicznością (1818r.) 2. lata licealne 1823 1826 Polonezy Polonez gis moll (ok. 1824) Polonez d moll op. 71 nr 1 (1824 1825, 1827 1829[?]) Polonez f moll op. 71 nr 3 (1825 1826, 1827 1829[?]) Mazurki 2 mazurki G dur Kulawy i B dur (1825 1826) wyd. jako Litografia przez W. Kolberga Ronda Rondo c moll op. 1 (1825) ded. Bogumiłowej Linde Inne formy Wariacje E dur na temat piosenki szwajcarskiej Der Schweitzerbub (1824) Marsz żałobny c moll op. 72 (1826) 35

Rondo c moll op. 1 Karta tytułowa pierwszego wydania, wyd. Antoni Brzezina, Warszawa, 1825r. Nauka kompozycji zaczynała się u Elsnera od poloneza, lecz zaraz po nim szły ronda i wariacje (M. Tomaszewski) 36

3. lata studiów kompozytorskich 1826 1829 Polonezy Polonez B dur op. 71 nr 2 (1828) Polonez Ges dur (1829) Mazurki Walce Mazurek a moll op. 68 nr 2, zwany Słowikiem (1826 1827) Walc E dur (1829) Walc h moll op. 69 nr 2 (1829) Walc Des dur op. 70 nr 3 (1829) Sonaty fortepianowe Ronda Sonata c moll opus 4 (1927 1828) ded. Józefowi Elsnerowi Rondo á la Mazur F dur op. 5 (1826) ded. hr. Alexandrine de Marioles Rondo á la Krakowiak F dur na fortepian i orkiestrę op. 14 (1828) Rondo C dur na 2 fortepiany op. 73 (1828) Inne formy Wariacje D dur na temat pieśni T. Moore a (wg mel. lud.) na fortepian, na cztery ręce (1826) Contredanse Ges dur (1827[?]) Wariacje B dur na temat arii Lá ci darem la mano z opery W.A. Mozarta Don Giovanni na fortepian i orkiestrę op. 2 (1827 1828) ded. Tytusowi Woyciechowskiemu Trio g moll na fortepian, skrzypce i wiolonczelę op. 8 (1829) ded. ks. Antoniemu Radziwiłłowi wiolonczeliście amatorowi Fantazja A dur na tematy polskie na fortepian i orkiestrę op.13 (1828 1829) ded. Johannowi Peterowi Pixisowi Wariacje A dur Souvenir de Paganini (1829) Pieśni op. 74 6. Precz z moich oczu f moll (sł. Adam Mickiewicz, 1827) 37

Wariacje B dur op. 2 na temat arii Là ci darem la mano z opery Don Giovanni W.A. Mozarta na fortepian i orkiestrę ded. T. Woyciechowskiemu Karta tytułowa pierwszego wydania, Tobie Haslinger, Wiedeń 1830r. 38

Wariacje B dur op. 2 na temat Là ci darem la mano z opery Don Giovanni W.A. Mozarta (1827 1828) ded. T. Woyciechowskiemu Prawykonanie na pierwszym zagranicznym koncercie Chopina w Wiedniu 11 sierpnia 1829r. [...] po odegraniu każdej wariacji takie były oklaski, żem nie słyszał tutti orkiestry (F. Chopin) Panowie, kapelusze z głów, oto geniusz (R. Schumann, 1831r., recenzja Wariacji B dur op. 2) Trio g moll op. 8 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę (1828 1829) ded. ks. Antoniemu Radziwiłłowi Autograf, część I Allegro con fuoco, s. 11 39

Okres romantycznego przełomu 1829 1831 40

Lata wędrówki 1829 1831 Trasa wędrówki: Wiedeń (przez Opoczno, Miechów, Kraków, Bielsko, Cieszyn, Morawy), 1829r. Praga miasto piękne, jak z zamkowej góry widać; wielkie, stare i niegdyś zamożne (F. Chopin, 1829r.) Cieplice Drezno Warszawa (powrót przez Wrocław) Strzyżewo i Antonin (Poznańskie) Warszawa ożywiony udział w życiu artystycznym; gra i improwizuje w salonach, występuje w Teatrze Narodowym, 1829 1830r. Salon Chopinów w pałacu Krasińskich, w którym lubili gromadzić się artyści i uczeni; miejsce pierwszych prezentacji najnowszych kompozycji, m.in. Koncertu f moll (7 lutego i 3 marca 1830r.) oraz Koncertu e moll (22 września 1830r.) Rys. Antoni Kolberg 41

Warszawa widok Placu Krasińskich z Teatrem Narodowym (po lewej) Akwaforta F.K. Dietricha (1827 1829) Na scenach Teatru Narodowego F. Chopin występował trzykrotnie: 17 marca 1830r. (pierwszy własny koncert Chopina): W programie: Koncert f moll, Fantazja A dur na tematy polskie, orkiestrą dyryguje K. Kurpiński. 22 marca 1830r.: W programie: Koncert f moll, Rondo á la Krakowiak, improwizacje na temat W mieście dziwne obyczaje i Świat srogi. 11 października 1830r. (w pożegnalnym koncercie z udziałem Konstancji Gładkowskiej): W programie: Koncert e moll, Fantazja A dur na tematy polskie. 42

Portret Konstancji Gładkowskiej (1810 1889) Anna Chamiec wg Wojciecha Gersona, miniatura; akwarela i gwasz na kości, 1969r. Polska śpiewaczka Opery Warszawskiej, młodzieńczy ideał Fryderyka Chopina; była inspiracją do romantycznej, II części Koncertu f moll. Mając 35 lat straciła wzrok. Zawarł z nią znajomość ok. 1830r. Spotykali się na koncertach i wieczorach operowych. Jej obraz przed mojemi oczyma zdaje mi się, że jej nie kocham, a przecież z głowy nie wychodzi. Wszystko [...] mi wzdychać każe do domu, do tych błogich godzin, których ocenić nie umiałem. Ona tylko udawała. Albo udaje [...] Kocha mnie? Kocha mnie pewno? Niech robi, co chce. Dziś wyższe uczucie, wyższe, daleko wyższe od...ciekawości mam w duszy (F. Chopin) 43

