Kościół i dar pokoju. Redakcja: Marek Chojnacki OCist ks. Józef Morawa Andrzej A. Napiórkowski OSPPE. Wydawnictwo SALWATOR

Kościół i dar pokoju Redakcja: Marek Chojnacki OCist ks. Józef Morawa Andrzej A. Napiórkowski OSPPE Wydawnictwo SALWATOR Kraków 2016

CRACOVIENSIS COGITATIO ECCLESIALIS TOM VII Katedra Eklezjologii Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawia II w Krakowie Korekta Zofia Smęda Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Projekt okladki Artur Falkowski Na okładce Simone Martini, uzbrojony św. w fresk Im prim ipotest ks. Piotr Filas SDS, prowincja! o. Andrzej A. Napiórkowski OSPPE Publikacja współfinansowana z dotacji na utrzymanie potencjału badawczego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawia II w Krakowie przyznanej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego na rok 2015. ISBN 978-83-7580-466-9 Wydawnictwo SALWATOR ul. Sw. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260-60-80, faks (12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com ١٨ n٧.salwator.com

K rzysztof K ościelniak Rozumienie wojny w źródłowych tekstach islamu الجهاد ( dzihadu Idea - gihad)- świętej wojny" pojawiła z powstaniem islamul. DZihad znalazł wazne miejsce w konstytu t۴ nych źródłach islamu, tzn. w Koranie i (tradycji muzuimańskiej). Uczeni muzułmańscy oraz zachodni orientaliści wlozyli wiele wysiłku, by wyjaśnić wiele szczegółów ewoluującej koncepcji dzihadu, czego owocem jest wyjątkowo bogata literatura przedmiotu na ten temat. Generalnie teologowie i prawnicy muzułmańscy rozróżniają dwa rodzaje dzihadu: mały i wielki. Pierwszy oznacza walkę zbrojną na rzecz islamu. Drugi odnosi się do wysiłku duchowego podejmowania walki ze ziem. NiezaleZnie jednak od pokojowych lub wojennych interpretacji świętej wojny", nie ulega wątpliwości. Ze wlaśnie dzihad przyczyni! się do szybkiego triumfu islamu, ktory rozwija! się na Bliskim Wschodzie, w Północnej Afryce i w Europie kosztem ziem chrześcijańskich. Jednym z najbardziej widocznych skutków świętych wojen" prowadzonych przez muzułmanów w pierwszych wiekach islamu byla zauwazalna destrukcja kultury bizantyjskiej Por. j. Hauziński, Dzihad we wczesnoosm Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne" 102 (1992), s. 17. 147

w Azji Mniejszej?. Na pograniczach dwóch światów zasadniczo nie stosowano pokojowego dzihadu. Geneza dzihadu: historyczn.-etym.l.giczne w^aśnienia DZihad byl - a dla pewnej liczby współczesnych grup muzułmanskich nadal jest - jedną z idei, które wyjątkowo mocno konsolidowaly społeczeństwo muzułmańskie. Ugruntowany wpierwszych wiekach islamu, dzihad posiada! bardzo silne powiązania ze starozytnymi zwyczajam-i Arabów, obecnymi w ich kulturze na diugo przed wystąpieniem Mahometa. Wprzedmuzulmanskiej Arabii istniała bowiem szeroko rozpowszechniona plemienna ideologia wojny wyrażająca się w tradycji czyli regularnego zdobywania środków do Zycia. Świadczą o tym najstarsze świadectwa o Zyciu koczowniczych Arabów u ludów ościennych. Przykładowo, począwszy do czasów Salmanassara III, w dokumentach babilońskich i asyryjskich pojawia się wiele wzmianek na temat Arabów i Beduinów. Na podstawie zachowanego materiału historycznego można doliczyć się dziewięciu wypraw wojennych przeciw Arabom. Przedsięwzięli je: Sargon II, Sennacheryb, Assarhadon i Assurbanipal, by ukarac ciągle buntujących Por. A. G. Bostom, I Legacy o f Fate o f Non-1Muslims,New York 2005 (wybór klasycznych źródeł średniowiecznych na temat dzihadu): M. Bonner, tory;doctrinesandpractice,princeton 2006: R. Firestone, gin ofholy War in Islam,New York 1999: E. Tayn, [w:j l e clopaedia oflslam,t. II, Leiden-London 1962, s. 117-118: ل ٠ Hauzihski, Dzihad we wczesnoosmańskiej ideologii Zeszyty Nau Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne" 102 (1992), s. 17: K. Kościelniak, Dzihad. święta wojna Kraków 2002. 148

