Pietrzykowska K. 2010: Porosty podłoży skalnych związanych z człowiekiem w otoczeniu schronisk górskich w polskiej części Karkonoszy. Opera Corcontica 47/2010 Suppl. 1: 101 106 Porosty podłoży skalnych związanych z człowiekiem w otoczeniu schronisk górskich w polskiej części Karkonoszy Lichens of man-made rock substrates in surroundings of mountain shelter-houses in the Polish part of the Karkonosze Mts Katarzyna Pietrzykowska Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej, Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, ul. Kanonia 6/8, 50 328 Wrocław, kappietrzyk@o2.pl Abstrakt Prezentowany artykuł zawiera wyniki badań lichenologicznych na antropogenicznych podłożach skalnych (zaprawie murarskiej, cemencie) prowadzonych w otoczeniu 8 schronisk górskich w polskiej części Karkonoszy. W górach tych nie występują żadne skały wapienne, z związku z tym wykazanie występowania zasadolubnych porostów na podłożach antropogenicznych, mimo braku naturalnych wapiennych podłoży skalnych było głównym celem badań. Na badanym terenie stwierdzono występowanie dwudziestu ośmiu gatunków, w tym dziesięć z nich: Acarospora glaucocarpa, Caloplaca citrina, C. crenulatella, C. decipiens, C. velana, Lecania sylvestris, Lecanora albescens, Lecidella stigmatea, Physcia dubia and Thelidium minimum są nowe dla całego obszaru Karkonoszy; natomiast sześć innych: Acarospora heppii, Aspicilia moenium, Eiglera flavida, Lecanora dispersa, Phaeophyscia nigricans and Sarcogyne regularis zostały zanotowane po raz pierwszy dla polskiej części Karkonoszy. Abstract Presented paper comprises the results of lichenological investigations on anthropogenic rock substrates (concrete, mortar) in surroundings of 8 shelter-houses in the Polish part of Karkonosze Mts. In this mountain range there are no calcareous rocks, so providing existence of calciphilous lichens on man-made substrates in spite of shortage of natural calcareous substrates was the general purpose. At the investigated area twenty eight lichen species have been found. Ten of them: Acarospora glaucocarpa, Caloplaca citrina, C. crenulatella, C. decipiens, C. velana, Lecania sylvestris, Lecanora albescens, Lecidella stigmatea, Physcia dubia and Thelidium minimum are new to the whole Karkonosze Mts; six others: Acarospora heppii, Aspicilia moenium, Eiglera flavida, Lecanora dispersa, Phaeophyscia nigricans and Sarcogyne regularis are reported for the first time from the Polish part of the range. Słowa kluczowe: porosty kalcyfilne, podłoża antropogeniczne, Karkonosze, synantropizacja Keywords: calciphilous lichens, anthropogenic substrates, Karkonosze Mts, synanthropization 101
Pietrzykowska: Porosty podłoży skalnych związanych z człowiekiem Wstęp Karkonosze są górami niezwykle majestatycznymi i różnorodnymi, w związku z czym przyciągały one całe rzesze botaników od dawien dawna. Najwięcej badań do tej pory poświęcono roślinom naczyniowym, jednakże porostami bardzo intensywnie interesowali się niemieccy przyrodnicy już w XIX wieku. Porosty występujące na naturalnych podłożach skalnych to najliczniejsza oraz najlepiej zbadana grupa ekologiczna lichenobioty Karkonoszy (Kossowska 2007). Jednakże po polskiej stronie Karkonoszy nie znajdziemy kalcyfilnych epilitów na naturalnym podłożu skalnym, które nie występują na tym terenie, z powodu specyficznej budowy geologicznej Karkonoszy, charakteryzującej się dominacją bardzo kwaśnych skał krzemianowych (granitów). Pojawienie się człowieka na terenie Sudetów już na początku naszego tysiąclecia oraz sukcesywna gospodarka na obszarze górskim przyczyniły się do wprowadzenia do naturalnego środowiska obcych substratów skalnych, odmiennych pod względem chemizmu takich jak beton czy zaprawa murarska. Dzięki temu wapieniolubne gatunki porostów zyskały możliwość egzystowania na obcym do tej pory