Wpis Konstancji Gładkowskiej w Albumie Fryderyka Chopina, Warszawa 1830r. Fotokopia na prawach oryginału, który zaginął w czasie II wojny światowej Ażeby wieniec sławy w niezwiędły zamienić, rzucasz lubych przyjaciół i rodzinę drogą, mogą cię obcy lepiej nagrodzić, ocenić, lecz od nas kochać mocniej pewno Cię nie mogą (późniejszy dopisek F. Chopina mogą ) Poturzyn (Lubelszczyzna), Lublin i Zamość Sochaczew (w obozie wojskowym gen. P. Szembeka) Warszawa (pożegnalny koncert w Teatrze Narodowym 11 X, opuszcza Warszawę 2 XI, nigdy nie powróci do kraju) Nuty w tłomok, wstążka do duszy, dusza na ramieniu i w dyliżans. Łzy jak groch padać będą ze wszech stron, wzdłuż i wszerz miasta (do T. Woyciechowskiego) Jeszcze siedzę nie mam dość siły do zdecydowania dnia, myślę, że wyjeżdżam po to, żebym na zawsze zapomniał o domu; myślę, że jadę umrzeć a jak to przykro musi być umierać gdzie indziej, nie tam, gdzie się żyło (do T. Woyciechowskiego) Kalisz Wrocław Drezno W Dreźnie tak mi tydzień zeszedł, żem się nie spostrzegł (F. Chopin) 44

Wiedeń (przez Pragę); adres wiedeński: Kohlmarkt 9 Jakim to ja kontent, żem w Wiedniu, że tyle interesujących i mocno obchodzących mnie znajomości narobię, że nawet może się zakocham (F. Chopin do J. Matuszyńskiego, 1831r.) Wybuch powstania listopadowego 29/30 listopada 1830r. Wiedeń samotne święta Bożego Narodzenia 1830r. [...] sam jeden o 12 tej wolnym krokiem udałem się do Ś tego Szczepana. Przyszedłem, jeszcze ludzi nie było. Nie dla nabożeństwa, ale dla przypatrzenia się o tej porze temu olbrzymiemu gmachowi, stanąłem w najciemniejszym kącie u stóp gotyckiego filara. Nie da się opisać ta wspaniałość, ta wielkość tych ogromnych sklepień cicho było czasem tylko chód zakrystiana zapalającego kagańce w głębi świątyni przerywał mój letarg. Za mną grób, pode mną grób...tylko nade mną grobu brakowało. Ponura roiła mi się harmonia [...] (24/25 XII 1830r.) wszystkie obiady, wieczory, koncerta, tańce, których mam po uszy, nudzą mnie: tak mi tu smętno, głucho, ponuro [...] W salonie udaję spokojnego a wróciwszy do domu piorunuję na fortepianie [...] Gdybym mógł, wszystkie bym tony poruszył, jakie by mi tylko ślepe, wściekłe, rozjuszone nasłało czucie, aby choć w części odgadnąć te pieśni, których rozbite echa gdzieś jeszcze po brzegach Dunaju błądzą, co wojsko Jana śpiewało [...] przeklinam chwilę wyjazdu [...] (do J. Matuszyńskiego, 26 XII 1830r.) Tyś w wojsku! Ona, czy w Radomiu? Kopaliście wały? Biedni rodzice nasi. Moi przyjaciele co robią? U Was żyję. Umarłbym za Ciebie, za Was. Czemuż ja tak dzisiaj opuszczony? Czy to tylko wy macie być razem w tak okropnej chwili. Flet Twój miał co jęczeć, ale niech się wprzódy mój pantalion wyjęczy. [...] Dziś Nowy Rok; jakże go smutno zaczynam! Może go nie dokończę. Ściśnij mnie. Ty idziesz na wojnę. Wróć pułkownikiem. Niech Wam się wiedzie. Czemuż nie mogę choć bębnić! (do J. Matuszyńskiego, 1 I 1831r.) Linz, Salzburg, Monachium, Stuttgart (do Paryża) 45

8 września 1831r. kapitulacja Warszawy, upadek powstania. [...] w Stuttgarcie(!), gdzie mnie doszła wiadomość o wzięciu Warszawy, tam dopiero zupełnie zdecydowałem się udać w ten inny świat (do T. Woyciechowskiego) F. Chopin prowadzi Stuttgarckie notatki w albumie: Fragment Albumu Fryderyka Chopina, Stuttgart 1831r. Fotokopia na prawach oryginału w Bibliotece Narodowej w Warszawie (oryginał zaginął w czasie II wojny światowej) Wróg w domu [...] O boże, jesteś ty! Jesteś i nie mścisz się! czy jeszcze ci nie dość zbrodni moskiewskich albo alboś sam Moskal! [...] a ja tu bezczynny a ja tu z gołymi rękami czasem tylko stękam, boleję na fortepianie rozpaczam (8 IX 1831r.) 46

Twórczość okresu romantycznego przełomu: Zauważalne znamiona indywidualnego mistrzostwa 1. lata wędrówki 1829 1831 Mazurki Walce Mazurek G dur op. 67 nr 1 (przed 1830 lub 1835?) Mazurek C dur op. 68 nr 1 (przed 1830) Mazurek F dur op. 68 nr 3 (przed 1830) 4 mazurki op. 6 (1830 1831, 1832[?]) 5 mazurków op. 7 (1830 1831, 1832[?]) 4 mazurki op. 17 (1830 1833) Walc As dur (1830) Walc e moll (1830) Nokturny Etiudy Nokturn e moll op. 72 nr 1 (1828 1830) 3 nokturny op. 9 (1830 1832) 12 etiud op. 10 (1829 1831, całość: 1833) ded. F. Lisztowi (nr 3 i 4: Frederike Müller) Koncerty fortepianowe Koncert e moll na fortepian i orkiestrę op. 11 (1830) ded. Friedrichowi Kalkbrennerowi Adagio od nowego koncertu jest w E dur. Nie ma to być mocne, jest ono więcej romansowe [...] Pomimo woli przez oczy wlazło mi coś do głowy i lubię się z tym pieścić (do T. Woyciechowskiego, 15 V 1830r.) Koncert f moll na fortepian i orkiestrę op. 21 (1829 1830) ded. hr. Delfinie Potockiej Pomiędzy nowymi jego dziełami ma być Koncert w f moll, godny iść w rzędzie z dziełami najpierwszych Europy muzyków (S. Koźmian, 1829r.) 47

