SZYSZKO Grzegorz 1 OPIELAK Marek 2 Analiza zmian konstrukcyjnych pojazdów pożarniczych w zależności od obowiązujących norm WSTĘP Straż Pożarna odgrywa bardzo ważną rolę w systemie bezpieczeństwa państwa. Strażacy usuwają różnego rodzaju zagrożenia pożarowe, techniczne, chemiczne, wodne, medyczne, wykorzystując do tego celu pojazdy i sprzęt ratowniczy. Aby sprzęt transportowy i ratowniczy mógł sprawnie funkcjonować, niezbędne było unormowanie całego systemu logistycznego jednostek ochrony przeciwpożarowej. Budowa logistyki w grupie pojazdów gaśniczych i specjalnych nie należała do łatwych i napotykała wiele problemów. Niegdyś strażacy do pomocy mieli sikawki, potem pierwsze autopogotowia z odkrytymi kabinami, autopolewaczki, samochody zastępcze, aż do samochodów z najnowszą techniką pożarniczą. Wraz ze zmianami norm prawnych regulujących budowę, podział i parametry pojazdów pożarniczych, zmianom ulegały ich konstrukcje. W artykule przedstawiono zmiany w budowie pojazdów pożarniczych oraz akty prawne na podstawie których powstawały. 1. RYS HISTORYCZNY Pierwsze samochody pożarnicze na ziemiach polskich pojawiły się w 1911 roku. Do Poznania zakupiono w firmie Daimler sikawkę gazową, autopompę oraz drabinę mechaniczną magirus z drewnianymi przęsłami. Pojazdy miały kabiny typu otwartego oraz koła pełne. Dodatkowo zakupiono jeden samochód osobowy do szkolenia kierowców. W kolejnych latach tabor powiększono o ambulans. W ciągu następnych lat kolejne miasta motoryzowały straże ogniowe: Kraków, Warszawa, Toruń, Wilno, Lwów, Bydgoszcz. Istotnym dla rozwoju pożarnictwa był fakt utworzenia w 1921 r. Głównego Związku Straży Pożarnych Rzeczpospolitej Polskiej, a następnie działającego przy nim Wydziału Technicznego (1930 r.), który rozpoczął prace nad przygotowaniem przepisów i norm dotyczących wyposażenia straży pożarnych. Dzięki ustaleniu wymagań technicznych zakłady produkujące pojazdy mogły rozpocząć seryjny montaż pojazdów, a pierwszym polskim podwoziem pożarniczym był Ursus oraz Polski Fiat. W roku 1937 została wydana pierwsza polska norma prawna dotycząca wyposażenia i rozmieszczenia straży pożarnych. Było to Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 16.10.1937 r. o rozmieszczeniu, liczebności i zaopatrzeniu miejscowych straży (pogotowi) pożarnych i uznaniu straży pożarnych za miejscowe (Dz.U. nr 78 z 17 listopada 1937 r.). Przepis ten zamienił wozy konne na pojazdy pożarnicze i stanowił ( 9): w gminach miejskich liczących ponad 40 000 mieszkańców wszystkie plutony (sekcje) straży pożarnej powinny być zmotoryzowane, w gminach miejskich liczących od 10 000 do 40 000 mieszkańców straże pożarne powinny posiadać co najmniej jeden pluton zmotoryzowany, w gminach liczących mniej niż 10 000 mieszkańców straże pożarne mogą nie posiadać plutonów zmotoryzowanych, okręgowe pogotowia pożarne powinny być zmotoryzowane. 1 Politechnika Lubelska, Wydział Mechaniczny, 20-618 Lublin, ul. Nadbystrzycka 36. Tel: +48 81 538 42 84, Fax: +48 81 538 42 33, gszyszko@op.pl 2 Politechnika Lubelska, Wydział Mechaniczny, Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii, 20-618 Lublin, ul. Nadbystrzycka 36. Tel: +48 81 538 42 84, Fax: +48 81 538 42 33, m.opielak@pollub.pl 6229
