dr Mariola Tymochowicz UMCS w Lublinie Strój łowicki jako wyznacznik tożsamości regionalnej i narodowej Tożsamość regionalna i narodowa jest zjawiskiem złożonym i niezbędnym człowiekowi do określenia swojego miejsca w świecie. Tożsamość regionalna oparta jest na tradycji i zespołach idei, poglądów, wyobrażeń i poczucia przynależności. 1 Dla wspólnot regionalnych charakterystyczny jest wysoki poziom integracji społecznej oraz świadomość wspólnoty terytorialnej oraz dziedzictwa kulturowego. Zasadniczym warunkiem zachowania swojej odrębności regionalnej jest kultywowanie swojej czyli regionalnej kultury. Tak też to przebiegało w regionie łowickim, gdzie w przeciągu minionych wieków wykształciła się bogata i wyróżniająca się na tle całego krajukultura określa potocznie łowicką. Jej odrębność wynika z uwarunkowań historycznych i ekonomicznych. Ziemie te za czasów I Rzeczypospolitej przynależały do władz kościelnych biskupstwa gnieźnieńskiego, co dla mieszkańców wiązało się z większymi przywilejami i uposażeniem. Szybciej w tym rejonie chłopi zostali oczynszowani na bardzo korzystnych warunkach, co miało miedzy innymi wpływ narozwijającą się bardzo prężnie sztukę ludową w tym także ubiór codzienny i świąteczny. Oba te zjawiska stanowią obecnie bardzo ważny czynnik kształtujący tożsamość mieszkańców tego regionu. O odrębności tego stroju świadczy bogata kolorystyka zastosowanych tkanin pasiastych oraz urozmaicone zdobnictwo. Strój ten zaliczany jest do autentycznych iżywych (czyli nieprzerwanie noszonych), który w przeciągu dwóch minionych stuleci podlegał różnym przeobrażeniom. Ostatnie miały miejsce w okresie międzywojennym. Obecnie modyfikacje w nim stosowane mają nieco inny charakter najczęściej odnoszą się do niezachowywania dawnych kanonów 2 mody czyli błędnego łączenia pewnych elementów stroju. W latach 50-tych XX wieku w tym stroju jeszcze powszechnie chodziły starsze kobiety (męski noszony był już wówczas sporadycznie). Młodsze pokolenie natomiast nie czuło już takiego związku ze strojem, wychowywani byli w innych realiach społecznych i 1 K. Waszczyńska, Wokół problematyki tożsamości, Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego 2014, nr 6, s. 56-57. 2 M. Bartosiewicz, Strój łowicki po 1953 roku, APSL, cz. IV, z. 9,Wrocław 2014, s. 13. 1
gospodarczych. Większość młodzieży w tym okresie chętnie wyjeżdżała do miasta i wolała odciąć się od wiejskiego życia, kojarzonego z zacofaniem i biedą. Mimo pewnego załamania w latach powojennych strój ten przetrwałaa nawet w ostatnich kilkunastu latach przeżywa renesans. Jest to o tyle znamienne, że w większości regionów naszego kraju (poza Podhalem i Kurpiami) strój zwany ludowym pełni już tylko funkcję kostiumu dla zespołów folklorystycznych czy twórców ludowych, którzyczasami odtwarzają strój swoich przodków by podkreślić miejsce swojego pochodzenia. Warto zatem przypomnieć jakie instytucje przyczyniły się do zachowania stroju łowickiego i jakiego typu to były działania: 1) Instytucje kultury i organizacje społeczne, które w tym regionie prężnie działały już w okresie międzywojennym dla zachowania kultury swoich przodków w tym strój ludowy oraz profesje związane z jego wykonaniem. - Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego założone w 1910 roku przez Anielę Chmielińską.Zgromadzone przez nią stroje stanowią cenny zbiór prezentowanych ubiorów na wystawie