Inne formy Wariacje E dur na temat Non piu mesto z Opery Kopciuszek Rossiniego na flet i fortepian (1830) niepewna autentyczność Allegretto Fis dur lub Mazurek Fis dur (1829 1831) 3 écossaises op. 72 (1830) Introdukcja i Polonez C dur op. 3 na wiolonczelę i fortepian (1830) dla ks. A. Radziwiłła Pieśń Czary d moll (sł. Stefan Witwicki, 1830) Pieśni op. 74 1. Życzenie G dur (Gdybym ja była; sł. Stefan Witwicki, 1829) 3. Smutna rzeka fis moll (sł. Stefan Witwicki, 1831) 4. Hulanka C dur (sł. Stefan Witwicki, 1830) 5. Gdzie lubi A dur (sł. Stefan Witwicki, 1829) 7. Poseł D dur (sł. Stefan Witwicki, 1830) 10. Wojak As dur (sł. Stefan Witwicki, 1831) 15. Narzeczony c moll (sł. Stefan Witwicki, 1831) 16. Piosnka litewska F dur (sł. Ludwik Osiński, 1831) Koncert f moll op. 21 na fortepian i orkiestrę (1829 1830r.) ded. hr. Delfinie Potockiej Autograf, część II Larghetto, s. 11 48

Mazurek f moll op. 7 nr 3 (1831r.) Autograf sztambuchowy dla Adolfa Friedricha Hessego (?), s. 1 Mój fortepian nie słyszał, jak tylko mazury (F. Chopin w liście do rodziny, 1831r.) Napisałem parę exercissów przy Tobie bym je dobrze zagrał (do T. Woyciechowskiego, 1829r.) Jego etiudy na fortepian są arcydziełami (Hector Berlioz, 1849r.) 49

Okres wirtuozowski 1831 1835 50

Lata adaptacji paryskiej 1831 1835 Bilet wizytowy z odręcznym zapisem adresu pierwszego mieszkania w Paryżu: Boulevard Poissonniere 27 (IX 1831r.) Jest tu największy przepych, największe świństwo, największa cnota, największy występek [...] krzyku, wrzasku, turkotu i błota więcej, niźli sobie wystawić można ginie się w tym roju i wygodnie z tego względu, że nikt się nie pyta, jak kto żyje [...] stoję na z Boulevard Poissonniere no. 27, nie uwierzysz, jak ładnie mieszkam [...] z gankiem na bulwary, z którego widzę od Montmarte do Panteonu i wzdłuż cały piękny świat. [...] Ja tu 3 lata siedzieć myślę (do Norberta A. Kumelskiego, towarzysza podróży, poznanego w Wiedniu). Kolejne adresy to: rue Cité Bergère 4 (VI/VII(?) 1832r.) rue Chaussée d Antin 5 (VI 1833r.) rue Chaussée d Antin 38 (1836r.) rue Tronchet 5 (X 1839r.) Pigalle 16 (5 XI 1841r.) Square d Orléans 9 (28 IX 1842r.) Place Vendôm 12 (9 VIII 1849r.) 51

Program pierwszego paryskiego koncertu Fryderyka Chopina w Paryżu, w sali Pleyela, z 15 stycznia 1832r. (koncert odbył się 26 lutego 1832r., po parokrotnym przesunięciu terminu) z udziałem 13 innych artystów. Osiągnął wtedy najwyższe laury, słuchała go elita muzyczna Paryża, z Lisztem na czele. Grał własne kompozycje Koncert fortepianowy f moll i Wariacje B dur op. 2. 52

Salony Pleyela najbardziej ekskluzywne półprywatne sale koncertowe Paryża Drzeworyt nie sygnowany (1855r.) Jego sukces był ogromny, a przecie trzeba coś zupełnie wyjątkowego, ażeby wywrzeć wrażenie po tych świetnych pianistach, jakich posiada Paryż od kilku lat, takich jak Moscheles, Hummel czy Kalkbrenner (wydawca Aristide Farrenc do Karla Friedriecha Kistnera w Lipsku, marzec 1832r.) III/IV 1832r. początki pracy pedagogicznej Wśród pierwszych uczennic: hr. Delfina Potocka, Ludmiła de Beauvau i ks. Marcelina Czartoryska (z Radziwiłłów). Ponadto Adolf Gutmann, Karol Mikuli. Wiadomo, że zniechęcony chciał już wyjeżdżać do Ameryki, gdy jeden drobny na pozór wypadek, jedno proste spotkanie na ulicy zatrzymało go w Paryżu i Europie na zawsze. Ks. Walenty Radziwiłł prosił go, by przed wyjazdem zechciał z nim razem być na wieczorze u Rotszylda. Chopin nie mógł się wymówić i poszedł grał tam dużo, improwizował, był w natchnieniu. Natychmiast otoczony uwielbieniem przez obecne damy otrzymał zamówienie na bardzo wiele lekcji w zamożnych domach, a pewny już lepszej przyszłości pozostał (Jan Kleczyński, 1879r.) Z wypowiedzi uczniów: Święty zapał artystyczny płonął w nim; każde słowo, które wyszło z jego ust, działało pobudzająco i podniecająco. Niektóre lekcje trwały dosłownie kilka godzin, aż zmęczenie pokonało mistrza i ucznia (K. Mikuli) Całymi dniami udzielał on lekcji, co w przedziwny sposób sprawiało mu wielką przyjemność (F. Hiller) 53

