Powiat włodawski w XX wieku

Strona1 prof. dr hab. Edward Olszewski Zakład Ruchów Politycznych Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie Powiat włodawski w XX wieku 1. Powiat włodawski w latach II Rzeczypospolitej Po wyparciu Rosjan przez państwa centralne z terenów Królestwa Polskiego, na terenach zajętych przez wojska austro-węgierskie w połowie maja 1915 roku, zostały powołane dwa gubernatorstwa wojskowe (kieleckie i piotrkowskie). Od 1 września 1915 r. większość terenów Lubelszczyzny na południe od linii rzek Wieprz-Tyśmienica i na wschodzie do Bugu (południowa granica dawnej guberni siedleckiej) znalazła się pod zarządem generał-gubernatorstwa wojskowego z siedzibą w Lublinie. Tereny byłej guberni siedleckiej sprzed 1912 r. weszły w skład niemieckiego obszaru okupacyjnego. Od września 1915 r. tereny północne wchodziły w skład generał gubernatorstwa warszawskiego, natomiast cztery południowo-wschodnie powiaty byłej guberni siedleckiej: bialski, konstantynowski z siedzibą w Janowie, radzyński i włodawski podlegały zarządowi niemieckiej komendy etapów Ober-Ost 1. Nie weszły one do proklamowanego w listopadzie 1916 r. Królestwa Polskiego, gdyż Niemcy potraktowali te tereny jako monetę przetargową w przypadku ewentualnych układów separatystycznych z Rosją lub Ukrainą. W lutym 1918 r. podczas rokowań brzeskich wykorzystywali ten argument. W myśl traktatu podpisanego 2 lutego 1918 r. z Centralną Radą Ukraińską 2 odstępowano Ukrainie Podlasie i Chełmszczyznę o obszarze większym niż teren guberni chełmskiej wytyczonej 23 czerwca (6 lipca) 1912 r. uchwałą Dumy. Do Ukrainy miały zostać włączone powiaty: tomaszowski, hrubieszowski i włodawski, chełmski, radzyński, konstantynowski, prawie pół zamojskiego (z Zamościem), pół biłgorajskiego i część krasnostawskiego. Był to obszar 16 tys. km 2 zamieszkały przez około jednego miliona ludności, z tego 55% Polaków i 30% Ukraińców. Ze względu na ostry sprzeciw społeczeństwa polskiego i nie wywiązanie się CRU z zobowiązań w dostawach zbóż 1 Tereny okupowane przez Niemcy na wschodzie 1914 r., nazywane Gebiet des Oberbefehlshabers Ost (Obszar Głównodowodzącego Wschodu), w skrócie Ober-Ost) W pow. włodawskim władzę sprawowała etapowa komendantura z rotmistrzem von Köckritzem na czele. 2 Centralna Rada Ukrainy został utworzona 17 marca 1917 r. w Kijowie pod przewodnictwem M. Hruszewskiego. Działała w latach 1917-1918. Jej rządem był Sekretariat Generalny. Dążyła do autonomii Ukrainy w ramach sfederowanego państwa rosyjskiego. Po rewolucji październikowej CRU była zwalczana przez rząd W. I. Lenina. Bolszewicy utworzyli Ukraińska Socjalistyczna Republikę Radziecką. W tej sytuacji premier W. Jakubowycz w styczniu 1918 r. proklamował niepodległość Ukraińskiego Związku Ludowego (utworzony w listopadzie 1917 r.), uznanego przez państwa centralne i zawarły z nim 28 stycznia 1918 r. układ pokojowy w Brześciu Litewskim. Po brzeskim traktacie pokojowym z 3 marca 1918 r., zawartym między Rosją bolszewicką a państwami centralnymi, 28 kwietnia 1918 r. Niemcy obalili CRU ustanawiając państwo ukraińskie (tzw. hetmańszczyzna) gen. Pawło Skoropadskiego W grudniu 1918 r. po zakończeniu okupacji niemieckiej i dojściu do władzy S. Petłury Skoropadski wyemigrował do Niemiec.

3 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977, s. 115-117. Strona dla państw centralnych oraz zbliżająca się klęska Niemiec i Austro-Węgier spowodowały, że do ratyfikacji traktatu nie doszło ani w Wiedniu, ani w Berlinie3. Pod okupacją niemiecką 24 sierpnia 1915 r. zostało utworzone generał-gubernatorstwo warszawskie z Hansem Beselerem na czele. W terenie działało 11 gubernatorów wojskowych (obejmowały po kilka powiatów). Urzędy powiatowe, z naczelnikami powiatów, podlegały naczelnikowi administracji cywilnej przy generał-gubernatorstwie. Powołano do życia sejmiki 2

Strona3 powiatowe jako organy samorządu terytorialnego. Opublikowana pod koniec 1916 r. ordynacja wyborcza do sejmików oparta była na systemie kurialnym: kurie wielkich właścicieli ziemskich, gmin wiejskich i miast. W zakres kompetencji sejmików, działających w ramach budżetu powiatowego, wchodziły kwestie gospodarcze, opieki społecznej, oświaty, zdrowia itp. Wykonawcą uchwał sejmiku był naczelnik powiatu. Członkowie władz miejskich początkowo byli mianowani. Od lata 1916 r. organem samorządowym w miastach była rada miejska, pochodząca z wyborów w systemie kurialnym. W początkowym okresie okupacji pozostawał nie zmieniony sprzed wojny ustrój gmin wiejskich, w których działali wójtowie, pisarze oraz funkcjonowały zebrania gminne 4. Problem Chełmszczyzny i dłuższe niż na innych terenach stacjonowanie silnych garnizonów niemieckich komplikowały we Włodawskiem drogę do niepodległości. Gdy w Lublinie powstawał 7 listopada 1918 r. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele we Włodawie stacjonowali jeszcze Niemcy, prowadząc aktywną walkę z Polską Organizacją Wojskową, która wraz ze Strażą Kresową zaczęła tworzyć pierwsze organy polskiej administracji w mieście i w powiecie. 10 listopada 1918 r. zapadła decyzja o warunkach rozbrojenia Niemców i tego dnia powołana została Miejska Rada Narodowa we Włodawie. Na tych wydarzeniach nie kończyły się problemy. W nocy z 12 na 13 listopada 1918 r. powstała w mieście kilkusetosobowa Czerwona Gwardia, która przejęła pełnię władzy we Włodawie.. Dwukrotnie doszło do starć z czerwonogwardzistami polskiego oddziału kawalerii i dużego oddziału wojskowego z Chełma, w wyniku czego rozbrojono oddział rewolucyjny i przywrócono miejscową polską władzę 5. Jesienią 1918 r. władze przejmowali Polacy. W sierpniu 1919 r. na terenach wyzwolonych spod okupacji Niemiec i Austro-Węgier utworzono pięć województw, w tym województwo lubelskie, które objęło teren byłej guberni lubelskiej i siedleckiej: dzieliło się na 19 powiatów, w tym powiat włodawski z liczbą 119 933 mieszkańców (na 2 406 932 mieszkańców województwa lubelskiego) 6. Z niewielkimi zmianami ten kształt terytorialny woj. lubelskiego zachował się do 1939 r. 7 Odnośnie pow. włodawskiego warto zaznaczyć, że w projekcie zmian podziału terytorialnego z 1928 r., opracowanego przez Juliana Suskiego, postulowano włączenie do pow. włodawskiego skrawek pow. brzeskiego za Bugiem na wysokości Włodawy. Argumentowano to związkami tej części pow. brzeskiego z Włodawą m. in. faktem, że stacja kolejowa Włodawa leżała po prawej stronie Bugu w pow. brzeskim i powiat włodawski terytorialnie miał tendencję do przekraczania linii Bugu 8. Po prawej stronie rzeki w Tomaszówce znajdował się dworzec kolejowy Włodawa, sanatorium kolejowe i szkoła powszechna, do której uczęszczały dzieci z Włodawy 9, a nawet niektórzy rolnicy mieli tam swoje grunty rolne. 4 Ibidem, s. 121-122. 5 Szerzej patrz: B. Pawłowski, Włodawa w Polsce Odrodzonej 1918-1939, (w: ) Dzieje Włodawy, pod red. E. Olszewskiego i R. Szczygła, Lublin-Włodawa 1991, s. 203-206. 6 Dziennik Praw Państwa Polskiego, nr 65, poz. 395; T. Mieczyński, Zarys fizyczno-geograficzny województwa lubelskiego, (w: ) Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, Lublin 1932, s. 3. 7 Z dniem 1 kwietnia 1932 r. zlikwidowany został pow. konstantynowski, z którego 6 gmin i m. Janów Podlaski weszło do pow. bialskiego. 8 J. Suski, Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1930, s. 52-60, (mapa po s. 58). 9 Patrz: E. Olszewski, M. Redde, W. Paszkowski, Włodawa i okolice w fotografii, Lublin-Włodawa 2005, s. 14