etnograficznej Muzeum w Łowiczu. Z jej inicjatywy powstała min. wystawa prezentująca sztukę ludową Księżaków, którapokazywana była w wielu miastach w Polsce. Tym samym już w latach przedwojennych folklor łowicki prezentowany był poza regionem. - OgniskoKsiężackie Kultury Sztuki i Przemysłu Ludowego otwarte w 1930 roku w Złakowie Kościelnym, które zrzeszało artystów ludowych i organizowało zbyt ich wyrobów. Przy Ognisku działał jeden z pierwszych zespołów folklorystycznych, który inscenizował dla turystów z polski i zagranicy Wesele łowickie. Po wojnie tego typu działania przejął oddział Spółdzielni Sztuki i Przemysłu Ludowego w Łodzi, który w 1951 r. przekształcił się w cepeliowską Spółdzielnię Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Sztuka Łowicka. Zatrudniano tam w najlepszym okresie działalności ponad 300 twórców. Praca w spółdzielni pozwalała na zachowanie znajomości szycia, tkania i haftu oraz naukę tych profesji następnych pokoleń. - W ramach działalności Kółek Rolniczych i Kół Gospodyń Wiejskich organizowane były kursy szycia i haftu przyczyniające się do popularyzacji i trwania rękodzieła ludowego. - W 1934 r. powstał Dom Ludowy stanowiący powiatowe centrum kultury. Na wszystkich organizowanych przez nich uroczystościach ludność chętnie prezentowała się w swoich strojach ludowych. 2
- Rozpoczęto w tym okresie pracę dokumentacyjną i gromadzenie przez polskie muzea etnograficzne strojów łowickich. Przybrało to na sile po II wojnie światowej. 2)Po II wojnie ogromną rolę w zachowaniu stroju odegrali księża katoliccy, pracujący w diecezji łowickiej zachęcali oni lub obligowali do zakładania strojów na ważne uroczystości kościelne. Szczególne zasłużył się w tej kwestii biskup Józef Zawitowski, który przy każdej okazji podkreślał piękno stroju łowickiego i jego niepowtarzalny charakter 3. Szkoda, że w innych regionach kraju księża nie doceniali istoty stroju dla tożsamości grupy swoich wiernych. 3) Swój wkład w zachowanie strojów ludowych miały także zespoły folklorystyczne powstające w tym regionie od lat 20 XX w. Strój zaczął pełnić wówczas funkcje kostiumu, był dostosowywany do potrzeb scenicznych, jednak nie stracił na swoim zasadniczym wyglądzie. Po wojnie strój ten był chętnie odtwarzany także przez zespoły z innych części polski, które prezentowały repertuar z Mazowsza. 5) Współcześnie duży wkład obok instytucji kultury, łowickiego Koła Stowarzyszenia Twórców Ludowych wniosły władze lokalne, które postanowiły promować region z wykorzystaniem charakterystycznych dla łowickiej sztuki motywów ludowych w tym strój ludowy. Stały się one produktem lokalnym, z któregomieszkańcy regionu są dumni. Dzięki prowadzonym działaniom dawniej i obecnie są one rozpoznawalne w całym kraju i zagranicą. Strój łowicki ponadto zaliczany jest do miana stroju narodowego obok krakowskiego i podhalańskiego. Oczywiście nie ma jednego ogólnie polskiego stroju ludowego, musiałby on stanowić komponent elementów zapożyczonych z różnych regionów 4, co nie jest możliwe do zestawienia. W przypadku wymienionych strojów ich status wynikał z określonej sytuacji jaka w danym momencie historycznym zaistniała w naszym kraju. Nadto zostały one wypromowane nie przez warstwę chłopską, ale inteligencję zafascynowaną od końca XIX wiekukulturą ludową. Dali oni temu wyraz poprzez zainteresowanie wymienionymi strojami w swojej twórczości literackiej i plastycznej. Uznanie wymienionych strojów wynikało z różnych pobudek i następowało w różnym okresie. Przyświecały im także różne motywacje: historyczne, społeczne i estetyczne. Krakowski został odkryty przez inteligencję najwcześniej, bo już pod koniec XVIII w, kiedy to na jego podstawie stworzono stroje sceniczne do baletu występującego na dworze Stanisława Augusta. Wykorzystywany był także do tworzenia na jego wzór stylizowanych 3 Op. cit., s. 25. 