Daleki od odczuwania niechęci, jaką okazywało wielu słynnych artystów wobec lekcji, Chopin zdawał się je lubić, kiedy odnajdywał w uczniu wrażliwość połączoną z inteligencją (F. Fétis) Chopin rozgrzewał się podczas lekcji, budził się w nim poważny artysta, wszelka rezerwa w mowie i pewna wielkoświatowa nieszczerość znikały, ustępując miejsca zapałowi (J.G. Huneker) Chopin był urodzonym pedagogiem, [...] nic nie uszło jego uwagi ani jasności słuchu. Do wszystkiego przykładał wielkie znaczenie. Cały był przejęty tym, co robił, a podczas lekcji był profesorem, prawdziwym profesorem (M. von Harder) Obok fortepianu, na którym udzielał lekcji, stało pianino. Była to rozkosz słyszeć, jak towarzyszył na nim, cokolwiek się grało, czy koncert Hummla, czy Beethovena. Wykonywał partię orkiestry wprost cudownie. Gdy grałam jego koncerty, zawsze mi w podobny sposób towarzyszył (C. Dubois O`Meara) Wiele razy cała lekcja przechodziła na zagraniu przez ucznia kilku taktów (K. Mikuli) Przez lat 5, od 1839 do 1844, byłem jego uczniem, szczęśliwszy podwójnie, gdyż znałem właśnie Chopina zdrowego.[...]. Postać miał lekko przygarbioną, ramiona trochę w górę, [...] często plecami opierał się o kominek, stamtąd swych rad udzielając. Jako nauczyciel był szczególnie punktualny, staranny i drobiazgowy, ale łatwo unoszący się, tak, że w stanie podrażnienia mógł sobie rwać włosy na głowie [...]. Przypominam sobie [...] Chopina podczas lekcji: owe bardzo dobrze, mój aniele, kiedy wszystko szło jak należy, i jego ręce szarpiące włosy, gdy coś szło źle. Nawet kiedyś połamał w mojej obecności krzesło było to co prawda krzesełko trzcinowe, bo w owych czasach widywało się je jeszcze u artystów (pospieszam dodać, że nie było to na mojej lekcji). [...]. A to jego subtelne podejście nauczyciela. W jakiż sposób uczył pojmować i odczuwać! Aby wyrazić poezję, która była w nim samym, używał równie wymownych, jak jego muzyka, słów: dając lekcję, był sam poetą. Przypominam sobie, jak się wyraził o pewnym miejscu sonaty Webera la bemol [...]: <To jest lot anioła z rozwiniętymi skrzydłami> (G. Mathias) Nigdy nie widziałem Chopina tak wzruszonego, jak na ostatniej lekcji. Karol grał Chopina wielki Koncert e moll [...]. Skończył on pierwszą część, zagrał Andante, po czym rozpoczął Finał i wykonał go w sposób tak doskonały, tak intelektualny, że zdumiony byłem milczeniem Mistrza i było mi naprawdę przykro. Byłem po prostu skłonny posądzić go o kapryśność, gdy (wtem) zauważyłem moją pomyłkę: płakał on bowiem i nie mógł mówić. Ujął (tylko) moją rękę i wyszeptał: <nie do wiary> (K. Mikuli) Bardziej niż czego innego bał się Chopin dla uczniów ogłupienia (abrutissement). Gdy razu pewnego powiedziałam mu, że ćwiczę po sześć godzin dziennie, mocno się na mnie rozgniewał i zabronił mi ćwiczyć więcej niż trzy godziny [...] (C. Dubois) Zalecenia Chopina: [...] Graj na co dzień Fugi i Preludia Bacha to najwyższa i najlepsza szkoła, idealniejszej nikt do końca świata nie stworzy. Kiedy masz czasu do zbytku, ucz się Bacha na pamięć, tylko w pamięci dzieło mając, można je grać z całą perfekcją. Bez Bacha nie masz swobody palców, jasności (clarté), piękności tonu. Bez Bacha nie masz prawdziwego pianisty. Pianista, co Bacha nie uznaje, to kiep i szarlatan (F. Chopin) Gdy sztukę jaką umiesz już na pamięć, ćwicz w nocy, po ciemku! Gdy oczy nie widzą ani nut, ani klawiszy, gdy wszystko znika dopiero wtenczas słuch z całą delikatnością występuje i wtedy można 54

siebie prawdziwie dosłyszeć, dostrzec każdą usterkę, ręka zaś nabiera pewności i śmiałości, której nie jest w stanie nabrać, gdy grający na klawisze ciągle patrzy (F. Chopin) Portret Fryderyka Chopina Gottfried Engelmann wg Pierre Roche Vignerona, litografia, 1833r. Mój Chopinku, Chopinetto mio (Hector Berlioz) List Hectora Berlioza do Fryderyka Chopina w Paryżu (Paryż, przed 5 maja 1834r.) Kopia z reprodukcji zaginionego autografu 55

Kalendarzyk kieszonkowy Fryderyka Chopina z 1834r. Twórczość okresu wirtuozowskiego: Brillante, figuracje, ornamentyka, błyskotliwe, brawurowe tańce 1. lata adaptacji paryskiej 1831 1835 Polonezy Andante spianato i Polonez Es dur na fortepian i orkiestrę op. 22 (Polonez 1830 1831, Andante 1834 1835) ded. baronowej d Este 2 polonezy op. 26 (1834 1835) ded. Josephowi Dessauerowi Mazurki Mazurek B dur (1832) Mazurek As dur (1834) wpisany do albumu Marii Szymanowskiej 4 mazurki op. 24 (1833 1836, 1834 1835[?]) 56