Strona4 Powiat włodawski pod względem terytorialnym był największym powiatem woj. lubelskiego: obejmował obszar 2314 km 2 (1918 r.), 2173 km 2 (1921 r., wg innych źródeł 2314 km 2 ), 2325,9 km 2 (1931 r.), 230 584 ha (1 kwietnia 1933 r.) 10. Różnice w powierzchni powiatu w niewielkim stopniu wynikały ze zmian terytorialnych, a bardziej z niedokładności pomiarów czy różnych sposobów pomiarów. Powiat obejmował 3 gminy miejskie miast nie wydzielonych (Włodawa, Parczew, Ostrów Lubelski) i 14 gmin wiejskich: Dębowa Kłoda, Hańsk, Krzywowierzba, Opole (siedziba Podedwórze Opole), Romanów (siedziba Sosnówka), Sławatycze (siedziba Hanna) 11, Sobibór (siedziba Zbereże) Tyśmienica, Uścimów, Wisznice, Włodawa (siedziba Szuminka), Wola Wereszczyńska, Wołoskowola, Wyryki. W powiecie w 1928 r. było 400 osiedli, a w gminach wiejskich 232 sołectwa. Zarówno podział administracyjny całego województwa, jak też powiatu włodawskiego nie był dostatecznie dobrze przystosowany do potrzeb administracyjnych, ani ludności w odrodzonej państwowości polskiej. Pochodził w zasadzie jeszcze z czasów zaborczych. W pow. włodawskim zbyt oddalone od centrum administracyjnego były gminy położone na zachodzie (Parczew, Tyśmienica, Uścimów, Ostrów, Dębowa Kłoda) i na północy (Wisznice, Romanów, Opole). Dla tych gmin Włodawa była położona peryferyjnie. Utrudniona była z nimi łączność komunikacyjna, gdyż na 1700 km dróg w całym powiecie tylko 92 km stanowiły szosy (5,4%). Ostrów od Włodawy dzieliła odległość 56 km złej drogi (od Lubartowa tylko 18 km), Parczew od Włodawy leżał w odległości 50 km. Tylko w kilku granicznych gminach (Wisznice, Romanów, Sławatycze, Włodawa, Wola Wereszczyńska) znajdowały się odcinki szos o długości 10-28 km. Drogi kolejowe przebiegały na przeciwległych krańcach, a liczyły się tylko drugorzędne stacje Uhrusk i Sobibór oraz nieco więcej na zachodzie Parczew, ale w kierunku na Lublin i Radzyń 12. W końcowych latach II RP były rozpatrywane wnioski Parczewa o utworzenie powiatu i Ostrowa oraz Tyśmienicy o przyłączenie do pow. lubartowskiego, gmin Wisznice o przyłączenie do pow. bialskiego, gminy Krzywowierzba o przyłączenie do pow. radzyńskiego. Postulaty te, pozytywnie zaopiniowane przez SMW, były bliskie sfinalizowania. Wybuch wojny uniemożliwił dokonanie zmian. Pod względem obszarów miejskich według stanu na 1928 rok wyraźnie dominowały Parczew (3627,2 ha) i Ostrów (2272,1 ha) nad Włodawą (1698,5 ha) 13. Natomiast do największych gmin wiejskich należały: Sobibór, Wola Wereszczyńska, Wisznice, Wyryki, Wołoska Wola, Hańsk, co jednak rzadko odpowiadało gęstości zaludnienia (patrz tabela 1) 10 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 125, 136; Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. I, Zagadnienia podstawowe, pod red. I Czumy, Lublin 1932, s. 3, 142-143. 11 Sławatycze zostały przyłączone do pow. wławskiego z dniem 18 listopada 1922 r. na mocy rozporzadzenia Rady Ministrów z dnia 6 listopada 1922 r. Dz.U. RP, 1922, nr 99, poz. 912. 12 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 135-136, 162-163; Przemysł ludowy, s. 57-58. 13 Według danych Wydziału Powiatowego we Włodawie powierzchnia gruntów należących do tych miast (poza Włodawą) była o wiele większa: Ostrów 4017,5 ha, Parczew 5196,0 ha.

Strona5 Tabela 1. Obszar gmin i zaludnienie (stan na 1928 rok według GUS) 14 Gmina Powierzchnia w ha Liczba ludności Liczba osiedli Gminy miejskie Ostrów 2272,1 4682 3 - Parczew 3627,2 8876 5 - Włodawa 1698,5 9066 - - Gminy wiejskie Dębowa Kłoda 11246,3 3624 27 32,3 Hańsk 17255,0 8226 31 47,5 Krzywowierzba 9255 4547 22 50,0 Opole 11251,1 3773 37 33,4 Romanów 13142 4126 19 31,5 Sławatycze 14492,7 6906 15 47,6 Sobibór 23255,0 9651 38 41,4 Tyśmienica 7726,4 3090 14 42,1 Uścimów 12710,8 5349 19 42,1 Wisznice 16572,6 10118 29 60,9 Włodawa 11722,9 5178 14 29,2 Wola Wereszczyńska 20828 8191 55 39,3 Wołoska Wola 17881,8 7166 44 40,0 Wyryki 20546,6 6874 28 33,5 Razem powiat 215486,4 109444 400 50,8 Gęstość zaludnienia Tej największej powierzchni powiatu włodawskiego w woj. lubelskim nie towarzyszyła odpowiednio duża liczba ludności i gęstość zaludnienia. W 1919 r. powiat liczył 119 933 mieszkańców i zajmował pod tym względem 10 miejsce wśród 19 powiatów woj. lubelskiego. Do 1921 r. w wyniku ruchów migracyjnych liczba mieszkańców spadla tym terenie do 82 532 osób 15, co przeliczało się na najmniejszą gęstość zaludnienia wynoszącą zaledwie 35,7 mieszkańców na km 2. W latach dwudziestych XX w. do gmin o najmniejszym zaludnieniu (24-28 osób na km 2 ) należały: Romanów, Opole, Wyryki, Włodawa, Hańsk oraz (28-34 osób na km 2 ): Dębowa Kłoda, Sobibór, Wołoskowola (wówczas Wołoska Wola), 14 Poniższe dane według GUS różnią się pod względem powierzchni gmin z danymi Wydziału Powiatowego we Włodawie (powierzchnia w ha): Ostrów m. (4017,5), Parczew m. (5196,0), Włodawa m. (1626,0), Dębowa Kłoda (12230,0), Hańsk (16918,0), Krzywowierzba (14438,0), Opole (11251,0), Romanów (14029,0), Sławatycze (15293,0), Sobibór (24765,0), Tyśmienica (7726,0), Uścimów (12713,5), Wisznice (16865,0), Włodawa (11725,0), Wola Wereszczyńska (21200,0), Wołoska Wola (17282,0), Wyryki (20547,0). Łącznie powiat 227 822,0 ha. Na podstawie: Przemysł ludowy...,s. 36. 15 Mniej mieszkańców liczyły tylko trzy powiaty: Sokołów Podlaski ( 75 857), Konstantynów (58 460), Biała Podlaska (57 461)