10. Pluton zmotoryzowany straży lub pogotowia powinien być zaopatrzony w trzy samochody, z których każdy powinien być wyposażony w sprzęt potrzebny do przeprowadzenia samodzielnej akcji ratowniczej [13]. Kolejnym aktem prawnym wprowadzającym już szczegółowe parametry było Zarządzenie 71 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26.04.1939 r. o wzorcowych zestawach sprzętu technicznego dla straży (pogotowi) pożarnych miejscowych. 1. (1) Dla straży i pogotowi pożarnych zmotoryzowanych ustala się następujące wzorowe typy samochodów pożarniczych, nazywanych w dalszych postanowieniach zarządzenia niniejszego autopogotowiami pożarniczymi: a) autopogotowie pożarnicze typu AM I, b) autopogotowie pożarnicze typu AM II, c) autopogotowie pożarnicze typu AM III, d) autopogotowie pożarnicze typu AO I, e) autopogotowie pożarnicze typu AO II ( ). (3) Autopogotowia pożarnicze typów AOI, AOII i AOIII są samodzielnymi jednostkami straży pożarnych miejskich lub prywatnych przeznaczonymi do niesienia pomocy i ratunku przy użyciu co najmniej 3 prądów wody. (4) Autopogotowia pożarnicze typów AOI i AOII są samodzielnymi jednostkami okręgowych pogotowi pożarnych lub straży pożarnych, pełniących obowiązki okręgowych pogotowi pożarnych, przeznaczonymi do niesienia pomocy i ratunku przy użyciu co najmniej 3 prądów wody ( ). 2. (1) Autopogotowie pożarnicze typu AM I powinno posiadać: a) podwozie ciężarowe o nośności brutto 3.500 kg, b) silnik o mocy co najmniej 50 KM, c) zbiornik do przewożenia wody o pojemności około 1.800 l, d) autopompę co najmniej wielkości III lub motopompę wielkości II z całkowitym wyposażeniem, e) sprzęt wymieniony w załączniku nr 1, oraz być przystosowane do przewożenia w pozycji siedzącej 6 ludzi ze sprzętem osobistym [17]. Autopogotowie AMII miało takie same parametry jednak mogło przewozić 8 osób, a AMIII służyło do przewożenia 10 osób. Inaczej sprawa wyglądała z Autopogotowiami Okręgowymi AOI i AOII. (4) Autopogotowie pożarnicze typu AOI powinno posiadać: a) podwozie ciężarowe o nośności brutto 3.500 kg, b) silnik o mocy co najmniej 50 KM, c) zbiornik do przewożenia wody o pojemności około 1.800 l, d) autopompę co najmniej wielkości III lub motopompę wielkości II albo 2 motopompy wielkości II z całkowitym wyposażeniem, e) sprzęt wymieniony w załączniku nr 4, oraz być przystosowane do przewożenia w pozycji siedzącej 10 ludzi ze sprzętem osobistym. (5) Autopogotowie pożarnicze typu AOII powinno posiadać: a) podwozie ciężarowe o nośności brutto 2.000 kg, b) silnik o mocy co najmniej 35 KM, c) motopompę wielkości II z całkowitym wyposażeniem, d) sprzęt wymieniony w załączniku nr 5, oraz być przystosowane do przewożenia w pozycji siedzącej 6 ludzi ze sprzętem osobistym [17]. Jednocześnie ówczesny Minister Spraw Wewnętrznych wprowadził sprawdzenie i dopuszczanie do użytkowania sprzętu stosowanego przez straże pożarne: 2. Podwozia, nadwozia, auto i motopompy, wozy konne, drabiny, urządzenia pianotwórcze, hydronetki, węże, łączniki i gaśnice powinny być wyprodukowane zgodnie z wymaganiami technicznymi Związku Straży Pożarnych R.P. i przed oddaniem ich do użytku zbadane i ocechowane przez Związek [17]. Prawne unormowanie kontroli sprzętu pożarniczego pozwoliło na budowanie lepszych, ujednoliconych konstrukcji. 6230