Walce Mazurek C dur op. 67 nr 3 (1835) Grande Valse brillante a moll op. 34 nr 2 (1831) ded. baronowej d Ivry Walc Ges dur op. 70 nr 1 (1832) Grande Valse brillante Es dur op. 18 (1833) ded. Laurze Horsford Grande Valse brillante As dur op. 34 nr 1 (I wersja: 1835, ostateczna: 1838) Walc As dur op. 69 nr 1 L adieu (1835) Nokturny Arystokratyczność od pierwszej do ostatniej nuty (Robert Schumann) 3 nokturny op. 15 (1830 1833) ded. F. Hillerowi 2 nokturny op. 27 (1834 1835) ded. hr. Therese d Appony Scherza Scherzo h moll op. 20 (1831[?], 1834 1835) ded. Thomasowi Albrechtowi (w tym scherzu Chopin wykorzystał elementy polskiej kolędy Lulajże Jezuniu) Jak ma wyglądać powaga, skoro żart jest przybrany w tak ciemne szaty? (Robert Schumann) Impromptus Ronda Fantaisie Impromptu cis moll op. 66 (1833 1834, autograf: 1835) Rondo Es dur op. 16 (1832 1834) ded. Caroline Hartmann Inne formy Bolero a moll op.19 (1833) ded. hr. Emilii de Flahault Variationes brillantes B dur op. 12 na temat z opery Ludovic Hérolda i Halévy ego (1833) ded. Emmie Horsford Cantabile B dur (1834) Presto con Leggierezza As dur, znane jako Preludium As dur (1834) Grand Duo Concertant E dur na wiolonczelę i fortepian na tematy z opery Robert Diabeł Meyerbeera (1832) opr. partii wiolonczelowej: Auguste Franchomme 57

Grande Valse brillante Es dur op. 18 (1833r.) ded. Laurze Horsford Autograf drugiej wersji utworu, s. 1 Nokturn Es dur op. 9 nr 2 (1832r.) Wpis do sztambucha Marii Wodzińskiej, Drezno 22 września 1835r. Autograf trzytaktowy, kopia z reprodukcji zaginionego oryginału 58

Nokturn op. 27 (1834 1835) ded. hr. Therese d Appony Quatre Mazurkas Pour Le Piano [...] Op. 24 Strona tytułowa pierwszego wydania z dedykacją Fryderyka Chopina dla Marii Wodzińskiej, Maurice Schlesinger, Paryż, 1835r. 59

Okres mistrzowski 1836 1846 60

Lata dojrzałości i pełni 1836 1840 (Londyn, Paryż, Majorka [Palma, Valldemossa], Marsylia, Nohant) Portret Marii Wodzińskiej (1819 1896) Anna Chamiec wg rysunku portretowanej, miniatura; akwarela i gwasz, 1969r. Uczennica i narzeczona Fryderyka Chopina. Chopin oświadcza się 17 letniej M. Wodzińskiej 9 IX 1836r. Oświadczyny zostały przyjęte, ale narzeczeństwo jest potajemne. 61

Frédéric Chopin Maria Wodzińska, 1836r., akwarela Maria wykonuje akwarelą szkice portretowe Chopina; jeden z nich w postaci litografii posyła do Warszawy ze słowami: rodzicom jego, wdzięczna za ich łaskawą dla nas przychylność 25 I 1837r. otrzymuje chłodny list F. Wodzińskiej z dopiskiem Marii. Rodzina Wodzińskich uważa Chopina za nieodpowiedniego kandydata na męża ich córki ze względu na zły stan zdrowia i nieregularny tryb życia. Proszę przyjąć zapewnienie uczuć wdzięczności, które Panu winnam. Proszę wierzyć w przywiązanie, które żywi do Pana cała nasza rodzina, w szczególności zaś najgorsza Jego uczennica i przyjaciółka lat dziecinnych. Adieu. 10 VII przygnębiony Chopin wyjeżdża z C. Pleyelem na dwa tygodnie do Londynu. Z nikim nie chce się widzieć, jest w fatalnym stanie ducha (S. Koźmian) 62

Paszport Fryderyka Chopina wystawiony przez policję francuską w związku z jego podróżą do Londynu 10 II 1937r. Druk z podpisem kompozytora wzrost 1m 70cm włosy blond brwi blond zarost blond oczy szaroniebieskie twarz owalna cera jasna 63

Ok. 23 VII 1937r. wraca do Paryża. Po narzeczeństwie z M. Wodzińską zostaje pakiet listów Moja bieda i pożegnanie z marzeniem o domu rodzinnym, który pragnął z Marią stworzyć na obczyźnie. Nowa towarzyszka Chopina: 64

Portret George Sand (1804 1876) N.E.J. Desmadryl, mezzotinta, 1839r., wg portretu olejnego Auguste a Charpentiera z 1834r. Francuska powieściopisarka, w latach 1838 1847 towarzyszka życia Fryderyka Chopina. F. Chopin spotyka G. Sand (32 lata) ok. 24 X 1836r. u hrabiny Marie d Agoult. Ekstrawagancko ubrana, z nieodłącznym cygarem, zaprzeczenie ideału kobiety Chopina. Poznałem wielką znakomitość, panią Sand, ale twarz jej niesympatyczna, nie podobała mi się: jest w niej coś odpychającego cóż to za antypatyczna postać, ta Sand! Czy to rzeczywiście kobieta? Pozwalam sobie o tym powątpiewać 27 X 1838r. wyjeżdża na Majorkę, spotyka się z Sand i jej dziećmi Maurycym i Solange w Perpignan, następnie zatrzymuje się w Barcelonie i udaje się statkiem na wyspę. Przyjeżdża do Palmy 8 XI 1838r. jestem w Palmie [...] Jestem blisko tego, co najpiękniejsze. Lepszy jestem (do J. Fontany) Szkicuje słynnego Mazurka e moll Palmejskiego z op. 41. Ciężko choruje podczas pobytu. Opuszcza Palmę. chorowałem przez te ostatnie dwa tygodnie jak pies (do J. Fontany, 3 XII 1838r.) 65

