Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku

ZESZYTY MAJDANKA 2008, t. XXIV BEATA SIWEK-CIUPAK Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku Więźniowie narodowości wschodnioeuropejskich, do których zalicza się także Ukraińców, stanowili w obozie na Majdanku trzecią pod względem liczebności, po Żydach i Polakach, grupę więźniów. W jej skład wchodzili sowieccy jeńcy wojenni1, więźniowie narodowości białoruskiej2 i więźniowie narodowości ukraińskiej. Ci ostatni byli grupą najbardziej rozproszoną i najmniej rozpoznaną. W literaturze naukowej spotykamy o nich jedynie wzmianki3, a zachowane na ich temat materiały są niezbyt liczne, rozproszone i niejednoznaczne, a nawet sprzeczne. Mowa tu przede wszystkim o meldunkach o stanach liczbowych więźniów sporządzanych przez kancelarię obozową i meldunkach sporządzanych przez członków obozowego ruchu oporu dla komórki Armii Krajowej zajmującej się, między innymi rozpoznaniem sytuacji w obozie, która funkcjonowała pod nazwą: Organizacja Pomocy Uwięzionym i Spalonym (OPUS)4. Zarówno jedne, 1 W tej liczbie duża grupa inwalidów por. B. Siwek-Ciupak, Lazaret dla inwalidów byłych radzieckich jeńców wojennych na Majdanku w latach 1943/1944, Zeszyty Majdanka, t. XXII (2001), s. 7 i nn. 2 Osadzani byli tu od marca 1943 r. całymi rodzinami, w odwecie za działalność prężnie rozwijającej się partyzantki sowieckiej na terenach, które zamieszkiwali. Por.: B. Siwek-Ciupak, Więźniowie białoruscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, Zeszyty Majdanka, t. XXIII (2003), s. 197 i nn. 3 Cz. Rajca, Chłopi w obozie koncentracyjnym na Majdanku, [w:] Studia z dziejów ruchu ludowego, pod red. J. Szaflika, Warszawa 1971, s. 38 66; tenże, Niektóre aspekty zastosowania odpowiedzialności zbiorowej w dystrykcie lubelskim, Zeszyty Majdanka, t. VI (1972), s. 98 125; Z. Leszczyńska, Transporty więźniów przychodzące do obozu w latach 1941 1944, [w:] Majdanek 1941 1944, red. T. Mencel, Lublin 1991, s. 435 i nn. 4 Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej APMM), Archiwum administracji obozu koncentracyjnego w Lublinie (dalej KL Lublin), sygn. I c 2, Stany liczbowe więźniów KL Lublin (mężczyzn); Centralna Opieka Podziemia OPUS (1943 1944) (dalej OPUS), sygn. XII-9, Stany KL Lublin, Raport z dn. 20 sierpnia 1943 r., s. 6. 163

Beata Siwek-Ciupak jak drugie uwzględniają Ukraińców, jednak informacje na ich temat są diametralnie różne. Przykładem mogą tu być dane z dnia 20 sierpnia 1943 r.: kancelaria obozowa odnotowała w tym dniu 290 Ukraińców, natomiast raport OPUS donosi o przetrzymywaniu 3 210 więźniów tej narodowości. Większość zachowanych dokumentów dotyczy jednak pojedynczych osób, czasem niewielkich grup. Zainteresowani badaniem obozowych losów tej grupy etnicznej napotkają podstawową trudność, jaką jest zidentyfikowanie więźniów pochodzenia ukraińskiego wśród więźniów polskich, sowieckich robotników cywilnych i sowieckich jeńców wojennych. Do tych właśnie kategorii zaliczani byli w większości Ukraińcy osadzani w lubelskim obozie koncentracyjnym. Przyczyn takiego stanu należy upatrywać w strukturze narodowościowej terenów, które swym zasięgiem obejmował lubelski obóz. Południowo-wschodnią Lubelszczyznę zamieszkiwała bowiem ludność mieszana, wśród której Ukraińcy stanowili w powiecie hrubieszowskim ok. 40% wszystkich mieszkańców, we włodawskim 30%, w chełmskim 23%, a w dystrykcie Galicja ponad 70% ogółu5. Więźniowie z tych terenów, bez względu na faktyczną narodowość, rejestrowani byli jako Polacy, natomiast osoby zamieszkujące tereny Reichskommissariatu Ukraina do sowieckich robotników cywilnych. Bezspornym dowodem przetrzymywania Ukraińców na Majdanku są meldunki o stanach liczbowych więźniów za okres od 1 kwietnia do 15 czerwca 1943 r. i za grudzień tego roku, w których wyszczególniano ich jako odrębną kategorię narodowościową, oraz karty personalne sporządzone w kancelariach obozowych6. Pojedyncze przypadki odnotowywania osób oznaczonych jako Ukraińcy spotykamy także w zachowanych fragmentach ksiąg zgonów więźniów. Częściej na taką właśnie narodowość wskazują dane personalne osób figurujących wśród różnych kategorii więźniów polskich (P) i rosyjskich (SU). Podobna sytuacja ma miejsce na listach transportowych wysyłanych do innych obozów koncentracyjnych7. 5 Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem. 1939 1945, Lublin 1978, s. 24 25; G. Hryciuk, J. Stoćkyj, Studia nad demografią historyczną i sytuacją religijną Ukrainy, Lublin 2000, s. 87. 6 APMM, KL Lublin, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów przesłane przez komendanturę KL i FKL Lublin do WVHA Amstgruppe D 01. 31.12.1943; sygn. I d 6, I d 21, Kartoteka odzieżowa; sygn. I d 26, Kartoteka pieniężna; Fotokopie, sygn. XIX-595, Meldunki o stanach liczbowych więźniów 1 IV 14 VI 1943 (oryg. Archiwum Muzeum Medycyny Wojskowej Ministerstwa obrony Federacji Rosyjskiej w Sankt Petersburgu (dalej AMMW), sygn. 10687); sygn. XIX-110/II, Karty personalne więźniów KL Lublin. 7 APMM, KL Lublin, sygn. I d 19, Księga zmarłych z 1942 r. [od 18 maja do 29 września 1942 r.]; Fotokopie, sygn. XIX-407, Akta w sprawie zbrodni popełnionych w gmachu gestapo w Lublinie przy ul. Uniwersyteckiej [i na Majdanku] (oryg. w Archiwum Głównym Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (obecnie Instytut Pamięci Narodowej, dalej: IPN), zesp. Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Nazistowskich w Lublinie, sygn. 187), Wykaz zmarłych więźniów Majdanka (20 listopada 1942 do 20 stycznia 1943) (dalej: Wykaz zmarłych więźniów Majdanka (20 XI 1942 20 I 1943); sygn. XIX-38, Materiały dotyczące m.in. komór gazowych i krematorium. Księga zmarłych 164