Strona6 Wola Wereszczyńska 16. Do końca lat dwudziestych XX w. liczba mieszkańców wzrosła do 100 241 osób, zaś w roku 1931 do 113 566 osób, ale nie osiągnięto stanu liczebnego z 1919 r. Na wzrost ludności szczególnie w pierwszych latach powojennych miał wpływ nie tylko przyrost naturalny ale także powroty mieszkańców tego regionu z Rosji. W dalszym ciągu powiat miał najmniejsze zaludnienie wynoszące 48,8 osób na km 2 (średnia krajowa 83 osób na km 2 ) 17. Według danych ze spisu powszechnego z 1921 r. pod względem wyznaniowym było 53% mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego, 26,6% prawosławnego, 17,6% - mojżeszowego, 2,5% ewangelickiego, co w pewnym stopniu odzwierciedlało skład narodowościowy mieszkańców powiatu: Polaków, Ukraińców, Żydów, Niemców (zapewne w tym Holendrów nazywanych tu Olendrami) 18. Tabela 2. Ludność powiatu włodawskiego pod względem wyznaniowym (1921 r.) Ogółem Rzymskokatolickie Prawosławne Mojżeszowe Nazwa gminy ludności Liczba % Liczba % Liczba % Gminy miejskie Ostrów 3813 2501 66 45 1,2 1267 32,8 Parczew 7893 3870 49 17 0,2 4005 50,8 Włodawa 6363 1853 30 173 2,7 4196 66,6 Gminy wiejskie Dębowa Kłoda 3501 2828 80 519 13,1 154 6,9 Hańsk 4446 1591 36 1332 30,3 540 11,3 Krzywowierzba 3424 946 27 2205 64,8 273 8,2 Opole 3153 1981 63 955 30,0 180 5,5 Romanów 3429 2434 71 867 25,5 127 3,5 Sławatycze 5813 2772 48 1915 33,0 1122 19,0 Sobibór 6755 2144 31 4136 60,08 423 7,4 Tyśmienica 2638 2135 81 421 16,2 81 2,8 Uścimów 4506 3645 80 726 16,1 128 3,9 Wisznice 6329 5331 84 117 1,9 875 14,1 Włodawa 3885 1857 48 1984 50,9 40 1,1 Wołoska Wola 5647 2426 43 2147 38,3 668 11,5 16 Przemysł ludowy na tle stosunków gospodarczych powiatu włodawskiego, opracował Stanisław Kopczyński, przy pomocy Stanisława Pukasiewicza, Nakładem Sejmiku Powiatowego we Włodawie, Wydawnictwo Prezentacji Towarzystwa Przemysłu Ludowego, Warszawa 1930, s. 36. 17 S. E. Michalski, Włodawa. Monografia statystyczno-gospodarcza. Z przedmową prof. dra Witolda Krzyżanowskiego, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1939, s. 5; Monografia statystyczno-gospodarcza..., s. 124, 142-143. Ze względu na różne obliczenia gęstość zaludnienia mogła być większa o 15%-20%. 18 W tym kontekście zaskakujące są dane spisu GUS z 1921 r., według których pod względem narodowościowym skład ludności był następujący: Polacy 72,5%, Rusini (Ukraińcy) 11,7%, Żydzi 14,0%, Niemcy 1,6%, inni 0,2%. Można sądzić, że był to w jakiejś mierze wynik ukrywania swojej narodowości przez mniejszości narodowe, głównie ludność ukraińską. Według spisu ludności z dnia 30 września 1921 r. narodowość ludności pow. włodawskiego była jeszcze inna: narodowość polska - 54 299 (70,7%), rusińska 9 529 (12,4%), niemiecka 1 313 (1,7%), żydowska 11 453 (14,9%). Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t.4, Województwo lubelskie, Warszawa 1924

Strona7 Wola Wereszczyńska 6085 3265 54 1808 30,0 382 5,7 Wyryki 4951 2074 42 2652 53,0 223 5,0 Ogółem powiat 82531 43652 53 22019 26,6 14684 17,6 Poza wyznaniem rzymsko-katolickim, prawosławnym i mojżeszowym było 2021 mieszkańców wyznania ewangelickiego (ogółem 2,5%), głównie w gminach: Hańsk (964 22,0%), Wołoska Wola (406 7,2%), Wola Wereszczyńska (596 9,8%), Sobibór (34 0,5%). Wyznawców innych religii chrześcijańskich było 150 (0,2%): najwięcej we Włodawie (39), Opolu (57), Hańsku (19), Sobiborze (18). Innych wyznań niechrześcijańskich było tylko 4 osoby. Liczba ludności żydowskiej do 1928 r. wzrosła do 17 149 osób, a prawosławnej do 29,02%. Opracowano na podstawie: Przemysł ludowy..., s. 28-29. Ludność żydowska zamieszkiwała głównie w miastach i większych osadach, jak Sławatycze, Wisznice, Wołoska Wola, Hańsk. Odmiennie kształtowało się miejsce zamieszkania ludności ukraińskiej, która w miastach stanowiła minimalny odsetek, natomiast zamieszkiwała gminy wiejskie, w niektórych stanowiąc większość wyznawców prawosławia, jak w gminach: Krzywowierzba 64,8%, Sobibór 60,8%, Wyryki 53%, Włodawa 50,9%. Najmniej wyznawców religii prawosławnej zamieszkiwało w gminie Wisznice 1,9%. Ludność narodowości niemieckiej mieszkała w zasadzie tylko w trzech gminach: Hańsk (775 osób), Wołoskowola (311osób) i Wola Wereszczyńska (214 osób) 19 (patrz także tabela 2). Ustrój władz Reprezentantem rządu i szefem administracji ogólnej (administracji publicznej; łac. administrare być pomocnym) w powiecie był starosta (łac. capitaneus). Miał on także prawo uzgadniania całej działalności rządowej na terenie powiatu poprzez dyrektywy wydawane naczelnikom organów administracji nie zespolonej. Spośród używanych wówczas terminów dla określenia urzędu starościńskiego: starosta, urząd starościński, starostwo dopuszczano używanie nazwy starostwo w znaczeniu terytorialnym zastępującym termin powiat. Od 1923 r. stosowano termin starostwo zamiast zbyt długiego pojęcia urząd starościński. Organami samorządu powiatowego były: sejmik powiatowy, wydział powiatowy i komisarz powiatowy (starosta). Samorządy powiatowe zaczęły być wyłaniane już w okresie rządów Rady Regencyjnej. W latach 1918 i 1919 samorząd powiatowy uzyskał osobowość prawną 20. W skład sejmiku powiatowego, jako organu uchwałodawczego i kontrolnego, wchodziło po dwóch przedstawicieli rad miejskich (miast nie wydzielonych) i gmin wiejskich danego obszaru. Jego przewodniczącym był starosta. Do kompetencji sejmiku powiatowego należały: uchwalanie budżetu, zaciąganie pożyczek, uchwalanie statutu oraz regulaminów prac sejmiku, wydziału powiatowego i komisji, określanie opłat i podatków oraz wybieranie i odwoływanie składu wydziału powiatowego. Organem wykonawczym 19 Według spisu GUS z 1921 r. 20 Dekret z 5 grudnia 1918 r. o tymczasowej ordynacji wyborczej do sejmików powiatowych (Dz. P.P.P., Nr 19, poz. 51); Dekret z 4 lutego 1919 r. o tymczasowej ordynacji powiatowej dla obszarów Polski byłego zaboru rosyjskiego Dz. P.P.P., Nr 13, poz. 141).