28 XII w Valldemossie, 18 km od Palmy Między skałami a morzem opuszczony ogromny klasztor Kartuzów, gdzie w jednej celi, za drzwiami, jak nigdy bramy w Paryżu nie było, możesz sobie mnie wystawić nieufryzowanego, bez białych rękawiczek, bladego jak zawsze. Cela ma formę trumny wysokiej, sklepienie ogromne [...] przed oknem pomarańcze, palmy, cyprysy [...] kwadratowy klak, do pisania ledwo mi służący, na nim lichtarz ołowiany [...] ze świeczką, Bach, moje bazgroły [...] cicho... można krzyczeć... cicho. Słowem piszę Ci z dziwnego miejsca (Do J. Fontany) Biedny wielki artysta był chorym nie do zniesienia. Stało się to, czego się tak bałam, niestety nie dosyć. Załamał się zupełnie. Mężnie znosząc cierpienie, nie umiał przezwyciężyć niepokoju własnej wyobraźni. Klasztor wydawał mu się pełen widm i strachów, nawet wtedy, gdy czuł się dobrze. Nie mówił o tym, trzeba było to samej odgadnąć. Wracając z dziećmi z nocnych wycieczek po ruinach, zastawałam go o dziesiątej wieczorem przy fortepianie, bladego, z błędnym spojrzeniem, z włosami jakby zjeżonymi. Trzeba mu było kilku chwil, żeby nas poznał (G. Sand w Histoire de ma vie ) 11 II F. Chopin wyjeżdża z Valldemossy ciężko chory. 13 II 1839r. opuszcza Majorkę. 66

Drzeworyt P. Blancharda (1870r.) 1VI 10X 1839r. przebywa w Nohant (300 km od Paryża) w siedzibie G. Sand, gdzie przechodzi rekonwalescencję. X 1839r. powraca do Paryża, związek z Sand utrzymany jest w tajemnicy. Cały rok (1840) przebywa z G. Sand i w kręgu przyjaciół. 1839r. praca pedagogiczna, wśród uczniów: Georges Mathias Friederike Müller Streicher Karta z wyznaniem George Sand On vous adore i z dopiskiem francuskiej aktorki, Marie Dorval et moi aussi, adresowanym do Fryderyka Chopina, Paryż, 25 (27?) kwietnia 1838r. Fotokopia zaginionych autografów na prawach oryginału 67

Portret Fryderyka Chopina Ludwik Wawrynkiewicz, kopia portretu pędzla Eugène a Delacroix z 1838r., olej, Paryż 1972r. 68

Portret George Sand i Fryderyka Chopina Ludwik Wawrynkiewicz, olej, 1985 1989, rekonstrukcja podwójnego portretu George Sand i Fryderyka Chopina pędzla Eugène a Delacroix z 1838r. List F. Chopina do C. Pleyela w Paryżu, 1839r. Autograf, s. 1 i 4 69

Lata azylu (Paryż, Nohant) 1841 1846 Nohant dom George Sand P. Blanchard, drzeworyt, XIX w. Lato w Nohant: Jest to najszczęśliwszy okres w życiu Chopina poza Ojczyzną; szczególnie ważne znaczenie mają dla kompozytora chwile spędzone w Nohant, gdzie zachwyca się urokami wsi i kultury ludowej. G. Sand zapewnia mu dużo miłości, ciepła i macierzyńskiej troskliwości, której bardzo mu brakowało. 18 VI 04 XI 1841. Wśród gości Paulina Viardot Garcia (którą uczył w latach 1841 45). Powstają opusy 43 49. Po powrocie do Paryża 5 XI 1841r. praca pedagogiczna. Wśród uczniów: Vera Kologrivoff Rubio Károly Filtsch (najzdolniejszy 11 letni uczeń) 06 V 27 IX 1842. Wśród gości E. Delacroix i Stefan Witwicki. Powstają opusy 51 54. Powrót do Paryża 28 IX 1842r. 24 IV 1843r. wielki sukces 13 letniego K. Filtscha na koncercie w Paryżu. 22 V 28 X 1843. Powstaje Nokturn Es dur z op. 55 i Mazurki op. 56. Po powrocie do Paryża 29 X 1843r. praca pedagogiczna. Wśród uczniów: Camille O Méara Dubois Jane W. Stirling Zofia Rosengardt 28 V 28 XI 1844. Daje lekcje 15 letniej Solange. Powstaje Sonata h moll. 70

Po powrocie do Paryża 29 IX 1844r. praca pedagogiczna. Wśród uczniów: Thomas Telleffsen asystentka pedagogiczna M. de Rozières (którą uczył od 1840r.) 13 VI 28 XI 1845. Pierwsze konflikty i nieporozumienia między Chopinem, Sand i Maurycym. Powstają Mazurki op. 59. V XI 1846. Ostatnie, burzliwe i konfliktowe lato. Powstają nokturny op. 62, mazurki op. 63, pracuje nad Sonatą g moll op. 65. Frédéric Chopin Nieznany autor, 1844r., olej 71

George Sand rysunek ołówkiem, 1844r. 72

List Fryderyka Chopina do uczennicy Marie de Rozières w Paryżu Nohant, Zielone Świątki, 1846r. Autograf, s. 1 1847r. ostateczne rozstanie z G. Sand, wielkie przeżycie, poczucie straty czegoś bardzo ważnego; śmiertelny cios dla Chopina głęboki upadek na zdrowiu psychicznym i fizycznym, z którego już się nie podniósł. Dla F. Chopina nastał okres samotności i tęsknoty. Twórczość okresu mistrzowskiego: Wielka synteza, identyfikacja stylu chopinowskiego 1. lata dojrzałości i pełni (Londyn, Paryż, Majorka [Palma, Valldemossa], Marsylia, Nohant) 1836 1840 Polonezy 2 polonezy op. 40 (1838 1839) ded. Julianowi Fontanie Mazurki 4 mazurki op. 30 (1835 1837) ded. ks. Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej 4 mazurki op. 33 (1837 1838) 4 mazurki op. 41 (1838 1839) ded. Stefanowi Witwickiemu Mazurek a moll (1840) dla Notre Temps Walce Grande Valse brillante F dur op. 34 nr 3 (1838) walce op. 34 nr 1 i 2 (wersja ostateczna: 1838) podtytuł Grande Valse brillante 73