II Wojna Światowa przeszkodziła dalszej normalizacji przepisów i rozwoju konstrukcji samochodów pożarniczych na terenie Polski. 2. NORMY POLSKIEGO KOMITETU NORMALIZACYJNEGO W latach powojennych następował powolny rozwój konstrukcji pojazdów pożarniczych. Z uwagi na zniszczenia powojenne i brak możliwości produkcyjnych podwozi, pozyskiwano pozostawione przez Niemców stare, często uszkodzone wojskowe pojazdy na podwoziu Mercedesa czy Opla. Aby uzupełnić braki, do polski importowano podwozia samochodów Dodge, GMC, Studebacker. Strażacy sami przebudowywali pozyskane podwozia na potrzeby samochodów pożarniczych. W kraju powojenną seryjną produkcję samochodów pożarniczych rozpoczęto w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Mielcu i Zakładach Samochodowych w Kaliszu. Budowały one pojazdy na podwoziach Ford V-8 oraz Bedford OLBZ sprowadzanych z zagranicy. Początkowo pierwsze pojazdy nie posiadały zbiorników na wodę, ale dysponowały motopompą lub autopompą i przewoziły podstawowy sprzęt pożarniczy. Pod koniec 1951 r. w Sanockiej Fabryce Wagonów Sanowag powstał prototyp pierwszego polskiego samochodu pożarniczego na podwoziu Star A20. W roku 1953 Komitet Normalizacyjny wydał pierwszą normę określającą podział pojazdów pożarniczych: PN-53/S-48050 Samochody pożarnicze. Podział i oznaczenia. W tym dokumencie dokonano pierwszego podziału samochodów pożarniczych na samochody gaśnicze, specjalne, zastępcze oraz pomocnicze. Dodatkowo wprowadzono podział ze względu na nośność: lekkie, średnie, ciężkie. W normie tej możemy zauważyć, że wprowadzono samochody zastępcze które były jedynie przystosowane do celów pożarniczych, i spełniały funkcję samochodów gaśniczych. W latach 60-tych i 70-tych następował szybki rozwój konstrukcji pojazdów pożarniczych i dokonano kolejnego ujednolicenia podziału pojazdów pożarniczych normami: PN-63/M-51300 oraz PN-71/M-51300. Norma z 1963 roku zlikwidowała podział względem nośności pojazdów oraz utrzymała rodzaje pojazdów dodając jedynie pojazdy gaśnicze specjalne. Jej celem było wprowadzenie oznaczeń do produkowanych typów pojazdów. W związku z pojawieniem się w służbie pojazdów nowszych konstrukcji i celem ujednolicenia produkcji Norma z 1971 r. wprowadziła jedynie dwa rodzaje pojazdów: gaśnicze i specjalne oraz wyróżniła pojazdy lekkie do 2500 kg, średnie 2500-8000 kg i ciężkie powyżej 8000 kg. Dodatkowo samochody gaśnicze podzielono na pojazdy z autopompą (A), z motopompą (M), ze zbiornikiem wodnym (B), z butlami CO (Sn), z proszkiem gaśniczym (Pr), a samochody specjalne na: wężowe (W), z drabiną samochodową (D), z podnośnikiem (H), z dźwigiem samochodowym (Dz), z urządzeniem dowodzenia i łączności (Dł), operacyjny (Op), z urządzeniem przeciwgazowodymowym (Pgaz), z urządzeniem oświetleniowym (On), z urządzeniem ratownictwa wodnego (Rw), sanitarny (San), z urządzeniami do usuwania skutków awarii chemicznych (Chem), z wyposażeniem warsztatowym (Wt), kwatermistrzowski (Kw), ze sprzętem do usuwania katastrof budowlanych i innych (T). Podział stosowany do dziś w praktyce pożarniczej oraz działaniach operacyjnych przedstawia norma PN-79/M-51300. Wprowadza ona podział na samochody: a) gaśnicze (G) - samochód pożarniczy przystosowany do przewożenia ludzi, sprzętu pożarniczego i środków gaśniczych przeznaczony do prowadzenia akcji gaśniczej, b) specjalne (S) samochód pożarniczy przystosowany do przewożenia ludzi i sprzętu potrzebnego do wykonania zadań specjalnych przy akcji gaśniczej lub ratowniczej. W odniesieniu do Normy z 1971 r. pozostawiono podział na samochody lekkie, średnie i ciężkie jednak zmieniono ilość kilogramów poszczególnych klas masy całkowitej pojazdu tj.: a) lekkie (L) do 3.500 kg, b) średnie (bez oznaczenia) powyżej 3.500 kg do 12.000 kg, c) ciężkie (C) powyżej 12.000 kg. W latach 90 zaczęły powstawać nowoczesne zakłady produkcyjne zajmujące się produkcją samochodów pożarniczych wprowadzając najnowsze technologie. Rozpoczęto produkcję na najnowszych podwoziach Volvo, Mana, Mercedesa, Renault i Scanii. 6231