Strona8 sejmiku powiatowego był 6-osobowy wydział powiatowy, wybierany przez sejmik powiatowy, ze starostą (przewodniczącym) na czele. Do jego kompetencji należały: przygotowywanie materiałów na obrady sejmiku powiatowego, wykonywanie spraw poruczonych, zwierzchnictwo służbowe w stosunku do pracowników powiatu. Organy samorządu nie miały wpływu na obsadę starosty, natomiast miał on decydujący wpływ na działalność wydziału powiatowego. Trzecim organem samorządu na szczeblu powiatu był komisarz powiatowy czyli starosta. Urząd ten łączył w sobie funkcje administracji rządowej i samorządowej. Starosta kierował obradami sejmiku i wydziału, wykonywał ich uchwały i realizował sprawy bieżące 21. Władzami administracyjnymi w gminach miejskich i wiejskich były organy wykonawcze samorządu, działające zwłaszcza w tzw. poruczonym zakresie. Samorząd miejski występował w postaci rad miejskich wybieranych w oparciu o system cenzusowy (cenzus wieku, zamieszkania i wykształcenia) jako organów uchwałodawczych oraz magistratów z burmistrzami lub prezydentami (w miastach wydzielonych) na czele, jako organów wykonawczych. Magistrat, a zwłaszcza jego przełożony (burmistrz, prezydent) był silnie podporządkowany nadzorowi państwowemu, w bardzo małym stopniu natomiast własnej radzie. (...) Ustawa z 23 marca 1933 roku (...) zwiększyła jeszcze przewagę czynnika państwowego nad samorządem 22. Gmina miejska, jako samorządna jednostka terytorialna, miała osobowość publicznoprawną. Jej działalność obejmowała zadania własne i poruczone. Do zakresu zadań własnych wchodziły: zarządzanie majątkiem gminy, jej dochodami i wydatkami, kwestie komunikacyjne, budowa i utrzymanie urządzeń komunalnych (wodociągi, kanalizacja, energia elektryczna), ochrona zdrowia i pomoc społeczna, szkolnictwo, biblioteki itp. Organami samorządu miejskiego były rada miejska i magistrat. Rada miejska pełniła funkcje władzy uchwałodawczej i kontrolnej. Do jej kompetencji należały: ustanawianie zasad zarządzania i użytkowania majątku gminy, nabywanie i zbywanie nieruchomości, uchwalanie opłat i podatków lokalnych. Organem władzy wykonawczej i zarządzającej z burmistrzem (prezydentem) na czele był magistrat W skład magistratu wchodzili, poza burmistrzem, jego zastępcy oraz ławnicy (10% składu rady). Do podstawowych obowiązków magistratu należały: wykonywanie uchwał rady, zarządzanie majątkiem miejskim, sporządzanie projektów budżetu, składanie sprawozdań z wykonania budżetu i ze stanu majątku 23. W pow. włodawskim prawa miejskie miały: Parczew, Ostrów i Włodawa. Gmina wiejska składała się z szeregu wsi, folwarków i tzw. osad. Radę gminną wybierało zgromadzenie gminne, w którym mieli prawo uczestniczyć wszyscy obywatele Polski, mający ukończone 21 lat i zamieszkujący w gminie co najmniej 6 miesięcy. Rada składała się z 12 radnych, 6 zastępców, wójta i jego zastępcy. Na czele rady stał wójt 21 P. Olszewski, Samorząd terytorialny w programach ugrupowań politycznych w Polsce (1989-1998), Wyd. A. Marszałek, Toruń 2007, s. 43-44. 22 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 142-143. 23 Dekret z 13 grudnia 1918 r. o wyborach do Rad Miejskich na terenie byłego Królestwa Kongresowego (Dz. P.P.P., Nr 20, poz. 58: Dekret z 4 lutego 1919 r. o samorządzie miejskim (Dz. P.P.P., Nr 13, poz. 140).

Strona9 (łac. advocatus), który miał obowiązek zwoływania jej posiedzeń co najmniej raz w miesiącu. Do kompetencji rady gminnej należały: przygotowywanie i uchwalanie budżetu, zarządzanie własnością, mieniem i funduszami gminy, kierowanie przedsiębiorstwami i zakładami komunalnymi, kierowanie pracą wójta. Rada mianowała i zwalniała pracowników urzędu oraz składała co najmniej raz w roku sprawozdania przed zgromadzeniem gminnym. Organem wykonawczym był wójt, zaś od 1933 r. zarząd gminy z wójtem na czele. Do zadań wójta (urzędu gminy) należała realizacja uchwał rady, a także w zakresie poruczonym realizacja zarządzeń władz administracji ogólnej. W gromadach organami samorządu były zebrania gromadzkie i sołtysi. Członkami zebrania mogli być tylko pełnoletni właściciele gospodarstw rolnych, położonych w danej gromadzie 24. Na szczeblu gminy nie występował odrębny aparat administracji rządowej. Natomiast cechą charakterystyczną był fakt, że samorządowe organy wykonawcze działały pod przewodnictwem przedstawicieli administracji państwowej starostów. Po przewrocie majowym 1926 r., a szczególnie od tzw. ustawy scaleniowej z 1933 r. znaczenie samorządu terytorialnego uległo poważnemu ograniczeniu. Ustawa z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego 25 dzieliła organy samorządu na stanowiące i kontrolujące oraz wykonawcze i zarządzające. Dokonano scalenia organów wykonawczych samorządu z organami administracji ogólnej. Kadencje wszystkich organów wydłużono do 5 lat (poprzednio 3 lata), wiek prawa wyborczego od 24 lat (poprzednio 21 lat), wiek biernego prawa wyborczego od 30 lat (poprzednio 25 lat), radnych i ławników obowiązywała znajomość języka polskiego. Nadal pozostawały gminy wiejskie (złożone z gromad) i miejskie, z tym, że można było tworzyć obok gmin jednostkowych także gminy zbiorowe (kilka wsi, miasteczek, osad, innych). Organem uchwałodawczym gromady była rada gromadzka (wybierana w wyborach powszechnych) lub zebranie gromadzkie (wszyscy mieszkańcy posiadający czynne prawo wyborcze). Gromada nie stanowiła odrębnego szczebla samorządu terytorialnego i nie miała osobowości publicznoprawnej. Organem wykonawczym gromady był sołtys (jednocześnie przewodniczący rady) i podsołtys (zastępca sołtysa), wybierani przez radę lub zebranie. Wybór ten podlegał zatwierdzeniu przez starostę. Sołtys służbowo podlegał wójtowi, a nadzór nad działalnością gromady sprawował wydział powiatowy. W gminie wiejskiej organem uchwałodawczym i kontrolnym była rada gminna (od 12 do 20 radnych). Wchodzili do niej wójt (jajko przewodniczący) podwójci i ławnicy. Radnych wybierały gminne kolegia wyborcze ( w składzie: radni, delegaci rad gromadzkich, sołtysi i ich zastępcy z gromad danej gminy). Organem zarządzającym i wykonawczym gminy był zarząd gminy, wybierany przez radę gminy. Do zarządu gminy wchodzili: wójt, podwójci (zatwierdzani przez starostę) i 2-3 ławników. Na gminach wiejskich spoczywał obowiązek utworzenia administracji gminnej, w tym stanowisko sekretarza, którego powoływał 24 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 143; P. Olszewski, op. cit., s. 42. 25 Dz.U. 1933, Nr 35, poz. 294.