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku Wzmianki na temat tej grupy znajdujemy w relacjach i raportach przesyłanych z obozu przez więźniów członków organizacji konspiracyjnych. Do najcenniejszych należą tu wspomniane raporty OPUS. Poza danymi o liczbie, dostarczają one informacji o miejscu ich przetrzymywania w sierpniu, wrześniu i grudniu 1943 r. oraz w marcu 1944 r.8 Ciekawych i cennych wiadomości na temat dużych grup więźniów tej narodowości, umieszczanych w obozie w roku 1941 i 1943, dostarczyli Edward Karabanik9 więziony na Majdanku od 1 XII 1941 r. i Jan Buczek osadzony na IV polu w sierpniu 1943 r.10 Ich ogólne położenie i relacje z Polakami opisują: Josef Schupack, Żyd deportowany na Majdanek z getta w Miedzyrzecu Podlaskim w maju 1943 r. oraz Tadeusz Czajka, Julian Ćwikiliński i Franciszek Jackiewicz polscy więźniowie polityczni oznaczeni czerwonymi punktami jako szczególnie niebezpieczni i osadzeni na IV polu w sierpniu tego roku11. Sami więźniowie ukraińscy pozostawili niewiele świadectw. Do wyjąt ków należą wspomnienia Wiktora Czerniaka pochodzącego z Gostynia w powiecie hrubieszowskim. Został on aresztowany wraz z żoną Antoniną w dniu 5 stycznia 1943 r. za udzielanie pomocy ukrywającym się żołnierzom radzieckim i osadzony na Majdanku 8 stycznia tego roku12. Ponadto wśród protokołów przesłuchań świadków z sierpnia 1944 r. znajdujemy trzy zeznania złożone przez więźniów-lekarzy pochodzenia ukraińskiego z lazaretu dla in walidów byłych jeńców radzieckich przed Polsko-Sowiecką Komisją do Zbadania Zbrodni Niemieckich popełnionych na Majdanku13 a także więźniów w r. 1944 (oryg. w Centralnym Archiwum Państwowym w Moskwie, sygn. F. 7021, Op. 107, EDCHR 9) (dalej: Księga zmarłych więźniów w r. 1944) oraz ANESY I i II. 8 APMM, Centralna Opieka Podziemia OPUS (1943 1944) (dalej OPUS), sygn. XII-10, Raporty o sytuacji na Majdanku: Raport z 21 XI 1943 r., Raport z 17 XII 1943, Raport z 7 III 1944; sygn. XII-9, Stany KL Lublin, Raport z dn. 1 XII 1943. 9 Edward Karabanik ur. 26 X 1889 r., nauczyciel; w więzieniach i obozach od 1 IX 1939 r. 6 IV 1944, wywieziony z Majdanka do Groß-Rosen. Zmarł po wojnie. APMM, Pamiętniki i relacje, ankiety byłych więźniów (dalej: Pamiętniki i relacje), sygn. VII-133, Ankieta K-18, Edward Karabanik. 10 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-54 (VII-245), Edward Karabanik, Majdanek. Obóz zagłady Polaków i Żydów; Zbiór nagrań wideo (dalej: Nagrania wideo), sygn. XXII-14, Jan Buczek. 11 T. Czajka, Czerwone punkty, Lublin 1962; APMM, Nagrania wideo, sygn. XXII-232, cz. I, Tadeusz Czajka; sygn. XXII-35, Julian Ćwikiliński; sygn. XXII-11, Franciszek Jackiewicz; J. Schupack, The Dead Years, Holocaust Library 1986. 12 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXII-68, Wiktor Czerniak; Pamiętniki i relacje, sygn. VII-133, Ankieta C-0027 i C-0411, Wiktor Czerniak. 13 APMM, Fotokopie i kserokopie (dalej Fotokopie), sygn. XIX-167, cz. III, Protokoły przesłuchania świadków przez Komisję Polsko-Radziecką, s. 323 332, 369 375, 376 383. Zeznania te dotyczą jednak lazaretu i poza informacją o narodowości przesłuchiwanych nie wnoszą nowych informacji o omawianej grupie. 165

Beata Siwek-Ciupak kilkadziesiąt ankiet wypełnionych przez byłych więźniów, ich najbliższych, bądź sąsiadów14. Informacje o losie więźniów tej narodowości znajdujemy również w wyciągu z dziennika służbowego generalnego gubernatora Hansa Franka. Dotyczą one wniosków przewodniczącego Ukraińskiego Centralnego Komitetu (UCK) Wołodymyra Kubijowycza15 związanych z sytuacją ludności ukraińskiej w dystrykcie lubelskim przedstawionych podczas spotkania, które odbyło się w sierpniu 1943 r. oraz w notatce samego Kubijowicza na ten temat z września tego roku16. Ze zgromadzonego materiału wynika, że pierwsi więźniowie tej narodowości znaleźli się na Majdanku pod koniec roku 1941. Wspomniany już Edward Karabanik zapamiętał stuosobową grupę ludzi w mundurach rosyjskich, osadzoną w obozie na przełomie 1941 i 1942 r. Ich traktowanie diametralnie różniło się od traktowania pozostałych jeńców. Umieszczono ich w osobnym baraku pola I, zwolniono z uciążliwych apelów a SS-mani zaglądali dosyć często do nich udzielając jakichś rad. W odróżnieniu od zwykłych jeńców otoczono ich opieką medyczną oddelegowując w tym celu doktora Ryszarda Hanusza17. Od niego autor dowiedział się, że ci uprzywilejowani więźniowie, to grupa Ukraińców 14 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-133: 37 ankiet osób, które same siebie lub ich najbliżsi określają jako Ukraińców. W 19 przypadkach pobyt wymienionych osób w podlubelskim obozie potwierdzają inne źródła. W przypadku pozostałych są to najczęściej jedyne informacje o pobycie na Majdanku, co każe traktować je z najwyższą ostrożnością, jednak z uwagi na fragmentaryczność dokumentacji zachowanej z okresu funkcjonowania obozu, nie można ich całkowicie odrzucić. 15 Wołodymyr Kubijowycz (1900 2 X 1985), syn Ukraińca i Polki, ur. w Nowym Sączu; geograf i demograf, działacz społeczno-polityczny w okresie II wojny światowej. Zajmował się badaniem ziem ukraińskich w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii. Pracował jako pedagog w gimnazjach państwowych i prywatnych w Krakowie, wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim do 1939 r. Na przełomie lat 1939/1940 przedstawił Niemcom projekt scentralizowania żywiołowo powstających w terenie Komitetów Ukraińskich. Niemcy projekt odrzucili, lecz zaproponowali ze swej strony utworzenie Ukraińskiego Centralnego Komitetu z terenowymi Ukraińskimi Komitetami Pomocy o charakterze społeczno-charytatywnym. Kubijowicz krytykował politykę O. Globocnika wobec ludności ukraińskiej i wystąpił z memoriałem w sprawie aresztowań, łapanek i rekwizycji w Galicji. Za: R. Torzecki, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993, s. 317 319. 16 Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, pod red. Cz. Madajczyka, Warszawa 1977, t. II, s. 142 146, 220 224. 17 Ryszard Hanusz ur. 2 III 1896 r. w Przeworsku, lekarz wojskowy w stopniu majora. 27 XI 1941 r. przysłany na Majdanek z KL Sachsenhausen (nr 14). Przez cały czas pobytu w obozie prowadził oddziały zakaźne. 6 IV 1944 r. przeniesiony do KL Groß-Rosen, a następnie, w lutym 1945, do KL Flossenbürg (podobóz Leitmeritz). Zmarł po wojnie. Za: W. Michalski, Lekarze i farmaceuci pracujący w rewirze męskim, [w:] Majdanek 1941 1944, s. 226; APMM, OPUS, sygn. XII-10. Raporty o sytuacji na Majdanku 1943 1944, k. 367. 166