się Beduinow, nękających prowincje asyryjskie w Syrii, zaklócających komunikację i handel. Arabowie jednak nie tylko napadali na ziemie sąsiednich państw, ale przede wszystkim prowadzili niekończące się wojny między sobą. Powszechnym zwyczajem bylo atakowanie niesprzymierzonych grup, a następnie zabieranie ich własności dla siebie. Historia odnotowała liczne wojny podjazdowe, jakie toczyly między sobą rozne plemiona BeduinOw. Potyczki te określa się obecnie jako Ayyam al- Arab( اددرب,(أيام czyli dni Arabów zwa ta obejmuje ponadto opowiesci o wyprawach i regionalnych wojnach plemiennych BeduinOw, które są jednym z gatunków prozy okresu przed powstaniem islamu. KaZdy poszczególny dzień (yawrn)- czyli opowieść 0 konkretnej, lokalnej wojnie - W kulturze akadyjskiej spotykamy np. terminy na określenie BeduinOw pochodzące od słowa Arubu[m].Dla przykładu napisy akadyjskie mów 0 [K٧ R]A-n -Z?z٠ sa m-pi-ih[d] śamśi[śi],czyli 0 wschodniej [lu] A-ń-bi sa ni-pi-ih[d] śamśi,czyli wschodnich Beduinac Po raz pierwszy Arabowie pojawiają się w babilońskich dokumentach zapisanych pismem klinowym za czasów Salmanassara III (IX w. przed Chr.), w pozniejszych czasach liczba Świadectw na ten temat nieustannie wzrasta. Twórca potężnego pahstwa asyryjskiego, Tiglatpilessar III, podejmował wyprawy wojenne przeciw wladcom Aribi i, jak się zdaje, jako pierwszy podporządkował sobie niektóre ludy arabskie zamieszkujące północną część Półwyspu Arabskiego. Kronika królewska odnotowuje np. pod datą roku 728 (przed Chr.) hold lenniczy, który zlozyli temu wladcy przedstawiciele plemienia Mas'ai, miasta Tayma 1Sab'ai, tzn. SabejczykOw. Tiglatpilessar III chronil granice z Egiptem, oddzielając się arabskim szczepem Idiba.il. ROwnieZ Sargon III (722-705 przed Chr.) podporządkował sobie szczepy arabskie wraz z Samarią. Wydaje się. Ze Beduini byli zawsze niepewnym sojusznikiem byli bowiem nieustannie zachęcani do współpracy zarówno przez Babilonię, jak i Egipt. Por. A. G. Lie, I Inscriptioris cz. I, Paris 1929, 18 s. 30, H. Winckler, Leipzig 1889, s. 110,09 F. Thureau-Dangin, Paris 1905, s. 238-239 I Annals ed. D.D. Luckenbill, Chicago 1924, s 31 70, 39. 33, R R ost, Die s. 36, 2 III, Leipzig 1893, 2 0 3 4. 240 40,,82 149