3. OBECNY STAN PRAWNY Normą obecnie obowiązującą jest PN-EN 1846-1, która jest tłumaczeniem normy europejskiej EN 1846-1:1998. Wprowadziła ona podział samochodów pożarniczych względem masy rzeczywistej pojazdów: a) klasa lekka (L) - pojazdy powyżej 2 t do 7,5 t, b) klasa średnia (M) od 7,5 t do 14 t, c) klasa ciężka (S) powyżej 14 t [2]. Dodatkowo wprowadzono również kategorie, uwzględniające zdolności poruszania się w różnych warunkach: a. kategoria 1 miejskie (do poruszania się po drogach utwardzonych), b. kategoria 2 uterenowione (do poruszania się po drogach utwardzonych i w ograniczonym zakresie poza tymi drogami), c. kategoria 3 terenowe (do poruszania się po wszystkich drogach). Jednocześnie norma wprowadza grupy w zależności od zastosowania: a) samochody ratowniczo-gaśnicze: z pompą, b) samochody specjalne, c) samochody z drabiną mechaniczną i/lub podnośnikiem hydraulicznym, d) samochody ratownictwa technicznego, e) samochody ratownictwa medycznego, f) samochody sprzętowe ratownictwa chemicznego, g) samochody dowodzenia, h) samochody do przewozu osób, i) samochody zaopatrzeniowe, j) inne samochody specjalne [2]. Ogólne wymagania dotyczące bezpieczeństwa oraz wymagania dotyczące cech użytkowych specjalnych samochodów ratowniczo-gaśniczych wyszczególnionych w EN 1846-1 określa norma EN 1846-2. Przykładem może być oznaczenie najbardziej popularnego samochodu gaśniczego na podwoziu renault midlum, gdzie zgodnie z normą PN-EN 1846-1 będzie ono wyglądało: M-2-6-2500-10/2000-1 gdzie M samochód średni, 2 z napędem uterenowionym, 6 z sześcioosobową kabiną, 2500 zbiornikiem na wodę o pojemności 2500 l, z pompą pożarniczą o wydajności 2000 l przy ciśnieniu 10 bar (10/2000), 1 z agregatem prądotwórczym. Z uwagi na dość skomplikowany zapis, nazwy i oznaczenia samochodów pożarniczych zawarte w nowej Polskiej Normie z 2000 roku nie są powszechnie stosowane w praktyce pożarniczej i działaniach operacyjnych. Najbardziej popularna jest Polska Norma z 1979 roku stosowana w czasopismach, publikacjach, jak i luźnych rozmowach wśród sympatyków pożarnictwa gdzie omawiany przykład możemy zapisać krótko: GBA 2,5/20 (rys. 1). Rys. 1. Średni samochód gaśniczy ze zbiornikiem wodnym o pojemności 2,5 m 3 i autopompą o wydajności 20 hl/min, GBA 2,5/20 (PN-79/M-51300), M-2-6-2500-10/2000-1 (PN-EN 1846-1) 6232
Obecnie poruszające się po ulicach naszych miast pojazdy pożarnicze powinny spełniać wymagania następujących aktów prawnych: 1. Ustawa Prawo o ruchu drogowym z dnia (Dz. U. z 2012 r. poz. 1137 z późn. zm.), 2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia (Dz. U. nr 32 z 2003r. poz. 262 z późn. zm.), 3. Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 20 czerwca 2007r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu zasad bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania (Dz. U. nr 143 z 2007 r. poz. 1002 z późniejszymi zmianami), 4. Rozporządzenia Ministrów: Spraw Wewnętrznych, i Administracji, Obrony Narodowej, Finansów oraz Sprawiedliwości z dnia 2 sierpnia 2011 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów specjalnych i pojazdów używanych do celów specjalnych Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Służby Graniczne, kontroli skarbowej, Służby Celnej, Służby Więziennej i Straży Pożarnej (Dz. U. nr 165 z 2011 r.), 5. Norma PN EN 1846-1 i PN EN 1846-2, 6. Podwozie pojazdu powinno posiadać świadectwo homologacji typu zgodne z odrębnymi przepisami krajowymi odnoszącymi się do prawa o ruchu drogowym. Dokładne opisy konstrukcyjne pojazdów pożarniczych zostały przygotowane również przez Komendę Główną Państwowej Straży Pożarnych w Warszawie oraz Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej w Józefowie. Na stronach internetowych KG PSP oraz Związku Ochotniczych Straży Pożarnych możemy znaleźć dokumenty dokładnie opisujące wymagania dla pojazdów pożarniczych oraz standardowe wyposażenie w sprzęt ratowniczy,który powinien się znaleźć w tych pojazdach. PODSUMOWANIE Na przestrzeni 100 lat wymagania konstrukcyjne dotyczące samochodów pożarniczych uległy ogromnemu rozwojowi zaczynając od sikawki konnej do najnowszych specjalistycznych samochodów pożarniczych. Niejednokrotnie początkowo konstruowane pojazdy były odnośnikiem do kreowania odpowiednich przepisów. Ujednolicenie norm i wytycznych pozwoliło na budowanie większej liczby, zunifikowanych pojazdów o odpowiednich parametrach. Studiując literaturę oraz strony internetowe możemy spotkać wiele oznaczeń pojazdów pożarniczych na podstawie Polskiej Normy z 1979 r. Wprowadzona nowa norma europejska nie jest powszechnie stosowana ze względu na zbyt długi zapis oznaczenia pojazdów. Strażacy podczas likwidacji zagrożeń, szkoleń, a nawet dokumentach urzędowych stosują dobre, zwięzłe i krótkie oznaczenia. Jednak w związku z przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej występował obowiązek dostosowania odpowiednich przepisów. Analizując różne konstrukcje pojazdów pożarniczych można dojść do wniosku, że zapisanie wszystkiego w sztywnych normach byłoby utrudnieniem, ponieważ specyfika funkcjonowania jednostek w różnych regionach kraju jest inna. W przypadku bardzo specjalistycznych pojazdów (np. ratownictwa chemicznego, drogowego itp.) są one w dalszym ciągu konstruowane i wymyślane przez samych ratowników, jednak wymogi dla podwozia i ogólne parametry pojazdów pozostają bez zmian. Rygorystyczne zastosowanie norm i wytycznych w stosunku do pojazdów najbardziej popularnych wraz z unifikacją rozmieszczenia sprzętu oraz zastosowaniem jednej marki podwozia pozwoliłoby na obniżenie kosztów serwisu i szkolenia kierowców. 6233
Streszczenie Pierwsza połowa XX w. to czas wprowadzania pierwszych uregulowań prawnych dotyczących rozmieszczenia i wyposażenia straży pożarnych Na przełomie ostatnich 100 lat normy dotyczące wymagań konstrukcyjnych pojazdów pożarniczych ulegały wielu modyfikacjom. Wywierało to wpływ na rozwój konstrukcji pojazdów pożarniczych, poczynając od sikawki konnej do nowoczesnych samochodów specjalistycznych. Ujednolicenie norm i wytycznych dało możliwość wprowadzenia seryjnej produkcji i unifikacji sprzętu. W Polsce dotychczas stosowane normy i nazewnictwo zostały dostosowane do europejskich wzorców. Ich stosowanie w codziennej praktyce okazało się kłopotliwe ze względu na