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku ( ), którzy oddali się dobrowolnie do niewoli niemieckiej 18. Od zwykłych jeńców różniło ich również to, że zapewniono im wyjątkowo dobre wyżywienie. Podczas gdy ci pierwsi cierpieli skrajny głód, tej grupie nie brakowało niczego. Początkowo dostarczano im posiłki z kuchni SS-mańskiej, a po kilku dniach gotowaniem dla nich zajął się ich kucharz wraz z pomocnikiem. Ponieważ przygotowywanie posiłków odbywało się w tej samej kuchni, w której gotowano również dla więźniów politycznych, mogli oni zaobserwować zaopatrzenie, jakie przydzielano owym niezwykłym jeńcom. Edward Karabanik zauważył, że mieli pod dostatkiem białego chleba, masła, mięsa. Jeńcy radzieccy próbowali żebrać u nich o jakieś jedzenie, lecz początkowo spotykali się z brutalnym traktowaniem, zwłaszcza ze strony pomocnika kucharza. Dopiero po interwencji autora wspomnień pomocnik ów przestał bić żebrzących, a [ ] główny kucharz w czasie nieobecności swojego zastępcy podrzucał kawałek mięsa, chleba, parę kartofli więźniom rosyjskim.19 Wobec przedstawionego stanu rzeczy nasuwa się pytanie o status, jaki owi jeńcy otrzymali na Majdanku i o ich dalszy los. Z analizy fragmentów stanów dziennych w roku 1942 wynika, że w dniu 16 stycznia 1942 r. w obozie przebywało 112 jeńców. Opis ich traktowania narzuca wniosek, że w grupie tej większość stanowili właśnie Ukraińcy, opisywani przez Edwarda Karabanika. Z dalszej analizy tego dokumentu wynika, że ich liczba stopniowo malała osiągając najniższy poziom 53 osób w dniu 21 lutego 1942 r.20 Jeśli od tego stanu odejmiemy liczbę jeńców osadzonych w obozie w międzyczasie okaże się, że z pierwszego transportu ocalało do tego momentu 45 osób. Zarówno liczba, jak i zauważalne lepsze traktowanie i lepsze wyżywienie (dostawali więcej chleba, a nawet ryż i mięso) oraz fakt, że kucharzem był jeden z nich21, wydaje się potwierdzać tę tezę. Zeznania Ericha Musfeldta, od 15 listopada 1941 r. szefa komanda grabarzy, a następnie krematorium wskazują, że byli oni wykorzystywani przez władze obozowe do specjalnych zadań. Około 20 jeńców pracowało stale przy grze- 18 Z doniesień niemieckich z pierwszych tygodni wojny ze Związkiem Radzieckim wynika, że Ukraińcy masowo dezerterowali z Armii Czerwonej i przechodzili na stronę wroga. W listopadzie 1941 r. wśród 3,6 mln jeńców radzieckich stanowili oni około 36%, przy czym ich udział procentowy w Armii Czerwonej w przededniu wojny, w roku 1940, nie przekraczał 20%. J. Hrycak, Historia Ukrainy: 1772 1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 223, 224. 19 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-52 (VII-65), Edward Karabanik, Wyjazd na wolność (z roku 1960), s. 20; VII/M-54 (VII-245), E. Karabanik, Majdanek. Obóz zagłady Polaków i Żydów, s. 31 i nn. 20 National Archives w Londynie (NARA dawne Public Rekord Office). Kew, sygn. HW 16/10 (dalej NARA). 21 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-643, Lenard Dyonys, Z pamiętnika Żyda ze Słowacji, s. 590, 591; W. Dobrowolski, Pięć lat na muszce, Lublin 1994, s. 32, 33. 167

Beata Siwek-Ciupak baniu zwłok na gruntach za polem piątym, a pod koniec kwietnia 1942 r. ta sama grupa pracowała w lesie krępieckim, położonym około 11 km na wschód za Lublinem, przy grzebaniu zwłok rozstrzelanych tam, w ramach likwidacji getta lubelskiego, Żydów. Ponadto 20 innych jeńców zostało wówczas oddanych pod komendę Musfeldta w celu porządkowania i przeszukiwania odzieży zamordowanych22. Wśród więźniów mieli złą opinię. Nazywano ich sektą a nawet zbirami. Postrzegani byli jako ci, którzy przetrwali kosztem współtowarzyszy i jako wykonawcy ciężkich kar fizycznych oraz bezkarni oprawcy zabijający współwięźniów innych narodowości. W stosunku do reszty więźniów byli nieufni i starali się od nich separować23. Od 11 marca tego roku liczba jeńców rosła po kilka osób i 11 lipca 1942 r., tuż przed wielką ucieczką z Majdanka 86 jeńców, osiągnęła stan 126 osób. Około 40 tych, którzy nie wzięli w niej udziału, zostało zlikwidowanych strzałem w tył głowy na rozkaz komendanta Karla Kocha w celu zatarcia uchybień w funkcjonowaniu systemu strzeżenia obozu. Nasuwa to wniosek, że owych 40 do 4524 jeńców, którzy nie uczestniczyli w ucieczce, najprawdopodobniej było opisywaną grupą Ukraińców. Ich pozycja w obozie wydawała się na tyle bezpieczna, że nie chcieli ryzykować, przyłączając się do zbiegów, bądź, jako współpracujący z władzami obozowymi za cenę lepszego traktowania, nie zostali poinformowani o planowanej ucieczce ze względu na bezpieczeństwo jej powodzenia. Tymczasem od początku 1942 r. Majdanek zaczął spełniać funkcję obozu karnego. Kierowano do niego rolników z Lubelszczyzny, którzy nie wywiązywali się z obciążeń kontyngentowych na rzecz okupanta oraz osoby podejrzane o udział w różnego rodzaju akcjach skierowanych przeciwko okupantowi25. Wśród więźniów osadzanych w obozie z tych powodów znalazło się wielu mieszkańców południowo-wschodniej Lubelszczyzny, w znacznym stopniu zamieszkałej przez ludność ukraińską. Pierwszym transportem tego typu była prawdopodobnie grupa mężczyzn ujętych w rejonie Chełma i Krasnegostawu w maju 1942 r. Po- 22 Zeznania szefa krematorium Ericha Musfeldta na temat byłego obozu koncentracyjnego w Lublinie (Majdanek), wstęp i opracowanie A. Żmijewska-Wiśniewska, Zeszyty Majdanka, t. I (1965), s. 139 140. 23 Por.: APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-135/20 (VII-51), Protokół z zeznania Feliksa Ciska byłego więźnia Majdanka; tamże, Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-724 (VII-643), Dyonys Lenard, Z pamiętnika Żyda ze Słowacji, s. 590, 591; W. Dobrowolski, op, cit., s. 32, 33. 24 NARA, Kew, sygn. HW 16/10; T. Kranz, Ucieczka jeńców radzieckich z obozu na Majdanku w dniu 14 lipca 1942 r., Zeszyty Majdanka, t. XVIII (1997), s. 49 i nn. 25 Cz. Rajca, Chłopi, s. 39 43; tenże, Niektóre aspekty, s. 98 125; J. Marszałek, Majdanek obóz koncentracyjny w Lublinie, Warszawa 1981, s. 56 59; Zamojszczyzna. Sonderlaboratorium SS, t. I, s. 432. 168

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku czątkowo osadzono ich w obozie w Trawnikach, skąd po upływie od jednego do kilku tygodni przewieziono na Majdanek26. Więźniowie polscy wspominają, że dzielono ich na dwie grupy narodowościowe, i że ze wspólnego baraku zabrano Ukraińców. Ocalałych Polaków zwolniono z obozu we wrześniu tego roku27, los Ukraińców pozostaje nieznany. Z zestawień miesięcznych list zakładników osadzonych na Majdanku wynika, że kolejni więźniowie ukraińscy znaleźli się między innymi wśród aresztowanych w powiecie krasnostawskim w lipcu i sierpniu 1942 r. przez żandarmerię z Żółkiewki i Krasnegostawu. Aresztowania były formą represji za napady na policjantów oraz podpalenia. Podobnie stało się w Hrubieszowie, również w lipcu i sierpniu tego roku, w odwecie za zabicie porucznika policji powiatowej, 3 policjantów Schupo oraz zranienie 3 dalszych28. 6 listopada osadzono w obozie rolników ze wsi Syczyn aresztowanych za podłożenie ognia u sołtysa wsi. Nazwiska 14 aresztowanych wskazują na pochodzenie ukraińskie. Co najmniej pięciu spośród nich zostało zwolnionych w dniu 16 grudnia tego roku, a jeden zmarł. Losu pozostałych nie ustalono29. W ocalałych kartotekach odzieżowej i pieniężnej zachowały się także karty osób tej narodowości zarejestrowanych w dniach 4 i 17 października oraz 22 grudnia 1942 r.30 W zachowanych fragmentach ksiąg zgonów za rok 1942 można wskazać personalia więźniów, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że mimo iż zaklasyfikowano ich jako Polaków, byli w rzeczywistości pochodzenia ukraińskiego. Figurują oni zarówno we fragmencie dotyczącym okresu od czerwca do września, jak i od 20 listopada 1942 r. do 20 stycznia 1943 roku (zwłaszcza we fragmencie z grudnia i stycznia) 31. Uwagę zwraca fakt, że w dokumencie dotyczącym przełomu lat 1942 i 1943 w podsumowaniu miesiąca zastosowano podział narodowościowo-wyznaniowy. Wyszczególniono w nim Żydów, a w zestawieniu zbiorczym więźniów innych na- 26 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-133, Ankieta K-614, Mieczysław Klimczuk. W literaturze istnieją pewne rozbieżności co do wielkości tego transportu Cz. Rajca w artykule Chłopi w obozie koncentracyjnym na Majdanku, określa liczbę więźniów na ok. 1 000, natomiast J. Marszałek pisze o 587 osobach, nie podaje jednak źródła tej informacji. Cz. Rajca, Chłopi, s. 43; J. Marszałek, Majdanek, s. 59. 27Z relacji Władysława Łazarczyka wynika, że Ukraińców było 140: APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-547 (VII-126), Władysław Łazarczyk, Relacja, sygn. VII/M-156 (VII-198), Józef Kozak, Trawniki i Majdanek; sygn. VII-119, Marian Staniec, Relacja; sygn. VII-133, Ankieta K-614, Mieczysław Klimczuk; Cz. Rajca, Chłopi, s. 43, 44. 28 Zob. Aneks I, tabela 1. 29 Zob. Aneks I, tabela 2. 30 Tamże, tabela 3. 31 Tamże, tabela 4. 169