dla nich obszarze i powiększania swojego areału występowania. Głównym celem przeprowadzonych badań było wykazanie występowania porostów kalcyfilnych na antropogenicznych podłożach skalnych w obszarze schronisk karkonoskich, pomimo braku naturalnych zasadowych podłoży skalnych. Badania lichenobioty na podłożach związanych z człowiekiem mają w Karkonoszach charakter pionierski, a poniższe wyniki wzbogacają stan wiedzy na temat epilitycznych gatunków tego obszaru. Metodyka Badania terenowe prowadzono w okresie od maja do listopada 2007 w otoczeniu ośmiu schronisk górskich, zlokalizowanych na Głównym (Śląskim) Grzbiecie Karkonoszy pomiędzy Halą Szrenicką a Śnieżką. Dodatkowym stanowiskiem był murek oporowy przy Drodze Jubileuszowej biegnącej od Śnieżki do Domu Śląskiego. W obrębie każdego obiektu wyróżniono szereg stanowisk badawczych, takich jak murki, mury, schodki, ściany schronisk, podmurówki i betonowe studzienki. Jako przykład schronisko Samotnia (Ryc.1). W obrębie stanowiska pobierano kilka prób fragmentów plech wszystkich występujących tam porostów. Zebrane plechy porostów oznaczono w oparciu o klucze: Nowaka i Tobolewskiego (1975), Wirtha (1995) oraz Purvisa i in. (1992). Nazewnictwo przyjęto za Santessonem i in. (2004), z wyjątkiem Lecanora semipallida H. Magn. (Śliwa 2009). Materiał zielnikowy przekazano do herbarium Zakładu Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Instytutu Biologii Roślin Uniwersytetu Wrocławskiego. Ryc. 1. Stanowiska badawcze wokół schroniska Samotnia. Fig. 1 The research localities in the surroundings of Samotnia shelter-house. 102
Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Wyniki i dyskusja Na badanym terenie odnaleziono 28 gatunków porostów (Tab.1), należących do 17 rodzajów, z których najliczniejsze są Caloplaca oraz Lecanora. Gatunki najczęściej występujące na analizowanych stanowiskach m.in. Candelariella aurella czy Lecanora albescens to w większości taksony pospolite zarówno na naturalnych jak i sztucznych podłożach wapiennych na terenie kraju. Tab. 1. Lista stwierdzonych gatunków. Stanowiska: 1 Hala Szrenicka; 2 Szrenica; 3 Pod Łabskim Szczytem; 4 Odrodzenie; 5 Samotnia; 6 Strzecha Akademicka; 7 Dom Śląski; 8 Śnieżka; 9 Droga Jubileuszowa. The list of species. Localities: 1 Hala Szrenicka; 2 Szrenica; 3 Pod Łabskim Szczytem; 4 Odrodzenie; 5 Samotnia; 6 Strzecha Akademicka; 7 Dom Śląski; 8 Śnieżka; 9 Droga Jubileuszowa. Liczba porządkowa Ordinal number Nazwa gatunkowa Name of species Stanowisko Locality 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Acarospora glaucocarpa (Ach.) Körb. + + + + + + 2 Acarospora heppii (Nägeli ex Hepp) Nägeli + + + 3 Aspicilia moenium (Vain.) G. Thor & Timdal + + + + + 4 Caloplaca citrina (Hoffm.) Th. Fr. + + + + + 5 Caloplaca crenulatella (Nyl.) H. Olivier + + + + + + + + + 6 Caloplaca decipiens (Arnold) Blomb. & Forssell + 7 Caloplaca holocarpa (Hoffm.) A.E. Wade + 8 Caloplaca velana (A. Massal.) Du Rietz + + + 9 Candelariella aurella (Hoffm.) Zahlbr. + + + + + + + + + 10 Candelariella vitellina (Hoffm.) Müll. Arg. + 11 Eiglera flavida (Hepp) Hafellner + 12 Lecania sylvestris (Arnold) Arnold + 13 Lecanora albescens (Hoffm.) Branth & Rostr. + + + + + + + + + 14 Lecanora dispersa (Pers.) Sommerf. + + + + + + + + + 15 Lecanora intricata (Ach.) Ach. + + 16 Lecanora polytropa (Ehrh. ex Hoffm.) Rabenh. + + + 17 Lecanora semipallida H. Magn. + + + + + + + 18 Lecidella stigmatea (Ach.) Hertel & Leuckert + + + + 19 Phaeophyscia nigricans (Flörke) Moberg + + 20 Physcia caesia (Hoffm.) Fürnr. + + 21 Physcia dubia (Hoffm.) Lettau + + 22 Protoparmeliopsis muralis (Schreb.) M. Choisy + + + + + + 23 Rinodina castanomelodes H. Mayrhofer & Poelt + + 24 Sarcogyne regularis Körb. + + + + + + + + + 25 Thelidium minimum Arnold + 26 Trapelia coarctata (Sm.) M. Choisy + 27 Verrucaria muralis Ach. + + + + 28 Xanthoria elegans (Link) Th. Fr. + + + + + Razem/Total: 12 13 11 7 11 16 12 23 8 103