Strona10 i odwoływał wójt na podstawie uchwały zarządu (także musiał być zatwierdzony przez starostę). W gminie miejskiej organem uchwałodawczym i kontrolnym była rada miejska (od 12 do 72 radnych) wybierana w wyborach powszechnych i większościowych. Rada wybierała organ wykonawczy w postaci zarządu miejskiego: burmistrz i ławnicy. Wybór burmistrzów i wiceburmistrzów zatwierdzał wojewoda. Samorząd gminny podlegał nadzorowi państwowemu, m. in. w zakresie konieczności zatwierdzania części uchwał rad gminnych przez starostę powiatowego. Samorząd powiatowy występował na obszarze powiatów (i miast wydzielonych). Jego organami były: rada powiatowa (organ uchwałodawczy i kontrolujący) i wydział powiatowy (organ zarządzający i wykonawczy). Rada wybierana była w wyborach pośrednich przez kolegia, w skład których wchodzili: radni i członkowie zarządów gmin wiejskich i miejskich (miast nie wydzielonych). Rada wybierała wydział powiatowy w składzie starosta i pięciu członków. Pracom wydziału przewodniczył starosta. Poza realizacją uchwał rady, zadań własnych i poruczonych wydział powiatowy był organem nadzoru nad samorządem gminnym. Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. stanowiła, że administrację państwową sprawuje: administracja rządowa, samorząd terytorialny i samorząd gospodarczy, ale Samorządy mają prawo w zakresie ustawą oznaczonym wydawać dla swego obszaru normy obowiązujące pod warunkiem zatwierdzenia tych norm przez powołaną do tego władzę nadzorczą 26. Rozwiązania przyjęte w konstytucji z 1935 r. bardzo ograniczały samorząd terytorialny. Brak było na przykład unormowań wskazujących na samodzielność prawno ustrojową samorządów, nie określono sposobu wyłaniania a także struktury wewnętrznej jego organów wskazuje P. Olszewski Postanowienia konstytucji kwietniowej traktowały samorząd terytorialny jako uzupełnienie administracji rządowej w zakresie zaspokajania potrzeb lokalnych. Był to wynik występującej ówcześnie w obozie rządzącym koncepcji centralizacji ustroju państwowego 27. W sumie w okresie międzywojennym mimo różnych koncepcji samorządu, rozważań teoretycznych, dyskusji czy ma być on apolityczny, pozapartyjny czy upartyjniony, jakie miejsce w samorządzie terytorialnym mają zająć mniejszości narodowe (endecja była przeciw udziałowi mniejszości), nie wypracowano własnej koncepcji samorządu terytorialnego 28. Opierano się w znacznej mierze na rozwiązaniach z okresu zaboru rosyjskiego. W zakresie sądownictwa odnotować możemy powołanie w 1929 r. sądów grodzkich I instancji we Włodawie i Parczewie, należących do 8 okręgu Biała Podlaska. Były to sądy jednoosobowe, wyrokujące w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Po likwidacji Sądu 26 Dz.U. 1935, Nr 30, poz. 227, art. 75, ustęp 2. 27 P. Olszewski, op. cit., s. 51-52. 28 Szerzej patrz: G. Radomski, Samorząd terytorialny w myśli politycznej Narodowej Demokracji 1918-1939, Wyd. Naukowe UMK, Toruń 2009; M. Grzybowska, Decentralizacja i samorząd II Rzeczypospolitej (aspekty ustrojowo-polityczne), Kraków 2003.

Strona11 Okręgowego w Białej Podlaskiej z dniem 1 stycznia 1932 r., powiat włodawski został przyłączony do jurysdykcji Sądu Okręgowego w Lublinie. 2. Włodawskie w latach okupacji niemieckiej (1939-1944) Do utworzonego 12 października 1939 r. Generalnego Gubernatorstwa, okrojone terytorialnie b. województwo lubelskie (o powierzchni 25 671,5 km 2 ) stanowiło dystrykt lubelski, podzielony na 10 powiatów. Tereny powiatów włodawskiego, łukowskiego, lubartowskiego i tomaszowskiego przyłączone zostały do sąsiednich powiatów. Powiat włodawski został rozparcelowany do czterech sąsiednich powiatów: do pow. chełmskiego weszły miasto Włodawa i gminy Hańsk, Wyryki, Sobibór, Włodawa, Krzywowierzba, Wołoskowola i Wola Wereszczyńska; do pow. bialskopodlaskiego weszły gminy Sławatycze, Wisznice Opole Lubelskie i Romanów; do pow. radzyńskiego przeszły miasto Parczew i gmina Dębowa Kłoda; do września 1941 r. w pow. radzyńskim znajdował się także Ostrów Lubelski, od tego czasu miasto włączono do pow. lubelskiego; w pow. lubelskim znalazły się także gminy Tyśmienica i Uścimów 29. W dużych powiatach Niemcy utworzyli ekspozytury starostw (Landeskommissariate) dla pewnej liczby gmin, m. in. we Włodawie w pow. chełmskim. Burmistrzami we Włodawie byli Ukraińcy (kolejno) Jerzy Wanio, Afanasiej Zdun, Kozłowski. W Parczewie funkcję tą pełnił Ruchenman (lub Rykieman), nauczyciel Szkoły Handlowej pochodzenia niemieckiego. Burmistrzami Ostrowa Lubelskiego byli kolejno: Aleksander Maleszyk, Edward Vetter, Józef Żernicki, Mieczysław Nazarewicz i Julian Rzymowski 30. Ze względu na brak odpowiednich własnych kadr okupant z konieczności korzystał w najniższych instancjach z pozostałości polskiego samorządu, a ściślej z jego organów wykonawczych. W Chełmie pod kontrolą komisarzy miejskich funkcjonował zarząd miejski. Częściowo zostali zaakceptowani wójtowie i sołtysi na wsi, częściowo Niemcy postawili na te stanowiska Volksdeutschów i Ukraińców. W całej machinie okupacyjnej Polacy zajmowali tylko podrzędne stanowiska. Mieli oni obowiązek dokładnego wypełniania poleceń władz okupacyjnych, za co byli osobiście odpowiedzialni. Zezwolono na funkcjonowanie polskich sądów grodzkich i okręgowych (poza niemieckimi), ale o przekazaniu im sprawy decydowała wyłącznie prokuratura niemiecka 31. 29 E. Horoch, A. Koprukowniak, R. Szczygieł, Dzieje Parczewa 1401-2001, Lublin 2001, s. 220; J. Kiełboń, Ostrów Lubelski w latach okupacji hitlerowskiej, (w: ) Dzieje Ostrowa Lubelskiego, pod red. R. Szczygła, Lublin 1998, s. 227. 30 E. Olszewski, W latach wojny i okupacji hitlerowskiej (1939-1944), (w: ) Dzieje Włodawy, pod red. E. Olszewskiego i R. Szczygła, Lublin-Włodawa 1991, s. 235; E. Horoch, op. cit., s. 220; J. Kiełboń, op. cit., s. 227. 31 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 153-156..

Strona12 Mimo likwidacji powiatu w rejonie Włodawy i Parczewa zlokalizowano znaczne siły policyjno wojskowe okupanta. Były to: posterunek policji GG (tzw. granatowej dla Włodawy i gminy Włodawa; posterunek policji ukraińskiej; posterunek graniczny (Grenzpolizeiposten) obsadzony przez ekspozyturę policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei); ekspozytura służby bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst) obsadzona przez gestapo (Geheime Staatspolizei), dowódcą we Włodawie był untersturmführer Richard Nitschke; komenda garnizownu Wehrmachtu (Ortskommandantur); placówka Abwehry, która rozpracowywała polski ruch oporu. We Włodawie stacjonowały jednostki piechoty Brautisch-Kaserne i Batalion Strzelców Krajowych. Na początku października 1939 r. we Włodawie stacjonowała 2 kompania 43 batalionu lubelskiego pułku policji (Polizei Regiment Lublin), natomiast w ostatnich miesiącach okupacji rozlokowano we Włodawie oddziały piechoty Ostlegionen 32. W Parczewie była siedziba gestapo oraz niemieckiej żandarmerii (71 zmotoryzowany pluton). W 1943 r. na terenach b. powiatu włodawskiego znajdowały się trzy posterunki żandarmerii we Włodawie, Parczewie i Wisznicach. Posterunki polskiej i ukraińskiej policji znajdowały się w Ostrowie Lubelskim, Włodawie, Krzywowierzbie, Parczewie, Wisznicach i Sławatyczach 33. Poza tym powiat znajdował się w zasięgu działania jednostek policyjno-wojskowych: 5 ochotniczy pułk SS Galicja (ukraińscy nacjonaliści), III Oddział SS Policji Konnej z Chełma, 25 pułk SS Policji, Fortschutz, Legia Uzbecka, załogi stalagów 319 i 619 34. Wskazać należy, że w strukturach terytorialnych polskiego podziemia zbrojnego: ZWZ-AK, BCh, NSZ, GL-AL. oraz politycznego (np. SL-Roch, PPS-WRN, delegatury terenowe Rządu RP na Kraj) nadal obowiązywał podział terytorialny sprzed 1 września 1939 r. W Polsce podziemnej istniał powiat Włodawa. 3. Powiat włodawski w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Po II wojnie światowej powiat włodawski stał się powiatem peryferyjnym. Granica na Bugu odcięła ten teren od kontaktów gospodarczych i handlowych z województwem poleskim i wołyńskim. Podjęto wysiłek ponownej integracji terytorium powiatu rozczłonkowanego przez okupanta.. Po wyzwoleniu Włodawy 22 lipca 1944 r. w tworzeniu władz administracyjnych miasta i powiatu wyróżniała się aktywnością Polska Partia Robotnicza. 24 lipca 1944 r. powstał Zarząd Miejski, a 1 sierpnia 1944 r. ukonstytuowała się 23-osobowa Miejska Rada Narodowa we Włodawie. Do pierwszej 10-osobowej Powiatowej Rady Narodowej we Włodawie weszło 4 członków PPR, 3 Stronnictwa Ludowego (b. BCh), 1 z AK i 2 bezpartyjnych. W styczniu 1946 r. włodawska PRN liczyła 32 radnych (7 z PPR, 4 z PPS i 21 bezpartyjnych) 35. 32 E. Olszewski, W latach wojny..., s. 235-236. 33 B. Borysiuk, Lata walki. PPR, GL i AL. Na północnej Lubelszczyźnie 1942-1944, Warszawa 1981, s. 36-37. 34 E. Olszewski, W latach wojny..., s. 236 35 Szerzej patrz: E. Olszewski, Miasto w latach powojennych (1944-1949), (w: ) Dzieje Włodawy..., s. 253-256.