Beata Siwek-Ciupak rodowości uwzględniono Polaków, grekokatolików lub prawosławnych (Griechen) najprawdopodobniej chodziło tu o Ukraińców, oraz cywilnych Rosjan (Zivilrussen)32. Szczegółowa analiza wspomnianego fragmentu ujawnia, że w grudniu 1942 r. w obozie zmarły dwie osoby kategorii Ukrainer Schutzhäftlinge, a do 20 stycznia 1943 r. jedna, oraz jedna opisana jako Ukrainer33. Warto zaznaczyć, że w meldunkach o dziennych stanach więźniów w obozie za rok 1942 i styczeń roku 1943 raportowano liczbę tylko czterech kategorii: reichsdeutschów, Żydów, Polaków i radzieckich jeńców wojennych34. Jednak w kwietniu 1943 r. Ukraińcy uwzględniani byli już jako osobna kategoria, do której zaliczono 294 osoby. Liczba ta wkrótce wzrosła do 302 i do 15 czerwca utrzymywała się mniej więcej na tym samym poziomie. Stanowiło to około 2,5% wszystkich osadzonych w kwietniu na Majdanku, przy czym ich ogólna liczba odnotowana na początku kwietnia, uległa podwojeniu w stosunku do końca stycznia tego roku. Z analizy dokumentów wynika, że grupa ukraińska była, jak wspomniano, mniej więcej stabilna liczebnie, natomiast liczba więźniów innych kategorii stopniowo wzrastała. Z tego względu w czerwcu 1943 r. Ukraińcy stanowili zaledwie ok. 1,3% ogółu, ale w grudniu 1943 r. już ponownie około 3%, a to na skutek spadku ogólnej liczby uwięzionych, w tym również omawianej kategorii do 235 osób35. Poza Ukraińcami oficjalnie wykazywanymi w stanach dziennych w roku 1943, tak jak i w roku poprzednim, więźniowie tej narodowości znajdowali się wśród rolników przywożonych z terenów zamieszkanych przez ludność mieszaną powiatów: tomaszowskiego, chełmskiego, hrubieszowskiego, włodawskiego, biłgorajskiego i rejonów Białej Podlaskiej, a od początku roku także w transportach więźniów politycznych z dystryktu Galicja i z rosyjskiej części Ukrainy z okolic Żytomierza. Przyczyną aresztowań na południowo-wschodnich terenach Generalnego Gubernatorstwa, w wyniku których do obozu trafiała ludność wiejska, w tym ukraińska, były i tym razem akcje partyzanckie wymierzone w aparat okupacyjny, a także pomoc udzielana przez mieszkańców wsi oddziałom partyzanckim, bądź 32 APMM, Fotokopie, sygn. 407, Wykazy zmarłych więźniów Majdanka 20.11.1942 20.01.1943, k. 57, 67. 33 Tamże, tabela 5. 34 NARA, Kew, sygn. HW 16/10. 35 APMM, Fotokopie, sygn. XIX-595, Meldunki o stanach liczbowych więźniów. 1 IV 14 VI 1943, (oryg. w AMMW, sygn. 10687). W wyniku przedstawionej analizy można wyciągnąć wniosek, że przy założeniu stabilności liczebnej omawianej kategorii więźniów również na przełomie lat 1942 1943, Ukraińcy mogli stanowić wówczas nawet 7 8% ogółu więźniów Majdanka. Tłumaczyłoby to wyodrębnienie ich w osobną kategorię, odnotowywaną w meldunkach o stanach liczbowych więźniów w roku 1943. 170

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku zbiegłym z obozów radzieckim jeńcom wojennym. Z takiego właśnie powodu w obozie znalazło się wspomniane na wstępie małżeństwo Czerniaków36. Transporty więźniów politycznych, w tym z dystryktu Galicja, trafiały na Majdanek w wyniku zarządzenia Heinricha Himmlera z 14 grudnia 1942 r., w którym polecił on Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA Reichssicherheitshauptamt) przesłać z więzień do obozów 35 000 osób37. Pierwszy taki transport dotarł na Majdanek 2 lutego 1943 r. ze Lwowa. Przywieziono nim około 900 osób kobiet i mężczyzn z więzień we Lwowie, Stanisławowie, Kołomyi, Tarnopolu i Czortkowie. Jak wspominają przywiezieni nim więźniowie, początkowo mężczyzn osadzono w trzech barakach na polu III. Zaewidencjonowano ich dopiero po kilku dniach. Po obowiązkowej kąpieli część z nich przeniesiono na pole IV, a część na II. Niektórzy pozostali jednak na polu III. Więzień polski Adolf Górski, który trafił do obozu z więzienia na Zamku Lubelskim w marcu tego roku, wspomina, że przydzielono go na pole III do baraku oznaczonego numerem 7, w którym mieszkali już Żydzi i kilkunastu Ukraińców i że właśnie ci ostatni pełnili tu służbę blokową. Kobiety z tego transportu umieszczono w baraku 9 na polu V, pełniącym od stycznia 1943 r. funkcję obozu kobiecego38. Poza wspomnianym, tak zwane transporty lwowskie jeszcze dwukrotnie przyjeżdżały na Majdanek: 30 kwietnia (900 osób) i 31 sierpnia 1943 r. (400). Oprócz Polaków w każdym znajdowali się również Ukraińcy. Świadczą o tym wspomnienia więźniów i zapisy w kartotekach39. Tak zwane transporty żytomierskie 36 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-133, Ankieta C-411, Wiktor Czerniak; Ankieta B-1036, Maria Burko; Nagrania wideo, sygn. XXII-68, Wiktor Czerniak; Fotokopie, sygn. XIX-110/II, Karty personalne więźniów KL Lublin, k. 174; Z. Leszczyńska, Transporty więźniów przychodzące, s. 444 452; Cz. Rajca, Chłopi, s. 47, 48. 37 S. Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1968, s. 479 480. 38 APMM, KL Lublin, sygn. I f 5, Korespondencja, rozkazy, meldunki i listy imienne członków załogi obozowej. 1941 1944, s. 77, Zawiadomienie Policji bezpieczeństwa we Lwowie o skierowaniu do obozu koncentracyjnego w Lublinie 900 więźniów. Warunki transportu i pierwsze dni pobytu w obozie opisują polscy więźniowie polityczni: Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-641 (VII-1295), Mieczysław Stankiewicz, Aresztowani w Kołomyi, s. 4; sygn. VII/M-3 (VII-3), Zofia Pawłowska, Na krawędzi, s. 17; sygn. VII/M-535 (VII-1080), Zofia Michalska, Relacja; Nagrania wideo, sygn. XXII-53A, Adolf Górski; J. Szczygieł, Małolatek, [w:] Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku, wstęp, wybór i opracowanie Cz. Rajca, A. Wiśniewska, Lublin 1980, s. 142 144; Cz. Skoraczyński, Żywe numery, Kraków 1984, s. 17 22, 43, a także więzień ukraiński Grigorij Cebrij, Wid Majdanku do Bergen-Bielzienu, [w:] W borotbi za ukraińsku derżawu, red. M. G. Marunczak, Toronto, New York, London 1990, s. 542 544; Z. Leszczyńska, Transporty więźniów przybyłych, s. 445. O umieszczeniu w obozie więźniów ukraińskich, przybyłych tym transportem, mogą świadczyć karty w kartotekach obozowych zob. Aneks I, tabela 6. 39 Aneks I, tabela 7 i tabela 8. Ponadto do transportu 30 kwietnia 1943 r. zachowało się Zawiadomienie o przybyciu transportu: APMM, KL Lublin, sygn. I f 17, Rozkazy komendantury KL Lublin, k. 115, Zawiadomienie o przybyciu transportu. O obecności więźniów narodowości ukraińskiej por. 171