4 A. Błachowski, Etnografia ścieżka edukacji regionalnej, Lublin, Toruń 2003, s. 31. 3
kostiumów karnawałowych czyliberii dla stangretów. Ranga jego wzrosła jednak dopiero po insurekcji kościuszkowskiej, kiedy to Tadeusz Kościuszko przybrał krakowską sukmanę. Zapoczątkował tym samym karierę męskiego stroju chłopów podkrakowskich, jako munduru wojskowego 5. Na przełomie XIX i XX wieku można mówić także o swoistej modzie na strój krakowski, która opanowała cały kraj. W stylizowane i bardzo uproszczone wersje tzw. stroju krakowskiego (składającego się z tybetowej spódniczki w kwiaty, białego krótkiegofartuszka, białej bluzki, czarnego gorsetu obszytego cekinami z dopiętymi do ramionach długimi kolorowymi wstążkami) ubierano dziewczynki i panienki na różne uroczystości kościelne i państwowe. Takamoda istniała jeszcze przez kilkadziesiąt lat po II wojnie światowej.przez te kilka stuleci strój krakowski stał się znakiem pozwalającym na manifestowanie uczuć patriotycznych szczególnie w okresie utraty niepodległości, a w ostatnich latach zastąpił stroje regionalne, tam gdzie one zanikły pełniąc rolę stroju narodowego. Strój podhalański swoja ogólnopolską sławę zdobył w 2 połowie XX wieku, kiedy nastąpiła ogólna fascynacja regionem podhalańskim, jakiej uległa polska elita intelektualna. W tym też okresie Stanisław Wyspiański próbował wypromować styl zakopiański, jako narodowy. To ogólne zainteresowanie tym regionem podbudowało wiarę jego mieszkańców w wyjątkowość i wartość swojej kultury w tym także stroju, który jest ciągle żywy i podlega zmianom. Właściwa mu zachowawczość sprawiła, że jego zasięg występowania na przestrzeni wieków zmieniał się i obejmował mniejsze lub większe terytorium m.in. objął wsie Spisz, Orawę oraz miejscowości leżące w północnej części obecnego powiatu nowotarskiego oraz na Słowacji, tj. w Suchej Górze i Głodówce. Popularność za granicami naszego kraju zdobył dzięki emigrantom pierwszej fali związanej z XIX wieku, kiedy to przysłowiowa bieda galicyjska zmusiła Podhalan do wyjazdu do Ameryki. Proces ten nasilił się jeszcze w wieku XX.Tym samym powstało tam duże skupisko górali, którzy z dumą zakładają swoje stroje na różne uroczystości podkreślając w ten sposób nie tylko swoją przynależność regionalną ale też i narodową 6. Strój łowicki zyskał rangę w ogólnym przekonaniunarodowego,, w dużym stopniu dzięki zaangażowaniu i aktywności lokalnej społeczności. Z dumą prezentowali się oni w nim nie tylko w swoim regionie, ale także w innych częściach Polski, podczas różnych uroczystość i świąt. Między innymi podczas corocznych dożynek państwowych w 5 A. Kowalska-Lewicka, Ludowy strój krakowski- strojem narodowym, Polska Sztuka Ludowa 1976, R. 30, nr 2, s. 69. 6 S. Trybunia-Staszel, A. i M. Etynkowscy, K. Fiedlers, Strój podhalaoski, APSL, cz. V, Z 18, Wrocław 2015, s. 55-60. 4