Strona13 Chociaż woj. lubelskie przez wiele lat powojennych przechodziło liczne zmiany terytorialne, to obszar pow. włodawskiego aż do 1972 r. był stabilny. Tylko w końcu sierpnia 1944 r. GRN miasta Parczewa ponowiła przedwojenne starania o przeniesienie władz powiatowych do Parczewa lub utworzenie powiatu parczewskiego, wreszcie podział powiatu na dwie jednostki administracyjne. Rozpatrywano tez ewentualność utworzenia w Parczewie ekspozytury starostwa włodawskiego 36. Wniosek nie uzyskał akceptacji władz wojewódzkich. Także ponowione starania Ostrowa Lubelskiego o przyłączenie do pow. lubartowskiego oraz Wisznic do pow. bialskiego i Krzywowierzby do pow. radzyńskiego, odłożono czasu całościowego uregulowania podziału terytorialnego i spraw administracyjnych państwa 37. Mieszkańcy kolonii Holendernia w gm. Krzywowierzba wnosili o przeniesienie do gm. Jabłoń w pow. radzyńskim. Powiat włodawski, terytorialnie nadal największy w woj. lubelskim, na dzień 1 kwietnia 1939 r. liczył 2326 km 2 i taką powierzchnię miał od 1944 r. (od roku 1951 2322 km 2 ze względu na skorygowanie pomiarów przez Główny Urząd Pomiarów Kraju) 38. Podobnie jak przed wojną, a nawet częściej, wiele siedzib gmin znajdowało się w innych miejscowościach. Powodowały to zniszczenia wojenne, przesiedlenia ludności ukraińskiej z terenu pow. włodawskiego, także względy bezpieczeństwa, obawy o zagrożenie ze strony podziemia zbrojnego. W latach 1948-1952 w skład powiatu włodawskiego wchodziły gminy miejskie: Ostrów Lubelski, Parczew, Włodawa oraz gminy wiejskie (w nawiasach siedziby): Dębowa Kłoda, Hańsk, Krzywowierzba (Kodeniec), Opole (Podedwórze), Romanów (Sosnówka), Sławatycze (Hanna), Sobibór (Wola Uhruska), Tyśmienica (Babianka, potem Tyśmienica), Uścimów, Wisznice, Włodawa, Wola Wereszczyńska (Urszulin), Wołoskowola (Sosnowica), Wyryki 39. Zmianie natomiast uległa liczba gromad z 208 na dzień 15 maja 1948 r. do 187 na dzień 1 listopada 1952 roku 40. Brak infrastruktury i trudności komunikacyjne bardzo utrudniały łączność starostwa z podległymi gminami a mieszkańcom gmin i gromad z urzędem starościńskim. Niektóre gminy nawet nie miały w swych siedzibach urzędów pocztowych. Słabo była rozwinięta komunikacja autobusowa (patrz tabela 3). 36 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej UWL), Wydział Ogólny, syg. 63, Pismo GRN w Parczewie z 29 VII 1944 r.; Pismo wojewody lubelskiego z 24 IV 1945 z odpowiedzią odmowną 37 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 162-163. Zaznaczyć należy, że wprowadzone przez Niemców zmiany w podziałach terytorialnych były korzystne dla społeczności lokalnych i przez nie aprobowane oraz wykorzystywane w argumentacji proponowanych po wojnie zmian. Władze miejskie Ostrowa Lubelskiego postulując przeniesienie do pow. lubartowskiego stwierdzały, ze Nawet zarządzenia okupantów hitlerowskich zmierzające do ułatwienia życia ludności, mogą być zastosowane również w wolnej Polsce. APL, UWL, Wydział Samorządowy (1944-1950), syg. 63, k. 23-24, Odpis protokołu posiedzenia GRN miasta Ostrowa Lubelskiego w dniu 11 X 1944 r. 38 S. Stępień, Zmiany w podziałach terytorialnych Lubelszczyzny w latach 1944-1975 [maszynopis, zbiory autora]. 39 Dziennik Urzędowy WRN w Lublinie, 1953, nr 3. poz. 7; Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. S. Srokowskiego, Warszawa 1948, s. 81-93. 40 S. Stępień, op. cit., Tabela 5.

Strona14 Tabela 3. Struktura administracyjna i środki komunikacji w powiecie włodawskim (1948 rok) Miasta/gminy Siedziba Liczba gromad Odległość od Włodawy w km Poczta Najbliższa stacja kolejowa Miasta Ostrów Lubelski Ostrów - 54 Ostrów Brzeźnica 9 Lubelski Lubelski Parczew Parczew - 48 Parczew Parczew 3 Włodawa Włodawa - - Włodawa Bug 4 Włodawski Gminy Dębowa Kłoda Dębowa 11 41 Parczew Parczew 12 Kłoda Hańsk Hańsk 21 25 Hańsk Sobibór 18 Krzywowierzba Kodeniec 16 32 Kodeniec Parczew 19 Opole Sosnówka 13 28 Pode- Parczew 28 dwórze Romanów Sosnówka 13 35 Wisznice Parczew 41 Sławatycze Hanna 11 21 Hanna Bug 26 Włodawski Sobibór Wola 16 28 Wola Uhrusk - Uhruska Uhruska Tyśmienica Babianka 9 60 Ostrów Gródek 5 Lubelski Uścimów Uścimów 12 60 Ostrów Brzeźnica 15 Lubelski Wisznice Wisznice 13 45 Wisznice Biała Podlaska 36 Włodawa Włodawa m. 11 - Włodawa Bug Włodawski 4 Wola Wereszczyńska Urszulin 28 32 Urszulin Bug Włodawski 36 Wołoskowola Sosnowica 24 36 Sosnowica Parczew 23 Wyryki Wyryki 10 11 Wyryki Bug Włodawski 14 Odległość od stacji w km Źródło: Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, praca zespołowa pod red. Prof. Stanisława Srokowskiego, Warszawa 1948, tab. 16