posiada! swe imię, np. YawmAyn( Dzień źródła Ubaga ), Yawm Buat ( dzień Bu(a٤a"). Nazwa nawiązywała d. lokalizacji miejsca, gdzie prowadzono wojny. Tradycje 0 potyczkach przez cale stulecia przekazywano jedynie ustnie i zostafy one zapisane przez poetów i historyków arabskich po powstaniu islamu. Cennym źródłem wiedzy na temat zmagań, wojen i grabieży w Arabii كذد ٠ مل ( Agani przed powstaniem islamu jest dzielo pt. pie- Księga Pieśni". Jest to swoisty zbiór poematów i - (الا غاني śni od okresu przedislamskiego do X w., zebrany i zredagowany przez arabskiego uczonego Abń-1-Faraga al-isfahaniego (897-967)4. Zawarte tam informacje pozwalają odtworzyć genezę beduińskich konfliktów. Bardzo często sprzeczka kilku ludzi - czasem wzniecona z malo istotnych powodów - bfyskawicznie byla problemem calego rodu, powodując powszechną chęć zemsty i walki. Byl to mechanizm generujący ciągle konflikty, które często przeksztalcafy się w długotrwale wojny pomiędzy poszczególnymi szczepami. Kres tym wojnom zazwyczaj kladla pokojowa interwencja przedstawicieli jakiegoś neutralnego plemienia. Pokój negocjowano wedlug bardzo przejrzystej zasady. Mianowicie stronnictwo, które odniosło mniejsze straty, zobowiązane bylo wynagrodzić nadwyżki" zabitych stratnym przeciwnikom. Taki status quoby! szanowany przez obie strony. Po przyjęciu islamu Arabowie zachowali dziedzictwo wojny. Tradycja potyczek przybrała nowy ksztalt. JuZ w pierwszym wieku islamu klasyczny plemienny zwyczaj zostal zastąpiony dwoma metodami. Pierwszą z nich byla ogólna zasada dzihadu, drugą zaś bardziej szczegółowa zasada (dosłownie zabijanie"). Dzięki nim nie tylko podtrzymano tradycję ekspans٣ no- Sci, ale również byty one lekarstwem na wewnętrzne międzyplemienne niesnaski i wojny. Początkowo dzihad oznacza! wszelkie formy wysiłku dla osiągnięcia zamierzonego celu. Jego szczególną odmianą byla qi tal - walka zbrojna. To wlasnie który z cza- 4 Por. Abu l-faraj al-isfahani, Kitab al-beirut, Dar Sade 2004, t. II. 150

sem zlal się z terminem dzihad, stal się bezpośrednim spadkobiercą agresywności koczownicze), który byl tak uciążliwy w średniowieczu dla świata chrześcijańskiego, szczególnie zaś dla BizantyjczkOw. W..R Ó Ż N IE N IU ٠٠ NA BAZIE GAZWU)DŻIHAD, KTÓRY WYR QITA l( z a b ij a n ie ), o b e jm o w a ł n ie t y l k o CZŁONKÓW JEDNEGO PLEMIENIA, LECZ DOTYCZYŁ WSZYST- KICH MUZUŁMANÓW. Dlatego w dziele ekspansji praktycznie uczestniczyli wszyscy członkowie umyzjednoczeni pod sztandarem islamu. u podstaw ekspansji - uzywając klasycznych rozroznieh teologii muzulmahskiej - stal maty dzihad (walka zbrojna), natomiast duzy dzihad, czyli ugruntowanie islamu, byl niejako wtórny. NaleZy pamiętać, iz w świecie islamu tradycja dzihadu wyrosla w kontekście Scislej łączności religii i państwa. Koraniczny termin dzihad, jako rzeczownik odslowny od czasownihgahadci) pierwotnie oznacza! dokładanie starań, podejmowanie wysiłków dla osiągnięcia danego celu. w tym wysiłku dopuszczano rowniez działanie wojenne, z tego powodu w świętej księdze islamu termin dzihad pojawia się w kontekście innych pojęć, przede wszystkim współistnieje z terminem oznaczającym walkę zbrojną, bicie się, walczenie. Zatem pojęcie walki Szerzej zob. szczegółowe badania związków armii muzułmańskich ze społeczeństwem: H. Kennedy, I Arm Society in the Early Islamie State,London 2002: tenze, the Eeconomy o fth e Early Islamie State, Historical Researc s A < < J l ٠teTYŹ٠e١l R i n a u g of the Military in the Early Islamie State, The Byzantine and Early Islamie Near East, t. III, Princeton 1995, s. 361-378; F. Gabrieli, Mahomet et Paris 1967, s. 107; H. Terrasse, Citadins de Tislam, Studia Islamica 29 (1969), s. 6; A. Morabia, Yislam. Le comhat sacre des origines Paris 1993, s. 77-7 151