Beata Siwek-Ciupak docierały do lubelskiego kacetu czterokrotnie: 13 lutego, 20 czerwca, 7 sierpnia i 11 września 1943 r. Niestety, informacje na ich temat są bardzo skąpe. Tylko do transportu z 7 sierpnia zachował się dokument, z którego wynika, że przywieziono nim 250 mężczyzn i 50 kobiet40. O trzech pozostałych świadczą jedynie zapisy w kartotekach obozowych, a to, z uwagi na fragmentaryczny charakter źródła, za mało, aby można było mówić o ich liczebności41. Z danych zawartych w kartotece pieniężnej wynika, że osoby przywożone transportami lwowskimi i ze wschodniej Lubelszczyzny rejestrowane były w obozie jako Polacy, a z transportów żytomierskich jako Rosjanie42. Ich napływ do obozu nie zmienił też liczebności Ukraińców oficjalnie wykazywanych w meldunkach o dziennych stanach liczbowych więźniów Majdanka43. Nie oznacza to jednak, że osoby te nie były Ukraińcami, lecz ukazuje dowolność, z jaką przydzielano więźniów do poszczególnych narodowości. Kolejna fala więźniów tej nacji wiąże się z deportacjami do obozu lubelskiego chorych z obozów koncentracyjnych w III Rzeszy. W dniu 14 grudnia 1943 r. do obozu przyjęto dwa transporty: 1 000 osób z Sachsenhausen i 101 z Auschwitz. Z analizy stanów liczbowych obozu w tym okresie wynika, że przywieziono nimi około 560 mężczyzn pochodzących ze wschodu, spośród których dziesięciu odnotowano w kategorii Ukrainer44. Osoby tej narodowości przywożone były na Majdanek także transportami chorych z Dachau 3 stycznia 1944 r. oraz z Buchenwaldu w połowie stycznia i 6 lutego 1944 r.45 Wskazują na to niektóre dane personalne na listach transportowych z tych obozów oraz raport OPUS z 17 stycznia 1944 r. Zawiera on między innymi informację o tym, że przybyłych nimi dzieli się na narodowości i przedstawicieli każdej nacji umieszcza w osobnych barakach: Polaków wydzielono na inne bloki, Niemców na inne, Rosjan Stefan Szumka, W nacistśkich mlinach smierti, [w:] W borotbi, s. 550 552. O liczebności transportu z 31 sierpnia 1943 r. wspominają przywiezieni nim więźniowie: Leon Bochenek, Mieczysław Panz i Józef Kobyliński. APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-271 (VII-545), Leon Bochenek, Wspomnienia, t. 2, s. 10, 12, 15; VII/M-287 (VII-613), Józef Kobyliński, Piekło ma wiele stopni, s. 42, 54; M. Panz, Prawo pięści, Warszawa 1977, s. 149, 152. 40 APMM, KL Lublin, sygn. I d 14, Akta Effektenkammer zawierające doniesienia oddziału II (Politische Abteilung) o nowych transportach więźniów wymienionych imiennie. 1942 1944, k. 17, 18. 41 Zob. Aneks I, tabela 9. 42 Zob. Aneks I, tabele 6 9 oraz APMM, Fotokopie, sygn. XIX-110, Karty personalne więźniów Majdanka, cz. III, k. 330 (z dn. 30.4.43), cz. II, k. 137 (z dn. 10.6.43). 43 APMM, Fotokopie, sygn. XIX-595, Meldunki o stanach liczbowych więźniów 1 IV 14 VI 1943, (oryg. w AMMW w Sankt Petersburgu, sygn. 10687). 44 APMM, KL Lublin, sygn. I c 2, Stany liczbowe więźniów KL Lublin (mężczyzn) grudzień 1943. 45 Aneks I, tabela 10 i 11. 172

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku i Ukraińców na inne, wszystkie inne narodowości pozostałe razem na inne.46 Z uwagi na charakter i faktyczne przeznaczenie owych transportów na zgamlowanie, jak wyraził się jeden z członków załogi obozowej śmiertelność wśród przywiezionych nimi osób była ogromna47. Fakt, że więźniowie ukraińscy nie stanowili w obozie zwartej grupy, lecz zaliczani byli arbitralnie do trzech różnych kategorii narodowościowych oraz fragmentaryczność i różnorodność zachowanych źródeł zawierających dane personalne powoduje, że określenie ich ogólnej liczby jest niemożliwe. Nieco światła na ten problem rzucają zachowane raporty OPUS i fragmentarycznie zachowane raporty władz obozowych o stanach dziennych więźniów. Interpretację zawartych w nich danych komplikuje jednak fakt, że w każdym z cytowanych dokumentów inaczej pogrupowano więźniów. Raporty OPUS wykazują osobno Polaków, a Ukraińców i Białorusinów łącznie określając obie grupy jako ukraińców, natomiast w raportach kancelarii obozowej wymienia się Polaków, do których zaliczono także większość Ukraińców obywateli polskich i cywilnych robotników ze Związku Sowieckiego (SU Ziv. Arb.), wśród których większość stanowili jak wiadomo Białorusini, ale zaliczano do nich także Ukraińców z transportów Żytomierskich. Widać to dokładnie, gdy porównamy stan tej grupy więźniów (SU Ziv. Arb.) z dnia 24 lipca 1943 r. i 7 sierpnia tego roku, kiedy to wzrósł o 212 osób, a więc o liczbę zbliżoną do tej, o której donosi zawiadomienie o przybyciu takiego właśnie transportu48. Orientacyjną liczbę Ukraińców przetrzymywanych na Majdanku na przełomie lipca i sierpnia 1943 r. można określić porównując dane z kancelarii obozowej z 24 lipca z raportem OPUS z 1 sierpnia 1943 r. W raporcie OPUS znajduje się informacja, że w tym dniu na Majdanku było 3 445 Ukraińców na polach męskich i 1 950 Ukrainek na polu kobiecym49. Natomiast według danych kancelarii obozowej stan grupy mężczyzn oznaczonych jako SU Ziv. Arb. w dniu 24 lipca wynosił 657 osób. Pod uwagę należy też wziąć 1846 więźniarek z Białorusi50. Po uwzględnieniu tych danych można przyjąć, że 1 sierpnia 1943 r. w obozie przebywało ok. 2 700 mężczyzn i ok. 100 kobiet narodowości ukraińskiej. 46 APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty o sytuacji na Majdanku, Raport z 17 I 1944 r., s. 443. 47 Ibidem, Raport z 21 I 1944 r., s. 433. 48 Por. przypis 42. Niestety, takich porównań nie można przeprowadzić w odniesieniu do pozostałych trzech transportów z Żytomierza, gdyż nie zachowały się dane, na podstawie których można byłoby ich dokonać. 49 APMM, OPUS, sygn. XII-9, Stany KL Lublin, Raport z dn. 1 sierpnia 1943 r., s. 5. 50 APMM, KL Lublin, sygn. I c 2, Raporty dzienne o stanie liczbowym więźniów. Jeśli zaś chodzi o kobiety, to 16 czerwca na polu kobiecym przebywało 1 246 Białorusinek, do których należy doliczyć 600 przywiezionych tego dnia. APMM, Fotokopie, sygn. XIX-595 (oryg w AMMW, sygn. 10690), Zawiadomienia Oddziału politycznego do Magazynu odzieżowego. 173