Pietrzykowska: Porosty podłoży skalnych związanych z człowiekiem Udział porostów reprezentujących plechy różniące się pod względem morfologicznym jest typowy dla lichenobioty skał wapiennych, gdzie zdecydowanie dominują formy skorupiaste (73 %), najbardziej zróżnicowane w obrębie grupy. Brak jest natomiast gatunków o plesze krzaczkowatej, a porosty listkowate, łuseczkowate i plakodiowe (pośrednie między skorupiastymi i listkowatymi) stanowią niewielki procent. Chemizm podłoża jest czynnikiem mającym istotny wpływ na osiedlanie się porostów. Badane gatunki podzielono korzystając z diagnoz siedliskowych Wirtha (1995) na trzy kategorie pod względem preferencji siedliskowych: kalcyfile obligatoryjne (przywiązane wyłącznie do podłoży wapiennych, zarówno naturalnych, jak i sztucznych), kalcyfile fakultatywne (spotykane także na innych podłożach zasadowych) oraz porosty niekalcyfilne (o szerokiej skali ekologicznej, występujące zarówno na podłożach zasadowych, jak i kwaśnych, lub też acydofile wyjątkowo przechodzące na podłoża antropogeniczne). Do najmniejszej grupy kalcyfili obligatoryjnych należą: Aspicilia moenium, Caloplaca crenulatella, C. decipiens, C. velana, Lecania sylvestris, Lecanora semipallida, Rinodina castanomelodes i Thelidium minimum. Najbardziej liczną grupę stanowią porosty kalcyfilne fakultatywne, do której zaliczyć można: Acarospora glaucocarpa, Acarospora heppii, Caloplaca citrina, C. holocarpa, Candelariella aurella, Eiglera flavida, Lecanora albescens, L. dispersa, Lecidella stigmatea, Phaeophyscia nigricans, Physcia caesia, Sarcogyne regularis, Verrucaria muralis i Xanthoria elegans. Są to jednocześnie gatunki najczęściej występujące na badanym terenie. Pozostałe gatunki, takie jak: Candelariella vitellina, L.ecanora intricata, L. polytropa, Physcia dubia, Protoparmeliopsis muralis i Trapelia coarctata to porosty niekalcyfilne, spotykane najczęściej na okruchach innych skał, cegle oraz przechodzące na zaprawę murarską z elementów granitowych. Procentowy udział wyżej wymienionych grup porostów przedstawia Ryc. 2. Dzięki wprowadzeniu sztucznych podłoży skalnych w Karkonoszach wapieniolubne epility zyskały szansę na zasiedlenie terenów niedostępnych dla nich do tej pory. Zjawisko to nazwać można synantropizacją, a jej miarą jest m.in. powiększanie areału występowania. W takich odmiennych ekologicznie warunkach kalcyfilne gatunki mogą różnicować się tworząc coraz to nowe ekotypy. W związku z tym, że lichenobiota antropogenicznych wapiennych podłoży skalnych nie była do tej pory badana, a naturalne podłoża mają charakter bezwapienny (taksony mające większe wymagania spotkać można jedynie w żyle bazaltowej Małego Śnieżnego Kotła (Kossowska 2006)), większość stwierdzonych gatunków to taksony nowe dla Karkonoszy lub dla ich polskiej części (por. Kossowska 2006). Do nowych dla Karkonoszy należą: Acarospora glaucocarpa, Caloplaca citrina, C. crenulatella, C. decipiens, C. velana, Lecania sylvestris, Lecanora albescens, Lecidella stigmatea, Physcia dubia i Thelidium minimum. Dalsze gatunki takie jak: Acarospora heppii, Eiglera flavida znane były tylko z wapiennych skał w Obřim dole 104 21% 8% 71% gatunki kalcyfilne obligatoryjne gatunki kalcyfilne fakultatywne gatunki niekalcyfilne Ryc. 2. Procentowy udział poszczególnych grup siedliskowych w badanej lichenobiocie. Fig. 2 Share of particular habitat groups in researched lichens. (Eitner 1896, Kuťák 1926), natomiast Aspicilia moenium, Lecanora dispersa, Phaeophyscia nigricans i Sarcogyne regularis zidentyfikowano w obrębie betonowych konstrukcji w rejonie Śnieżki i Růžovej hory (Palice, informacja listowna). Zgodnie z polską czerwoną listą porostów (Cieśliński i in. 2003) cztery gatunki odnalezione na badanym terenie uważane są za zagrożone w skali kraju. Są to: Rinodina castanomelodes kategoria CR (krytycznie zagrożone), Eiglera flavida NT (bliskie zagrożenia),
Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Acarospora glaucocarpa LC (słabo zagrożone) i Lecanora conferta DD (niedostateczne dane). Warto jeszcze wspomnieć o kolejnych stanowiskach Lecanora semipallida taksonu po raz pierwszy zidentyfikowanego w Karkonoszach przez Śliwę (2009). Podsumowanie Przeprowadzone obserwacje potwierdzają zjawisko antropopresji, które uwidacznia się w rozprzestrzenianiu się porostów na siedliska związane z człowiekiem. Daje to szansę egzystowania wielu nowym gatunkom na bezwapiennym obszarze Karkonoszy. Do tej pory nie prowadzono badań lichenobioty sztucznych podłoży wapiennych w innych obszarach górskich Polski, dlatego niemożliwe jest skonfrontowanie wyników i próba zauważenia jakichkolwiek zależności. W porównaniu jednak do lichenobioty antropogenicznych podłoży wapiennych na niżu Polski (57 gatunków; Sągin 1998), liczba taksonów zanotowanych w Karkonoszach jest prawie dwa razy mniejsza. Najwięcej gatunków zanotowano na najwyżej położonym stanowisku na Śnieżce, gdzie klimat jest najostrzejszy, a więc można przypuszczać, że ostry klimat górski nie ma wpływu na osiedlanie się porostów. Jednakże badania te mają charakter pionierski, dlatego do lepszego i dokładniejszego poznania stanu i ekologii bioty porostów na sztucznych wapiennych podłożach skalnych, konieczne będą dalsze badania w Karkonoszach oraz innych pasmach górskich Polski. Literatura Cieśliński S., Czyżewska K. & Fabiszewski J. 2003: Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce. W: K. Czyżewska (red.), Zagrożenie porostów w Polsce. Monogr. Bot. 91: 13 49. Eitner E. 1896: Nachträge zur Flechtenflora Schlesiens. Jahresb. Schles. Ges. vaterl. Cultur 73: 2 26. Kossowska M. 2006: Checklist of lichens and allied fungi of the Polish Karkonosze Mts s. 131. W. Szafer Institute of Botany. Polish Akademy of Sciences. Kraków. Kossowska M. 2007: Porosty Śnieżki stan zbadania. W: J. Štursa & R. Knapik (red.), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., Svoboda n. Upou. Opera Corcontica 44(1): 281 287. Kossowska M. 2008: Lichens growing on calcareous rocks in the Polish part of the Sudety Mountains. Acta Botanica Silesiaca Monographiae 3: 1 108. Kuťák V. 1926: Přispěvek k lichenologii Krkonoš. Preslia 4: 20 29. Nowak J. & Tobolewski Z. 1975: Porosty polskie. Opisy i klucze do oznaczania porostów w Polsce dotychczas stwierdzonych lub prawdopodobnych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa Kraków. 1177 str. Pietrzykowska K. & Kossowska M. 2010: Lichens of anthropogenic calacareous substrates in surroundings of mountain shelter-houses in the Polish part of the Karkonosze Mts. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 17(1): Purvis O. W., Coppins B. J., Hawksworth D. L., James P. W. & Moore D. M. (red.) 1992: The lichen flora of Great Britain and Ireland. The British Lichen Society. London. 710 str. Santesson R., Moberg R., Nordin A., Tønsberg T. & Vitikainen O. 2004: Lichen-forming nad lichenicolous fungi of Fennoscandia.. Museum of Evolution. Uppsala University. 359 str. Sągin B. 1998: Porosty wapiennych podłoży pochodzenia antropogenicznego (praca doktorskaiej, Katedra Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdańskiego) Śliwa L. 2009: Lecanora semipallida (lichenized Ascomycota) in Poland. Pol. Bot. J. 54(1): 31 36. Vondrák J., Kocourková J., Palice Z. & Liška J. 2006: New and noteworthy lichens in the Czech Republic genus Rinodina. W: Lackavičová A., Guttová A., Lisická E. & Lizoň P. (red.), Central Europaean lichens diversity and threat, Mycotaxon, Ithaca: 109 118. Wirth V. 1995: Die Flechten Baden-Würtembergs. Ed. 2. E. Ulmer Verl. Stuttgart. 1006 str. 105