Grande Valse As dur op. 42 (1840) Walc As dur op. 64 nr 3 (1840, wyd. 1847) Nokturny 2 nokturny op. 32 (1836 1837) 2 nokturny op. 37 (1837[?] 1839) Ballady Ballada g moll op. 23 (1831 1835, wersja ostateczna: 1835 1836) ded. baronowi de Stockhausenowi Ballada F dur op. 38 (1836 1839, wersja ostateczna: 1839) ded. Robertowi Schumannowi co mi więcej sprawia radości, niż gdybym był dostał order od jakiegoś władcy Scherza Scherzo b moll op. 31 (1835 1837) ded. hr. Adèle de Fürstenstein Scherzo cis moll op. 39 (1839) ded. Adolfowi Gutmannowi Sonaty fortepianowe Sonata b moll op. 35 (Marsz żałobny: 1836 1837, całość: 1839) Impromptus Impromptu As dur op. 29 (ok. 1837) ded. hr. Caroline de Lobau Impromptu Fis dur op. 36 (1839) Preludia Impromptus należą do Chopina utworów najczarowniejszych (André Gide) Impromptus ofiarowują muzykę bez cienia, serię dźwiękowych pejzaży zapowiadających impresjonizm (Mieczysław Tomaszewski) 24 preludia op. 28 (kompozycja cyklu: 1938 1839) ded. C. Pleyelowi To kompozycje zupełnie wyjątkowe (Franciszek Liszt) Różnorodność nastrojów i wrażeń zawartych w Preludiach op. 28 nie znajduje równej sobie w całej światowej literaturze muzycznej (Hugo Leichtentritt) Etiudy 12 etiud op. 25 (1835 1937) ded. hr. Marii d Agoult 3 nouvelles études (1839) 74

Inne formy Sostenuto Es dur lub Walc Es dur (1840) Largo Es dur Boże coś Polskę (1838[?]) Pieśń Dumka a moll (pierwsza wersja pieśni Nie ma czego trzeba op. 74 nr 13; sł. Bohdan Zaleski, 1840) Pieśni op. 74 2. Wiosna g moll (sł. Stefan Witwicki, 1838) 12. Moja pieszczotka Ges dur (sł. Adam Mickiewicz, 1837) 14. Pierścień Es dur (sł. Stefan Witwicki, 1836) 17. Leci liście z drzewa es moll (Śpiew z mogiłki; sł. Wincenty Pol, 1836) Sonata b moll op. 35, 1839r. fragment początkowy Finału, 23 maja 1846r. (Paryż) Autograf 75

Ja tu piszę Sonatę Si b mineur, w której będzie mój marsz, co znasz. Jest Allegro, potem Scherzo mi b mineur, marsz i finałek niedługi, może ze 3 strony moje i lewa ręka z prawą ogadują po marszu [...] (w liście do J. Fontany, 8 VIII 1839r.) 24 Preludia op. 28 Autograf edycyjny 1831 1839 76

Mazurek op. 33 nr 1 (1837 1838) Ballada g moll op. 23 (wersja ostateczna: 1835 1836) ded. baronowi de Stockhausenowi 77

Preludium Des dur Deszczowe op. 28 nr 15 (Majorka Valldemossa) To tu skomponował Chopin najpiękniejsze z tych krótkich stronic, które skromnie nazwał preludiami. Są to arcydzieła. Niektóre wywołują wizje zmarłych mnichów i odgłos żałobnych pieśni prześladujących artystę; inne są melancholijne i pełne słodyczy; przychodziły mu na myśl w godzinach słońca i zdrowia, wśród gwaru dziecinnych śmiechów pod oknem, przy dalekich dźwiękach gitary, przy śpiewie ptaków pod wilgotnym listowiem, na widok bladych różyczek rozkwitających na śniegu; jeszcze inne pełne są posępnego smutku i, czarując słuch, ranią serce. Jest jedno preludium, powstałe w ponury, deszczowy wieczór [...] Kompozycja Chopina, z owego wieczoru, była rzeczywiście pełna kropli deszczu odbijających się o dachówki pustelni, lecz w jego wyobraźni [...] przeobraziły się one w łzy, spadające z nieba na jego serce (G. Sand w Histoire de ma vie ) 78

2. lata azylu (Paryż, Nohant) 1841 1846 Polonezy Polonez fis moll op. 44 (1840 1841) ded. ks. Charles de Beauvau Polonez As dur op. 53 (1842) ded. Auguste Léo Polonez fantazja As dur op. 61 (1845 1846) ded. Anne Veyret Mazurki Walce 3 mazurki op. 50 (1841 1842) ded. Leonowi Szmitkowskiemu 3 mazurki op. 56 (1843 1844) ded. Catherine Maberly 3 mazurki op. 59 (1845) 3 mazurki op. 63 (1846) ded. Laurze Czosnowskiej Walc f moll op. 70 nr 2 (1841) Nokturny 2 nokturny op. 48 (1841) ded. Laure Duperré 2 nokturny op. 55 (1843) ded. Jane Wilhelminie Stirling 2 nokturny op. 62 (1846) ded. R. de Könneritz Ballady Ballada As dur op. 47 (1841) ded. Pauline de Noailles Ballada f moll op. 52 (1842 1843) Scherza Scherzo E dur op. 54 (1842 1843) ded. Clotilde de Caraman Preludia Preludium cis moll op. 45 (1841) ded. ks. Elisabeth Czernyszew Sonaty fortepianowe Sonata h moll op. 58 (1844) ded. hr. Emilie de Perthuis Sonata g moll na fortepian i wiolonczelę op. 65 (1846 1847) ded. Augustowi Franchomme owi Impromptus Impromptu Ges dur op. 51 (1842) ded. hr. Esterházy 79