zbyt długi i skomplikowany zapis, co powoduje, że normy te nie są powszechnie stosowane. Niniejszy artykuł stanowi przegląd stosowanych i historycznych norm oraz zarządzeń związanych z konstrukcją pojazdów pożarniczych. Na ich podstawie opisano ewolucję konstrukcji tych środków transportu. Analysis of changes in structural fire-fighting vehicles depending on the applicable standards Abstract The first legal regulations concerning the fire service arrangement and equipment were introduced in the first half of the twentieth century. Within the last 100 years the standards of the fire-fighting vehicles construction requirements were modified many times. It affected the development of fire vehicles from horsedrawn units to modern fire engines. Standarisation helped to introduce mass production and unification of the equipment. Previously used Polish standards and names were adapted to European ones. Their daily use turned out to be problematic because they were too long and complicated in writing which means that these standards are not commonly used. The following article is an overview of contemporary and historical standards and regulations related to the construction of fire engines vehicles. On their basis the evolution of these means of transport has been described. BIBILOGRAFIA 1. Czerwienko D., Gontarz A.,Jurecki L., Pogorzelski I., Pojazdy pożarnicze wczoraj i dziś rozwój technologii. Technika i Technologia, CNBOP 2012. 2. Norma PN EN 1846-1 Samochody pożarnicze - Podział i oznaczenie 3. Norma PN EN 1846-2 Samochody pożarnicze - Część 2: Wymagania ogólne - Bezpieczeństwo i parametry 4. Norma PN-53/S-48050 Samochody pożarnicze. Podział i oznaczenia. 5. Norma PN-63/M-51300 Samochody pożarnicze. Podział i oznaczenia. 6. Norma PN-71/M-51300 Samochody pożarnicze. Podział i oznaczenia. 7. Norma PN-79/M-51300 Samochody pożarnicze. Podział i oznaczenia. 8. Pilawski W., Historia sikawek, motopomp i samochodów pożarniczych. KG PSP, Warszawa 1994. 9. Pisarek M., Samochody straży pożarnej. Księży Młyn, Łódź 2013. 10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia (Dz. U. nr 32 z 2003 r. poz. 262 z późn. zm.). 11. Rozporządzenie Ministrów: Spraw Wewnętrznych i Administracji, Obrony Narodowej, Finansów oraz Sprawiedliwości z dnia 2 sierpnia 2011 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów specjalnych i pojazdów używanych do celów specjalnych Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Służby Graniczne, kontroli skarbowej, Służby Celnej, Służby Więziennej i Straży Pożarnej (Dz. U. nr 165 z 2011 r.). 12. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 20 czerwca 2007r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu zasad bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania (Dz. U. nr 143 z 2007 r. poz. 1002 z późniejszymi zmianami). 6234
13. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 16 października 1937 r. o rozmieszczeniu, liczebności i zaopatrzeniu miejscowych straży (pogotowi) pożarnych i uznaniu straży pożarnych za miejscowe (Dz. U. nr 78 z 1937 r. poz. 573). 14. Ustawa Prawo o ruchu drogowym z dnia (Dz. U. z 2012 r. poz. 1137 z późn. zm.). 15. www.pkn.pl 16. www.straz.gov.pl 17. Zarządzenie 71 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26.04.1939 r. o wzorcowych zestawach sprzętu technicznego dla straży (pogotowi) pożarnych miejscowych. 6235