zbrojnej wraz z treścią slowa qi tal wchodziło i w zakresie znaczeniowym dzihadu٩ W pierwszych latach islamu przez dzihad rozumiano przede wszystkim dzialalnosc na rzecz islamu i nakłanianie do niego tych, którzy nie wierzyli w objawienie Mahometa. Równocześnie akceptowano walkę przeciw niewiernym?. W p r a w d z ie p o c z ą t k o w o t e r m in ODRÓŻNIANO OD DŻIHADU, ale s t o s u n k o w o sz y b k o je g o z n a c z e n ie PRZESZŁO NA DŻIHAD. Po w s z e c h n ie m ia n e m DŻIHADU ZACZĘTO o k r e Sl ac w s z e l k ą w a l k ę z b r o j n ą z n ie - w ie r n y m i n a rzecz is l a m u. Do grupy niewiernych" z czasem zaliczono równiez chrze- Scijan٩ mimo Ze sam Koran określa ich mianem ludzi Księgi". Rozpatrując problem dzihadu, ostatecznie święta wojna" oznaczala triumf islamu, narzucanie nowej religii i nowego porządku, chociaz z drugiej strony w okresie pierwszych podbojów muzulmańskich nie dążono do natychmiastowego nawrócenia na islam wszystkich pokonanych ludów٩ 6 Por. D. Reig, Dictionnaire arabe-franęais)paris 1983, s. 1096 H. Wehr, A Dictionary o f Modern W ritten ALondon 1980, necki. Kultura islamu - Słownik,Warszawa 1997, 6 s. 6 tenże, tawowe wiadomości٥ islamie,1.1, Warszawa 1998, s. 2 5 2 1 Dane j. Kozłowska, Słownik arabsko-polski,warszawa 1996, s. 266 F. Dieterici, Arabisch-Deutsches Worterbuch Leipzig 1894, s. 3 K. Kościelniak, Dżihad. święta wojna Kraków 2001, s 7 Por. G. Endress, Derlslam. EineEinfuhrungMUnchen 1991, S.42. 8 Por. j. Danecki, Kultura islamu,warszawa 1997, s. 66. 9 Por. p Partner, Wojownicy Boga,tłum..ل Kozłowski, Warsza s. 59. 152

Koraniczne fragmenty uzasadniające wojnę i przemoc Objawienie Mahometa zapisane w Koranie posiada dwa etapy. Pierwszy, wcześniejszy, obrazują tzw. sury mekkańskie, zaś drugi, późniejszy, prezentują sury medyńskie. Biorąc pod uwag chronologią powstawania tekstu koranicznego, pierwsze wzmianki o dzihadzie militarnym pojawiają się juz wnajstarszych warstwach objawienia Mahometa, czyli w surach mekkahskich. W Koranie znajduje się wiele fragmentów uzasadniających wojną i przemoc. Nie wchodząc w zawile ustalenia chronologiczne, warto przeanalizować najbardziej czytelne jego fragmenty, które staly si na przestrzeni dziejów podstawą do budowania idei świętej wojny przez wielu teologów i prawników islamskich. Jednym z najbardziej drażliwych i często przemilczanych fragmentow Koranu jest sura VIII, 17, która - jak twierdzą niektórzy badacze - nie posiada Zadnych punktów stycznych z Ewangelią: To n ie wy ich z a b ija c ie, le c z Bóg ich z a b ija l. To n ie ty rz u c ile S, k ie d y rz u c ile S, le c z to Bóg rz u - c i i aby d o ś w ia d c z y ć w ie rn y c h d o ś w ia d c z e n ie m p ię k n y m "!.. Georg Minois, komentując ten fragment, pisze. Ze choc nie brak w Koranie fragmentów pelnych słodyczy", nie mozna zapominać o koranicznych wezwaniach do przemocy. Szczególnie w surze VIII, 17 kontrast z Ewangelią jest bardzo oczywisty, wbrew wysiłkom niektórych egzegetów, którzy dążą do jego zatarcia^!. Wzmianka ta - uwzględniając cały kontekst عك ٢ ثقدي وهي > ولكر ٤ آس عدلهم ج وما آس ولكن رمي ث إذ رمي ث رم ي جوليبلي آلغو ب ص ج إ ئ مي ة ب لا ء خسي ا 10 آس سميع علم 11 Por. G. Minois, Dzihad. Połączenie [w:] tenze, Kościół i wojna,tium. A. Szymanowski, Warszawa 1998, s. 90. 153