Inne formy Tarantella As dur op. 43 (1841) Allegro de concert A dur op. 46 (1832 1841, wersja ostateczna: 1841) ded. Frederike Müller Streicher Fantazja f moll op. 49 (1841) ded. ks. Catherine de Souzzo Moderato E dur Kartka z albumu (1843) Berceuse Des dur op. 57 (1844) ded. Elise Gavard Barkarola Fis dur op. 60 (1845 1846) ded. baronowej de Stockhausen Pieśni op. 74 8. Śliczny chłopiec D dur (sł. Bohdan Zaleski, 1841) 11. Dwojaki koniec d moll (sł. Bohdan Zaleski, 1845) 13. Nie ma czego trzeba a moll (sł. Bohdan Zaleski, 1845) 80

Sonata g moll op. 65 (1845 1846) ded. A. Franchomme'owi Autograf szkicowy 81

Berceuse Des dur op. 57 (1844r.) ded. Elise Gavard Autograf szkicowy 82

Mazurek As dur op. 59 nr 2 (1845r.) 83

Fantazja f moll op. 49 (1841r.) ded. ks. Catherine de Souzzo Dziś skończyłem Fantazję i niebo piękne, smutno mi na sercu ale to nic nie szkodzi. Żeby inaczej było, może by moja egzystencja nikomu na nic się nie przydała. Schowajmy się na po śmierci. 84

Sonata h moll op. 58 (1844r.) ded. hr. Emilie de Perthuis 85

Polonez fantazja As dur op. 61 (1845 1846) ded. Anne Veyret 86

Barkarola Fis dur op. 60 (1845 1846) ded. baronowej de Stockhausen Arcydzieło pulsujące błogim uczuciem miłości (J.G. Huneker) Polonez As dur op. 53 (1842r.) 87

Okres ostatni 1846 1849 88

Lata samotności i nostalgii 1846 1849 Portret Fryderyka Chopina Anna Chamiec wg Franza X. Winterhaltera z 1847r., miniatura; akwarela z gwaszem, 1995r. 89

Frédéric Chopin Ary Scheffer, 1847r., olej Frédéric Chopin Antoni Kolberg, 1848r, olej Obraz przepadł podczas Powstania Warszawskiego 90

Kalendarzyk Fryderyka Chopina na rok 1848 z własnym rysunkiem i adnotacją pod datą 1 lipca Druk i autograf Na jednej z kart kalendarzyka notatnika na 1848r. znajduje się rysunek cmentarza. Wśród mogił, jedną, wyraźniej zarysowaną przeznaczał dla siebie. W bocznych kieszonkach znajdowały się drobiazgi cenne Chopinowi: bilet wizytowy siostry Ludwiki i pukiel włosów G. Sand w jedwabnej kopertce z inicjałami G. F. 91

Kalendarzyk kieszonkowy Fryderyka Chopina z 1848r. Kalendarz kieszonkowy Fryderyka Chopina z 1849r. 92

Kalendarz kieszonkowy Fryderyka Chopina z 1849r. Ołówek Fryderyka Chopina angielskiej firmy L.&C. Hardtmuth 93

List Fryderyka Chopina do Solange Clésinger, córki George Sand, Paryż, 24 listopada 1847r. Autograf, s. 1 List Fryderyka Chopina do Marie de Rozières w Paryżu, Keir, Perth Shire, 2 października 1848r. Autograf, s. 1 94

Pierwsza strona listu Justyny Chopin do Fryderyka w Paryżu, 1848r. List Fryderyka Chopina do Ludwiki z Chopinów Jędrzejewiczowej, Chaillot, 25 26 czerwca 1849r. Autograf, s. 1 95

Salon w ostatnim mieszkaniu Fryderyka Chopina przy Place Vendôme 12 w Paryżu. Teofil Kwiatkowski, akwarela, 1849r. 16 II 1848r. ostatni paryski koncert w Sali Pleyela 16 XI 1848r. ostatni publiczny występ na rzecz weteranów powstania listopadowego na dobroczynnej imprezie w neogotyckim gmachu londyńskiej giełdy (mimo choroby i skrajnego wyczerpania). Fragment wnętrza z ostatnim fortepianem Fryderyka Chopina firmy I. Pleyela nr 14810, na którym kompozytor grał i tworzył w latach 1848 1849. Fotografia firmy "Orion" z XIX wieku Ma mój dźwięk (F. Chopin) 96

Félix Joseph Barrias, Śmierć Chopina Ostatnie chwile Fryderyka Chopina Teofil Kwiatkowski, olej, 1849 1850r. lub później Kompozytor siedzi na łożu z baldachimem. Obok stoi księżna Marcelina Czartoryska, po prawej siedzi hrabia Wojciech Grzymała, po lewej Ludwika Jędrzejewiczowa, za nią stoi ks. Aleksander Jełowiecki, za Grzymałą Teofil Kwiatkowski. 97

Chopin umiera 17 X 1849r. ok. 2 po północy 18 X 1849r. ukazuje się nekrolog w Dzienniku Polskim. Autorem jest C.K. Norwid: Rodem Warszawianin, sercem Polak, a talentem obywatel świata, Fryderyk Chopin, zeszedł z tego świata [...] Umiał [...] zbierać kwiaty polne, rosy z nich, ani puchu nieotrząsając najlżejszego [...] Przezeń Ludu polskiego porozrzucane łzy po polach, w diademie ludzkości się zebrały w dyament piękna [...] Wszędzie jest bo w Ojczyzny duchu mądrze przestawał i w Ojczyźnie spoczął, bo jest wszędzie 30 X 1849r. Uroczystości żałobne: Msza żałobna odbyła się w kościele św. Marii Magdaleny o godz. 11.00 Staloryt nie sygnowany (1843r.) 98

Nagrobek Fryderyka Chopina na cmentarzu Père Lachaise w Paryżu Teodor Axentowicz, rysunek ołówkiem, 1888r. Nagrobek F. Chopina został odsłonięty w I rocznicę jego śmierci 17 X 1850r. 99