Strona15

Strona16 Władze komunistyczne przywróciły przedwojenne formy struktury terytorialnej, traktując je jako tymczasowe i zarazem wypełniając z roku na rok coraz silniej nową treść ustrojową ludowego państwa. Początkowo administracja terytorialna (lokalna) dzieliła się na administrację rządową (państwową) i samorządową. Dekret PKWN z 21 sierpnia 1944 r. stanowił, że organami władzy I instancji są starostwa powiatowe kierowane przez starostów 41. W gminach miejskich i wiejskich, funkcje te pełniły organy wykonawcze samorządu terytorialnego. Organy samorządu terytorialnego miały funkcje stanowiące (rady narodowe różnych szczebli) i wykonawcze 42. Podstawową jednostką podziału terytorialnego była gmina (wiejska lub miejska), zaś organem wykonawczym w gminach wiejskich zarząd gminy wybierany przez radę narodową. Składał się z wójta i ławników. Wójt podlegał zatwierdzeniu przez starostę. Gminy wiejskie były gminami zbiorowymi, złożonymi z gromad (jedna lub kilka wsi lub mniejszych miejscowości). Gromada stanowiła najmniejsza jednostkę samorządową, z zebraniem wiejskim jako organem uchwałodawczym i sołtysem organem wykonawczym. W gminach miejskich w miastach nie wydzielonych organem wykonawczym był zarząd miejski złożony z burmistrza i ławników. Zarządy miejskie i gminne mogły być rozwiązane przez rady narodowe wyższego szczebla. Na szczeblu powiatu organem administracji samorządowej był wydział powiatowy, wybierany przez powiatową radę narodową. Przewodniczącym wydziału powiatowego z urzędu był starosta 43. W marcu 1950 r., w myśl doktryny komunistycznej o jedności władzy, zlikwidowano wywodzące się z II RP formy ustroju administracji lokalnej (dualizm administracyjny oraz podział na organy administracji rządowej i samorządowej), ustanowiono rady narodowe jako terenowe organy jednolitej władzy państwowej w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Prezydia rad narodowych, dotychczas wewnętrzne organy samorządu, stały się organami administracji państwowej 44. W zasadzie wybór prezydium rady, a szczególnie przewodniczącego, w praktyce polegał na formalnym przegłosowaniu kandydata wskazanego przez właściwy komitet PZPR. Nastąpił silniejszy proces centralizacji rad narodowych i podporządkowania naczelnym organom władzy państwowej i PZPR. W ślad za tymi zmianami ustawą z 25 września 1954 r. dokonano reformy podziału administracyjnego wsi znosząc dotychczasowe gminy i gromady, nie licząc się z tradycją historyczną, rozbijając od dziesięcioleci istniejące powiązania lokalne oraz ignorując 41 Dziennik Ustaw RP (dalej Dz.U. RP) 1944, nr 2, poz. 8 Dekret PKWN z 21 VIII 1944 o trybie powoływania władz administracji ogólnej I i II instancji. 42 Wskazać należy, że członkowie rad narodowych nie pochodzili z wyborów lecz nominacji przez instancje zalegalizowanych partii politycznych, stronnictw, organizacji społecznych, młodzieżowych i gospodarczych. Nad ich właściwym składem czuwały prezydia rad wyższego szczebla i władze PPR (od grudnia 1948 r. PZPR ). Patrz: J. Wrona, System partyjny w Polsce 1944-1950, Lublin 1995. 43 Dz.U. RP 1944, nr 14, poz. 74, Dekret PKWN z 23 XI 1944 o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. 44 W skład prezydium rad wchodzili: przewodniczący, jego zastępcy, sekretarz i kilku lub kilkunastu członków. W radach małych gmin wybierano z reguły prezydium trzyosobowe: przewodniczący, zastępca przewodniczącego i sekretarz. Dz.U. RP 1950, nr 14, poz. 130, Ustawa z 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej.

Strona17 możliwości materialne i kadrowe tak dużej operacji. Rzekomo celem reformy było włączenie rzesz chłopów pracujących do rządzenia państwem, a w rzeczywistości chodziło o dotarcie z ideologią komunistyczną na wieś i silniejsze podporządkowanie jej władzy PZPR. Zlikwidowana została instytucja sołtysa jako burżuazyjna, przywrócona w 1958 r. Gminne rady narodowe zastąpione zostały radami gromadzkimi. Ich kompetencje uszczuplono, przenosząc wiele spraw na szczebel powiatu, wybór przewodniczącego rady podlegał zatwierdzeniu przez prezydium rady powiatowej (lub miejskiej) 45. Ten podział terytorialny, chociaż nie zdawał egzaminu, mimo czynionych prób jego udoskonalenia, funkcjonował aż do 1972 r. W dniu 5 października 1954 r. Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie wśród kilkunastu uchwał oddzielnych dla każdego powiatu, powołała na terenie województwa 732 gromady (na 1 stycznia 1955 r. było ich 736), w powiecie włodawskim 43. Zostały one zatwierdzone przez Komitet Rady Państwa i Rady Ministrów dnia 3 listopada 1954 roku 46. Przeciętna gromada w woj. lubelskim miała około 33 km 2 powierzchni, około 1900 mieszkańców i była trzykrotnie mniejsza od dotychczasowej gminy. Jednocześnie z gromady Jagodno (b. gminy Wola Wereszczyńska) do powiatu Lubartów wyłączone zostały: Jagodno wieś, Jelino, Zagłębocze kolonia, Zagłębocze PGR. Rozporządzeniem Rady Ministrów w 1954 r. został powołany powiat parczewski, do którego z pow. włodawskiego przeszły: miasto Parczew i siedem gromad: Chmielów, Dębowa Kłoda, Jedlanka, Kodeniec, Plebania Wola, Sosnowica, Tyśmienica (plus osiem gromad z pow. radzyńskieg) 47. Z dniem 1 stycznia 1955 r. z pow. włodawskiego do lubartowskiego przeniesione zostały gromada Kolechowice i miasto Ostrów Lubelski. Tak sfinalizowały się postulaty Parczewa i Ostrowa Lubelskiego jeszcze sprzed wojny. W 1956 r. wsie Romaszki i kolonia Aleksandrówka z gromady Polubicze w pow. włodawskim przeszły do gromady Rossosz w pow. bialskopodlaskim. Dnia 1 stycznia 1957 r. z pow. włodawskiego do parczewskiego przeszły gromady Orzechów Nowy i Uścimów. Z dniem 1 stycznia 1959 r. wsie Kropiwki i Turno oraz PGR Turno z gromady Hola w pow. włodawskim zostały włączone do gromady Sosnowica w pow. parczewskim. Z dniem 31 grudnia 1959 r. do gromady Sławatycze w pow. włodawskim włączono wieś Liszno i kolonie Mościce Dolne z gromady Jabłeczna pow. bialskopodlaskiego. Ale z kolei w końcu grudnia 1961 r. do pow. parczewskiego włączone zostały: wieś i PGR Kalinka (gromada Podedwórze), wieś i PGR Zienki (gromada Wola Wereszczyńska), wieś Krzywowierzba, kolonia Łaskarzyzna i osada Sytyta (gromada Horostyta). 1 stycznia 1962 r. do gromady Wola Uhruska w pow. włodawskim przyłączono wieś Mazanna (gromada Bukowa Wielka), wieś Piaski (gromada Łowcza) do gromady Wola 45 Dz.U. PRL 1954, nr 43, poz. 191, Ustawa z dnia 25 IX 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Jednocześnie została uchwalona ustawa o osiedlach i osiedlowych radach narodowych, która pozwalała wyłączyć z obszaru gromady osiedle liczące co najmniej 1000 mieszkańców. Przewidywano też tworzenie nowych typów osiedli: robotniczych, uzdrowiskowych, rybackich. Dz.U. PRL 1954, nr 43, poz. 192. 46 Dziennik Urzędowy WRN w Lublinie, 1954, nr 15, poz. 64, s. 57-86, Uchwały WRN w Lublinie z dnia 5 X 1954 r. w sprawie podziału poszczególnych powiatów na nowe gromady. 47 Dz.U. PRL 1954, nr 49, poz. 240, 241, Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 11 VIII 1954 r. w sprawie utworzenia powiatu opolskolubelskiego i parczewskiego (weszło w życie z dniem ogłoszenia, to jest 13 XI 1954 r.)