Spaleorganizowanych od 1927 roku, czy w 1926 roku podczas odsłonięcia pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Do rozpropagowania stroju łowickiego przyczynili się także artyści malarze, którzy chętnie uwieczniali na swoich obrazach odświętnie ubranych mieszkańców Księstwa Łowickiego. Byli to: Wojciech Gerson, Gustaw Pillati, Alfred Wierusz-Kowalski czyapoloniusz Kędzierski, który za spopularyzowanie Stroju łowickiego otrzymał w 1937 roku honorowe obywatelstwo miasta Łowicza. Typy ludowe w tym z omawianego regionu wykonywali jeszcze: Leonard Strojnowski, Konrad Edmund Dargiewicz nauczyciel z Łowicza. W latach 30 XX wieku mieszkańcy regionu uwieczniani byli przez Czesława Tańskiego czy Zdzisława Dominika Pągowskiego. Część z powstałych przedstawień łowickich chłopów prezentowana była na kartach pocztowych wydawanych jeszcze w okresie międzywojennym i po wojnie, w Łowiczu, Warszawie, czy Łodzi. W tym też okresie postaci w strojach łowickich stanowiły świetne tło do głoszenia haseł społecznych czy politycznej propagandy. Nadal się tak dzieje tylko teraz na plakatach promowane są różne wydarzenia kulturalne o zasięgu lokalnym (nie koniecznie w powiecie łowickim), krajowym, a także te dotyczące polskiej kultury poza naszym krajem. Warto może dodać, że sfilmowane zostałyprzez Tadeusza Jankowskiego jeszcze przed wybuchem II wojny światowej także sztandarowe obrzędy kojarzone z Łowiczem wesele łowickie i Boże Ciało w Zełakowie Kościelnym. A powojenna adaptacja filmowa Chłopów Reymonta tylko utrwaliła już bardzo rozpoznawalny wizerunek stroju łowickiego. Wiele osób pamięta także bajkę w wersji drukowanej i animowaną Pyza na polskich drogach, która w stroju łowickim prezentowała dzieciom tradycje wiejskie. Autorem ilustracji wksiążce byładam Kilian. Współcześnie strój łowicki stał się inspiracją np. dla twórców marki Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Łowiczu firmy sprzedającej swoje produkty na rynku lokalnym i ponadregionalnym. Jednak chyba największą popularność zyskał dzięki kolejny raz powracającej modzie na ludowe motywy. Bardzo chętnie wzory haftów i kompozycja kolorystyczna pasów wykorzystywana jest przez projektantów mody, a ostatnio także wnętrz. Dużą rolę w spopularyzowaniu stroju łowickiego w Polsce odegrał także Internet, gdzie strój łowicki prezentowany jest na bardzo wielu stronach. Tak duże zainteresowanie tym strojem szczególnie w ostatnich latach wynika zapewne w dużym stopniu z jego walorów estetycznych bogatezdobnictwo i wyjątkowe zestawienie kolorystyczne, ale także z zaangażowaniamieszkańców powiatu łowickiego, którzy mimo nie zawsze sprzyjających warunków zakładali swój strój regionalny. Wyrażali oni w ten 5
sposóbnie tylko swoje przywiązanie do regionu, ale szacunek dla własnej kultury ludowej.obecnie, można zaobserwować wśród mieszkańców powiatu nową tendencję zakładania na różne okazje jednego elementu stroju czy ubrania ze wstawką z motywem pochodzącym ze stroju - najczęściej haftem. By w ten symboliczny sposób podkreślić swoją przynależność do regionu. Wszystkie wymienione działania dotyczące stroju łowickiego prowadzone jeszcze na początku XX wieku bardzo mocnopodbudowałyjego pozycję i przyczyniły się do jego rozpropagowania w całym kraj i poza jego granicami. Zyskał on tym samym obok stroju krakowskiego i podhalańskiego miano narodowego, mimosprzeciwu etnologów na zaistnienie takiego faktu. Zadecydowały w tym przypadku zapewne względy społeczne i estetyczne. 6