Beata Siwek-Ciupak W odniesieniu do 20 sierpnia sytuacja jest bardziej skomplikowana. Po pierwsze z kancelarii obozowej zachowała się jedynie informacja o stanie ogólnym obozu męskiego, który wynosił 13 589 więźniów i stan więźniów żydowskich mężczyzn: 6 06551. W porównaniu z danymi OPUS z tego dnia dają się zauważyć znaczne rozbieżności w obu przypadkach. Raport podaje stan ogólny obozu 22 088, lecz po odjęciu stanu obozu kobiecego (5 690), otrzymujemy stan obozu męskiego: 16 398, więc o 2 809 osób więcej w porównaniu z danymi kancelarii. Natomiast w grupie więźniów żydowskich OPUS podaje stan 8 938 osób na wszystkich polach męskich, więc więcej o 2 873 osoby w stosunku do liczby podawanej przez kancelarię. Idąc dalej: dzięki zachowanym kompletnym informacjom z kancelarii z dnia 22 sierpnia i wiedząc o tym, że stan więźniów kategorii: SU Ziv. Arb., Ukrainer, SU Kgf. (sowieckich jeńców wojennych) oraz SU Kgf.(V) (sowieckich jeńców wojennych inwalidów) był mniej więcej stały52, można założyć, że nie uległ znaczącym zmianom na przestrzeni dwóch dni. Otrzymamy wówczas następujące dane na dzień 20 sierpnia: Data Stan Przy- Uby- Po- Ży- Niem- Robotnicy Ukra- Sowieccy Sowieccy ogółem było ło lacy dzi cy cywilni ińcy jeńcy jeńcy ze Zw. wojenni wojenni Sow. (SU (SU Kgf.) (inwalidzi) Ziv. Arb.) (SU Kgf.(V)) 20.08.1943 13 589 4 422 6 065 958 290 112 1 74253 22.08.1943 12 260 3 253 5 905 958 290 112 1 742 Źródło: APMM, KL Lublin, sygn. I c 2, Raporty dzienne o stanie liczbowym więźniów, cyt. za: Z. Leszczyńska, Kronika, s. 118, 119. Ich porównanie wykazuje, że różnice, na które zwrócono uwagę powyżej, przy zachowaniu w pamięci różnic w klasyfikowaniu więźniów, dotyczą także Polaków i Ukraińców. Raport OPUS podaje, że w obozie męskim przebywało tego dnia w sumie 6 406 Polaków i Ukraińców. Suma więźniów zaliczonych do kategorii Polaków i SU Ziv. Arb. przez kancelarię obozową wynosi natomiast 5 380 osób. Różnica między nimi wynosi więc 1 026 osób mniej od wykazanych tego dnia 51 APMM, KL Lublin, sygn. I c 2, Raporty dzienne o stanie liczbowym więźniów, cyt za: Z. Leszczyńska, Kronika obozu na Majdanku, Lublin 1980, s. 218. 52 Por. APMM, KL Lublin, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów przesłane przez komendanturę KL i FKL Lublin do WVHA-Amstgruppe D 01. 31. XII. 1943 r., stan z 1 XII 1943 r.; sygn. I c 2, v. 1, Stany liczbowe więźniów KL Lublin (mężczyźni) grudzień 1943; Fotokopie, sygn. XIX-595, Meldunki o liczbie więźniów w obozie na Majdanku 1 IV 14 VI 1943 (oryg. w AMMW, sygn. 10687) 53 Kursywą zaznaczono dane będące rekonstrukcją. 174

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku przez OPUS. Każe to przypuszczać, że raport OPUS wysłany został przed dokonaniem się zmian w stanach liczbowych na polach, natomiast raport kancelarii już je uwzględnił. Nastąpiły one jednak jedynie w grupach więźniów oznaczonych jako Polacy i Żydzi, w pozostałych raczej im nie ulegając. Określenie liczby więźniów ukraińskich tego dnia również nie jest takie oczywiste. Jeśli bowiem od liczby wykazanej przez OPUS (3 210 osób) odjąć liczbę SU Ziv. Arb. wykazanych przez kancelarię obozową (958) otrzymamy liczbę 2 252 osób narodowości ukraińskiej i najprawdopodobniej posiadających polskie obywatelstwo. Pamiętać jednak należy o więźniach z Żytomierza przywiezionych transportem 7 sierpnia w liczbie 250 mężczyzn, z których 222 zarejestrowanych zostało w kategorii SU Ziv. Arb. Również większość z nich zaliczyć należy do Ukraińców (w grupie tej mogło być też nieco Rosjan, a nawet Polacy). Jeśli więc przyjąć, że nie wszyscy z zarejestrowanych wówczas więźniów byli Ukraińcami, to wydaje się zasadne, aby do liczby 2 252 dodać jeszcze 200 osób przywiezionych 7 sierpnia 1943 r. Daje to liczbę 2 452 mężczyzn narodowości ukraińskiej. Na skutek braku danych liczba kobiet tej narodowości pozostaje nieokreślona, jednak raczej nie większa niż 100. W szacunku dotyczącym kobiet uwzględniono dane o śmiertelności ukraińców zawarte w raporcie OPUS i informację o 50 kobietach przywiezionych do obozu transportem 7 sierpnia54. Losem Ukraińców interesowały się organizacje ukraińskie szukające możliwości przyjścia swoim rodakom z pomocą. Już w kwietniu 1943 r. kontaktowały się one z centralą Rady Głównej Opiekuńczej w Krakowie, w gestii której było niesienie pomocy żywnościowej więźniom obozów, oferując czynne współdziałanie w finansowaniu tej akcji w procentowym stosunku więźniów swoich do Polaków. 55 Na początku sierpnia, podczas spotkania z Hansem Frankiem, przewodniczący UCK Wołodymyr Kubijowycz domagał się między innymi sporządzenia listy ukraińskich więźniów obozu i zwracał uwagę, że chodzi głównie o więźniów z Galicji, którzy zostali aresztowani w czasie akcji przeciw asocjalnym elementom.56 Najprawdopodobniej na skutek tej interwencji część z nich została z obozu zwolniona. Świadczy o tym notatka Kubijowycza z 28 września 1943 r. dotycząca sytuacji ludności ukraińskiej w dystrykcie Lubelskim. Z wypowiedzi zwolnio- 54 APMM, KL Lublin, sygn. I c 2, Raporty dzienne o stanie liczbowym więźniów, cyt. za: Z. Leszczyńska, Kronika, s. 219; sygn. I d 14, Akta Effektenkammer zawierające doniesienia oddziału II (Politische Abteilung) o nowych transportach więźniów wymienionych imiennie. 1942 1944, k. 17, 18; OPUS, sygn. XII-9, Stany KL Lublin, Raport z dn. 20 sierpnia 1943 r., s. 6. 55 APMM, Fotokopie, sygn. XIX-5, Korespondencja, notatki i sprawozdania dotyczące dożywiania więźniów Majdanka i obozu na Krochmalnej 1941 1944, k. 11 (oryg. w: AAN, zesp. RGO, sygn. 50). 56 Patrz w: Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, t. 2, s. 145. 175