Strona18 Uhruska, wsie Bukowski Las i Rudka Łowiecka (gromada Łowcza) do gromady Hańsk, wszystkie z pow. chełmskiego. Utworzone w 1954 r. gromady były organami słabymi organizacyjnie i ekonomicznie, niezdolnymi do wypełniania nawet ograniczonych zadań. Z tego względu rosło przekonanie o potrzebie zmniejszenia ich liczby. W województwie już w 1957 r. zlikwidowano 34 gromady, w roku następnym - 24. Likwidowane gromady włączano do sąsiednich jednostek lub łączono w jedna gromadę. W 1958 r. z połączenia GRN Orchówek, Sobibór i Suszno powołano jedną gromadę Włodawa. Z dniem 1 stycznia 1958 r. zlikwidowano gromady Hołowno, Lubień, Zdżarka, w rok później gromadę Hola. W roku 1960 likwidacji uległy gromady: Horodyszcze, Kulczyn, Łyniew, Pogorzelec, Stulno i Wereszczyn, zaś do roku 1962: Dołhobrody, Horostyta, Macoszyn Mały, Polubicze, Przechód, Wola Wereszczyńska, Wytyczno i Żuków. W ostatniej fazie ograniczania liczby gromad zniesiono z dniem 1 stycznia 1969 r. gromady Różanka i Wołoskowola. Powiat włodawski należał do tych, w których zlikwidowano największą ilość gromad. W woj. lubelskim na dzień 1 stycznia 1969 r. pozostało tylko 326 gromad (z 732). W przededniu reformy z 1973 r. powiat włodawski składał się z jednego miasta Włodawa oraz 11 gromad: Hanna, Hańsk, Podedwórze, Sławatycze, Sosnówka, Stary Brus, Urszulin, Wisznice, Włodawa, Wola Uhruska, Wyryki. W 1969 r. było 147 sołectw. Zmiany w podziale administracyjnym powiatu włodawskiego obrazuje tabela 4. Tabela 4. Zmiany w podziale powiatu włodawskiego na jednostki administracyjne (1954-1969) Stan na dzień Miasta nie wydzielone Liczba gromad 3 XI 1954 3 43 13 XI 1954 2 36 1 I 1955 1 35 1 I 1956 1 35 1 I 1957 1 33 1 I 1958 1 28 1 I 1959 1 28 1 I 1959 1 27 1 I 1960 1 21 1 I 1962 1 13 1 I 1965 1 13 11 II 1969 1 11 Na podstawie: S. Stępień, op. cit., tab. 13 Ponowna całościowa korekta granic powiatów towarzyszyła reformie gminnej w 1973 r. Zmiany granic powiatu włodawskiego w latach 1955-1974 nie wpłynęły w dużym stopniu

Strona19 na zmniejszenie jego powierzchni, wynosiła ona: 1955 r. 1854 km 2, 1959 r. 1734 km 2, 1969 r. 1678 km 2, 1974 r. 1758 km 2. W woj. lubelskim pod względem powierzchni większe były tylko: pow. Biała Podlaska (1901 km 2 ), Chełm (1835 km 2 ), Hrubieszów (1759 km 2 o jeden km 2 więcej od Włodawy) 48. Tej dużej powierzchni powiatu nie odpowiadała proporcjonalnie liczba ludności, a tym samym i gęstość zaludnienia najmniejsza w województwie. W ciągu ponad 20 lat od wyzwolenia nie można było odbudować strat z okresu wojny (eksterminacja Żydów) i wysiedleń Ukraińców. Mała atrakcyjność powiatu pod względem społeczno-gospodarczym powodowała odpływ ludności do innych regionów. Na dzień 31 grudnia 1966 r. ludność powiatu liczyła 54 089 mieszkańców, a średnia gęstość zaludnienia wynosiła 32 osoby na km 2, przy czym w gromadach średnio tylko 29 osób na km 2 (patrz tabela 5). Tabela 5. Struktura terytorialna, powierzchnia i ludność powiatu włodawskiego (stan na 31 grudnia 1966 roku) Liczba ludności Gęstość Wyszczególnienie Powierzchnia w km 2 zaludnienia Ogółem Mężczyźni Kobiety na km 2 Powiat ogółem 1696,49 54089 26549 27540 32 Włodawa miasto 18,30 6178 2928 3259 334 Gromady łącznie 1677,99 47902 23621 24281 29 Hanna 121,62 4199 2045 2154 35 Hańsk 155,26 3927 1960 1967 25 Podedwórze 108,60 2876 1419 1457 26 Różanka 47,92 1829 914 978 39 Sławatycze 32,97 2394 1178 1216 73 Sosnówka 147,06 4551 2243 2308 31 Stary Brus 84,85 1938 964 974 23 Urszulin 158,00 4579 2213 2366 29 Wisznice 173,65 6687 3301 3386 39 Włodawa 208,61 4373 2201 2172 21 Wola Uhruska 152,29 5290 2616 2674 35 Wołoskowola 80,26 1843 912 931 23 Wyryki 206,90 3353 1655 1698 16 Źródło: Charakterystyka powiatu włodawskiego woj. lubelskiego, Koordynator opracowania Piotr Żminko, redakcja mgr Franciszek Jan Korzeniowski, Maria Kiecara, Włodawa 1968, s. 63. 48 S. Stępień, op. cit., Tabela 8.

Strona20 Przytoczone w tabeli 5 dane wskazują na niezwykle duże dysproporcje w powierzchni gromad: od ponad 200 km 2 (Włodawa, Wyryki) do 32,97 km 2 (Sławatycze) czy 47,92 km 2 (Różanka). Niektóre gromady nie liczyły nawet 2000 mieszkańców ( Różanka, Stary Brus, Wyryki, Wołoskowola). Na średnią zaludnienia na km 2 zarobiły głównie gromady Sławatycze, Różanka, Hanna, Wola Uhruska, Wisznice. Efekty podejmowanych działań zmierzających do umocnienia i poprawy funkcjonowania gromadzkich rad narodowych nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Lubelska WRN w końcu 1972 r. stwierdzała Obecne rady narodowe działające na wsi maja zbyt małe kompetencje i uprawnienia. Decydują one o bardzo niewielu sprawach ważnych dla mieszkańców wsi. W większości przypadków ich działalność sprowadza się do załatwiania drobnych spraw administracyjnych wystawiania opinii, wypisywania zaświadczeń, przystawiania pieczątki 49. Dodać należy, że w silnie scentralizowanym systemie politycznoustrojowym pełniły rolę wykonawcy odgórnych dyrektyw i zarządzeń, były w jakieś mierze czynnikiem mobilizacji społeczności lokalnych do wspierania inicjatyw partyjno-rządowych. Po tragicznych wydarzeniach grudniowych 1970 r. i wzrostem nadziei na zmiany polityczne po dojściu do władzy Edwarda Gierka, PZPR zapowiedziała rozszerzenie demokracji socjalistycznej. Za jedno z ważniejszych zadań zarówno z powodów politycznych i administracyjnych, jak też lansowanej koncepcji przyśpieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego, uznano reformę systemu administracji lokalnej. Podjęto decyzję o przywróceniu gmin, instytucji funkcjonujących w II RP i kilka lat po drugiej wojnie, o dużym obszarze, silniejszych od gromad organizacyjnie, kadrowo i finansowo, wyposażonych w szerszy zakres uprawnień. Jednocześnie podjęto decyzję o oddzieleniu organów stanowiących gminy i organów wykonawczych. Jednoosobowy organ administracji urząd naczelnika został wyposażony w większy zakres kompetencji niż dotychczasowy przewodniczący prezydium gromadzkiej rady. Decyzja w tej sprawie zapadła na VI Plenum KC PZPR we wrześniu 1972 r., a ustawa Sejmu z 29 listopada 1972 r. upoważniała wojewódzkie rady narodowe do dokonania podziału na gminy. Działająca już wcześniej Komisja Partyjno-Rządowa dla Unowocześnienia Systemu Gospodarki i Państwa w założeniach reformy zakładała podział kraju na jednostki terytorialne liczące średnio około 130 km 2 powierzchni i około 6800 mieszkańców 50. Jednocześnie z reformą gminną dokonywano korekty granic powiatów 51. Podczas korekty granic powiat włodawski powiększył swoje terytorium o 13 sołectw z powiatów Biała Podlaska, Chełm i Parczew (nie tracąc żadnego sołectwa). 49 Uzasadnienie do uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 XII 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim, (w: ) Podział administracyjny województwa lubelskiego na gminy, Lublin 1972, s. 3. 50 A. Ajnenkiel, Administracja w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa 1975, s. 176. 51 Dz.U. PRL, 1972, nr 50, poz. 324, Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 XI 1972 r. w sprawie zmiany granic niektórych powiatów.