Beata Siwek-Ciupak nych z Majdanka, którzy dotarli do przewodniczącego UCK wynikało jednak, że w obozie ciągle jeszcze przebywała duża grupa osób tej nacji, a położenie uwięzionych było złe. Dlatego też W. Kubijowycz postulował przeniesienie wszystkich, przebywających na Majdanku, więźniów ukraińskich do osobnych baraków i przedstawienie ich wykazu imiennego UCK, a także przyspieszenie zwolnienia z obozu oraz zezwolenie na wysyłanie im paczek żywnościowych57. Wydaje się, że starania te przyniosły efekt, gdyż z kolejnego raportu OPUS z dnia18 XI 1943 r. wynika, że na polach III i IV przebywało ogółem około 2 000 R[usinów] i Ukr.[aińców].58 Zważywszy na fakt, że 1 grudnia tego roku w stanach dziennych obozu odnotowano 1 438 mężczyzn z transportów białoruskich59 można przyjąć, że wśród owych 2 000 było wówczas około 562 osoby pochodzenia ukraińskiego, w tym 235 zarejestrowanych jako Ukraińcy60. Wśród nielicznych wspomnień zawierających informacje o więźniach ukraińskich najwięcej pochodzi z pola IV. Zwrócili tam na siebie uwagę zarówno Żydów polskich, więźniów politycznych deportowanych z więzienia na Zamku Lubelskim, jak i rolnika z Lubelszczyzny Jana Buczka. Polacy, którzy znaleźli się na IV polu więźniarskim w sierpniu 1943 r. wspominają, że przebywało tam 300 młodych Ukraińców, członków Schutzmannschaften (Schuma) z Wólki Profeckiej koło Puław61. Szkolono tam Ukraińców, Białorusinów i Rosjan wchodzących w skład Schutzmannschafts-Ersatz-Bataillon 203 (rezerwowy batalion ochronny 203). Był on siłą wspomagającą III batalion 25. pułku policji SS, do którego zadań należało organizowanie akcji pacyfikacyjno-antypartyzanckich. Bezpośrednio po podstawowym przeszkoleniu część z nich kierowana była do zadań wartowniczych62. Na ślad tej kategorii więźniów, oznaczonej jako fremdvölkischer Schutzmann (fremdv Schutzm) natrafiamy w Księdze zgonów za marzec 1944 r. Wszyscy więźniowie, wykazani w cytowanym dokumencie, skierowani zostali na Majdanek przez szefa SS i Policji w Mohylewie. Ich nazwiska nie wskazują na pochodzenie ukraińskie. Na więźniów ukraińskich tej kategorii, szkolonych w obozie w Wólce Profeckiej, wyraźnie wskazują jednak więźniowie polscy: Jan 57 Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, t. 2, s. 223, 224. 58 APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty o sytuacji na Majdanku, Raport z 18 XI 1943 r., s. 279; Raport z 21 XI 1943 r., s. 273; sygn. XII-9, Stany KL Lublin, Raport z dn. 1 XII 1943 r., s. 23, 24. 59 B. Siwek-Ciupak, Więźniowie Białoruscy, s. 225. 60 APMM, KL Lublin, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów przesłane przez komendanturę KL i FKL Lublin do WVHA-Amstgruppe D 01. 31. XII. 1943 r., stan z 1 XII 1943 r.; sygn. I c 2, v. 1, Stany liczbowe więźniów KL Lublin (mężczyźni) grudzień 1943, stan z 12, 13 grudnia oraz z 21 grudnia 1943 r. 61 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXII-14, Jan Buczek; sygn. XXII-11, Franciszek Jackiewicz. 62 M. Wardzyńska, Formacja Wachmannschaften des SS- und Polizeiführers im Distrikt Lublin, Warszawa 1992, s. 21. 176

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku Buczek, który w sierpniu 1943 r. więziony był na Majdanku na polu IV w baraku nr 1 i Stefan Iwanek. Także więzień Tadeusz Czajka, umieszczony w obozie 31 sierpnia 1943 r., a od połowy września tego roku wraz ze 100 innymi więźniami z tego transportu dzielący blok z więźniami ukraińskimi, wskazuje na ciążącą na nich zdradę. W baraku, w którym mieszkał Jan Buczek, poza blokowym przebywało też 10 innych Ukraińców. Od jednego z nich autor dowiedział się, że wszystkich prawosławnych mieszkańców wsi Łukowa uznano podczas pacyfikacji tej miejscowości 3 lipca 1943 r. za Ukraińców, wcielono do Schuma i przewieziono właśnie do Wólki Profeckiej. Wspomniana grupa zdecydowała się na ucieczkę z obozu szkoleniowego. W wyniku denuncjacji plany ucieczki zostały zdemaskowane, a niedoszli dezerterzy osadzeni w obozie koncentracyjnym na Majdanku63. Niestety, relacje te nie zawierają informacji o ich dalszym losie. Z wypowiedzi byłego więźnia IV pola dzielącego z nimi barak Hieronima Rybaczka wynika, że na początku kwietnia 1944 r. pozostawali ciągle w obozie64. W świetle wspomnień relacje między więźniami ukraińskimi i polskimi układały się źle. Obie grupy traktowały się nawzajem jak intruzów, a nawet z wrogością. Josef Schupack, więzień żydowski przebywający od 1 maja 1943 r. na polu IV zauważył, że: Ukraińcy brali rewanż na Polakach na polu IV, a Polacy na Ukraińcach na polu III. 65 Polscy więźniowie polityczni osadzeni na polu IV w polsko-ukraińskim baraku wspominają, że początkowo między Polakami i Ukraińcami stale dochodziło do kłótni i awantur połączonych z bójkami. Pierwsze bójki wewnątrz baraku przeraziły nas wspomina Tadeusz Czajka [ ] Wolno, coraz wolniej mijały dni, a w baraku nie było lepiej. Zatargi z Ukraińcami zaogniały się Sytuację zmieniła dopiero postawa Polaków, którzy dzięki otrzymywanym z domu paczkom, objęli skromną pomocą żywnościową ukraińskich współmieszkańców baraku, a na Wigilię Bożego Narodzenia 1943 r. z otrzymywanych z domu produktów żywnościowych przygotowali dla nich jednakowe paczki. Cytowany już Tadeusz Czajka tak opisuje tę sytuację: zapadła wtedy decyzja, iż każdy kto otrzymał, a więc na pewno w przyszłości będzie jeszcze otrzymywał paczki, weźmie pod opiekę jednego z tych, którzy nie mają szans na tego rodzaju pomoc. W naszym baraku chodziło oczywiście głównie o Ukraińców. [ ] Zaczął się 63 APMM, Fotokopie, sygn. XIX-38, cz. II, Księga zgonów za III IV 1944, poz. 21668, 21705, 21792, 22052, 22053; Nagrania wideo, sygn. XXII-14, Jan Buczek; sygn. XXII-37B, Stefan Iwanek; T. Czajka, Czerwone punkty, s. 77. Patrz także M. Wardzyńska, Formacja, s. 19. 64 Wypowiedź z 11 kwietnia 2007 r. nagranie przekazane do zbiorów APMM. Zachowane dokumenty potwierdzają pobyt w KL Lublin p. Hieronima Rybaczka i jego przeniesienie do KL Natzweiler w dniu 6 kwietnia 1944 r.: APMM, Fotokopie, sygn. XIX-423, k. 277 (to samo: Mikrofilmy, sygn. XVIII-428, k. 277 oryg. w ITS Arolsen). 65 J. Schupack, op. cit., s. 125. 177

Beata Siwek-Ciupak nowy rozdział współżycia z naszymi sąsiadami, oparty można powiedzieć na wspólnocie interesów. 66 Ukraińskich wspomnień na ten temat jednak brak. Szczególnie źle w pamięci więźniów zapisało się dwóch więźniów narodowości ukraińskiej przebywających na polu IV. Jednym z nich był blokowy Sasza Wdowiczenko, z zawodu nauczyciel, drugim niejaki Wania pomocnik blokowego w baraku oznaczonym numerem 8. Szczególnie ten ostatni, znęcający się nad więźniami i często wykonujący na nich wyroki chłosty, swoim bestialskim zachowaniem budził postrach. Niezwykle plastycznie opisał go Żyd polski z getta warszawskiego, Tadeusz Stabholz, osadzony na Majdanku w maju 1943 r. Wspomina on Wanię jako zwyrodniałego sadystę, zawsze gotowego służyć członkom załogi obozowej jako oprawca współwięźniów. Na Majdanku musiał znaleźć się znacznie przed majem 1943 r., gdyż w momencie osadzenia w obozie autora wspomnień miał on już ugruntowaną pozycję i wyrobioną opinię. Zasłynął z bezwzględnego maltretowania więźniów niezależnie od ich narodowości, jednak w okresie, gdy na Majdanku przebywał T. Stabholz, uwaga Wańki skupiała się jedynie na znęcaniu się nad Żydami67. Wyjątkowo pozytywnie zapamiętano osobę księdza kościoła greckokatolickiego Emiliana Kowcza. Aresztowany za pomoc udzielaną Żydom 30 grudnia 1942 r. w Przemyślanach, został osadzony w więzieniu przy ul. Łąckiego we Lwowie68. Na Majdanek deportowano go transportem, który dotarł tu 31 sierpnia 1943 r. Nadano mu numer 2399 i umieszczono na polu III w baraku 14. Podobnie jak przez kilka wcześniejszych miesięcy w więzieniu, przez cały swój pobyt w obozie lubelskim duszpasterzował współwięźniom, bez względu na ich narodowość i wyznanie. W listach do rodziny prosił, aby nie starano się o jego zwolnienie, gdyż uważał, że jego miejsce jest wśród potrzebujących właśnie w obozie. Katastrofalne warunki bytowe i zbyt ciężka praca w połączeniu z brutalnym traktowaniem okazały się jednak zabójczym obciążeniem dla 60-letniego księdza. Zmarł 25 marca 1944 r. 69 66 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXII-11, Franciszek Jackiewicz; podobnie T. Czajka, Czerwone punkty, ss. 75, 90, 91. 67 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII/M-7 (VII-5), Kazimierz Wrycza, Wspomnienia, s. 94; J. Schupack, The Death Years, s. 124, 126, 133 134; T. Stabholz, Siedem piekieł, Stuttgart 1947, s. 42, 43, 46, 47, 49 51, 66. 68 APMM, Pamiętniki i relacje więźniów, sygn. VII/M-271 (VII-545), Leon Bochenek, Wspomnienia, t. 2 (1939 1945), s. 10 15; Za Bożi prawdi i liudski prawa. Zyrnik na posznu o. Emiliana Kowcza, opracowała Anna-Maria Kowcz-Baran, do druku oformiw i prigotowiw Bogdan Roman Baran, Saskatun 1994, s. 70 75. 69 Za Bożi prawdi, ss. 80, 145, 146; APMM, Zbiór opracowań dotyczących obozu na Majdanku i Lubelszczyzny w latach okupacji hitlerowskiej, sygn. XIV-1, v. 74, Błogosławiony Emil Kowcz ksiądz (1884 1944). Lwów Majdanek. 178

Więźniowie ukraińskiego pochodzenia na Majdanku O pozytywnych relacjach między poszczególnymi więźniami polskimi i ukraińskimi świadczy jeden z grypsów wysyłanych z obozu, w którym polski więzień polityczny oznaczony czerwonym punktem (a więc osadzony na polu IV) Adolf Dobrzański opisuje swoją współpracę z pewnym chłopem: Znalazłem tu [tj. w koszykarni B. S.-C.] przyjaciela, chłop Ukrainiec z Berdyczowa, ponieważ dłużej pracuje i ma ręce o grubszej skórze, więc prędzej robi niż ja, to też robimy do spółki, ja ile mogę, a on resztę, tak że z kontyngientem jestem w porządku, a ponieważ umiemy robić inteligentnie, przeto nasza robota stawiana jest za wzór 70 Wśród kobiet nie rejestrowano Ukrainek jako oddzielnej kategorii. Z raportów OPUS wiemy jedynie, że 17 XII wśród 613 Polek było ich 30, natomiast 17 III 1944 r. 29 wśród 905 Polek71. Wynika z tego, że więźniarki wykazane w raporcie z 20 sierpnia 1943 r. zostały zwolnione z obozu, a między 17 grudnia 1943 r. a 17 marca 1944 r. nie było transportów z kobietami tej narodowości. Sytuacja tych, które w grudniu 1943 r. znajdowały się na Majdanku, musiała być znośna, skoro do połowy marca 1944 r. ich liczba w zasadzie nie zmieniła się. Z wcześniejszych informacji o pozycji kobiet tej narodowości w obozie pochodzących jeszcze z maja 1943 r. wiemy jedynie, że pełniły najczęściej funkcje vorarbaiterek72, a więc zajmowały pozycję uprzywilejowaną w społeczności więźniarskiej. Z przedstawionych powyżej faktów wynika, że więźniowie ukraińscy przetrzymywani byli na Majdanku od początku jego funkcjonowania. W stanach dziennych więźniów za okres od kwietnia do czerwca i w grudniu 1943 r. wykazywano jedynie około 300-osobową grupę Ukraińców, choć wiadomo, że w obozie przebywało ich znacznie więcej. Figurowali jednak jako Polacy i Rosjanie. Ustalenie choćby przybliżonej liczby wszystkich osadzonych w obozie osób narodowości ukraińskiej wymaga szczegółowych badań personalnych w grupach radzieckich jeńców wojennych, więźniów polskich kategorii zakładników, transportów ze Lwowa i Żytomierza oraz z Białorusi (będzie to możliwe po odtworzeniu list transportowych lub utworzeniu bazy danych personalnych więźniów Majdanka). Na obecnym etapie badań drogą zsumowania danych podawanych w raportach OPUS z dn. 1 sierpnia 1943 r. oraz zebranych danych dotyczących więźniów 70 APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty o sytuacji na Majdanku, gryps Adolfa Dobrzańskiego z dn. 12.10.1943 r., k. 123. Gryps podpisany został fragmentem nazwiska: Dobrz.. Dane zawarte w grypsie wskazują jednak jasno na więźnia politycznego, przywiezionego z więzienia na Zamku Lubelskim transportem 13 VIII 1943 r., oznaczonego czerwonym punktem Adolfa Dobrzańskiego por. T. Czajka, Czerwone punkty, s. 69 71, 272. 71 APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty o sytuacji na Majdanku, Raport z dn. 17 XII 1943r., s. 375; Raport z dn. 7 III 1944 r., s. 533; KL Lublin, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych, 17 XII 1943 r. w raporcie wykazano 716 Polek. 72 T. Stabholz, op. cit., s. 42, 48. 179

Beata Siwek-Ciupak narodowości ukraińskiej, zwolnionych i zmarłych do 1 sierpnia 1943 r., oraz osadzonych w KL Lublin po 30 grudnia 1943 r. uzyskano liczbę 3 012 osób. Należy jednak pamiętać, że z powodów, o których wspominano powyżej, ustaleń tych nie można traktować jako całościowych ani tym bardziej ostatecznych. Pozwalają one jednak dokonać ostrożnego szacunku ogólnej liczby osadzonych w obozie Ukraińców na około 3 500 osób, z czego najwięcej około 2 800 osób przebywało tu latem 1943 r. Losy osadzanych na Majdanku więźniów ukraińskich były zróżnicowane. Część została zwolniona z obozu, część wywieziona na roboty lub deportowana do obozów w Auschwitz, Flossenbürgu, Mauthausen i Natzweiler73. Bez odpowiedzi pozostają nadal pytania o to, kim byli więźniowie zaliczeni do kategorii Ukrainer oraz o ich dalsze losy, a także o to, jaką kategorię nadano grupie młodych Ukraińców z obozu szkoleniowego w Wólce Profeckiej i co się z nimi stało. Nieuniknione w warunkach obozowych były ofiary śmiertelne. Jedynie nieliczni wykazani zostali w księgach zgonów jako Ukraińcy74. Należy jednak pamiętać, że większość rejestrowana jako Polacy i Russen, zaliczana jest do ofiar tych właśnie narodowości. 73 Zob Aneks II. 74 Zob. Aneks I, tabela 4, a także: APMM, KL Lublin, sygn. I d 6, Kartoteka odzieżowa, v. 40, k. 55; sygn. I d 26, Kartoteka pieniężna, v. 9, k. 68, v. 21, k. 55, v. 10, k. 40, v. 29, k. 35, v. 10, k. 10, v. 29, k. 10, v. 30, k. 60. 180