sury VIII - znalazła się w Koranie pod p ły w e m zwycięskiej bitwy pod Badr^2. Innym niezwykle wyraźnym apelem do przemocy - do zdecydowanej walki z politeistami - jest sura IX, 5: A kiedy miną święte miesiące, wtedy z a b ija jc ie b a łw o c h w a lc ó w, ta m g d z ie ich z n a jd z ie c ie : c h w y ta jc ie ic h, o b le g a j- cie i p r z y g o to w u jc ie d la n ic h w s z e lk ie z a s a d z - ki!"13. Mahomet głoszący ideę bezwzględnego monoteizmu był wrogiem politeizmu (mimo Ze dorasta! w jego kontekście, a niektórzy badacze sugerują, iz mu nawet ulegal w pewnych okresach Zycia). Fragment ten jest rozumiany jako zalecenie do zdecydowanej walki z politeistami, która jednakze dozwolona jest po zakończeniu świętych miesięcyi4. Niektórzy komentatorzy zastanawiają się, czy fragment Koranu IX, 36 nie koryguje sury IX, 5 i nie akceptuje prowadzenia wojen z niewiernymi" równiez w czasie świętych miesięcy!5٠ 12 Medyńskiego pochodzenia sura VIII wzięła swój tytul od slowa 77 (liczba mnoga an fal)z 1 wiersza, które oznacza podarunek, a szer lupy. Sura ta stanowi zbiór krótkich opowiadań inspirowanych przede wszystkim sukcesami bitwy pod Badr i wydarzeniami związanymi z bitwą pod Uhdud. Tradycja muzułmańska głosi. Ze Mahomet przed rozpoczęciem bitwy rzucił garść piasku w kierunku nieprzyjaciela na znak przekleństwa, zgodnie ze zwyczajem staroarabskim. Por. A. Th. Khoury, Der Koran Arabisch- Deutsc lischer Komentar,t. VII, Gutersloh 1996, s. 219-220: d. Bielawski, Komentarz do KoranU)[w:] Koran.)874: w. M. Wat Medina...)s. 313: R. Paret, DerKoran. Qum (Iran) 1981, s. 185. 13 روهم زآفثنوا ل ي كت< صد 14 Por. R. Paret, Der Koran. Kommentar s. 196 A. Th. Khoury, Der Koran Arabisch - scher Kommentar...,t. VII, s. 290. 15 Por. R. Paret, Der Koran. Kommentar s. 202 A. Th. Khoury, Der Koran Arabisch - scher Kommentar...)t. VII, s. 323-325. 154

Warto podkreślić. Ze krytyczne badania źródeł wykazały, iz zwycięzcy Arabowie zazwyczaj nie wymagali od pokonanych chrześcijan i żydów wyboru między przyjęciem islamu a śmiercią. Jedynie politeiści musieli wybierać między islamem albo śmiercią. Klasyczni teologowie muzułmańscy do uzasadniania tej praktyki używali wlaśnie wersu IX, 5. Sura XXIII, 60-61 stwierdza jeszcze dosadniej: Jeśli obludnicy i ci, w których sercach jest choroba, jak i ci, którzy szerzą niepokoje w Medynie, nie zaprzestaną swych poczynań, to My pobudzimy ciebie do wystąpienia przeciw nim. Wtedy oni pozostaną z tobą w sąsiedztwie niewiele czasu. P r z e k lę c i! G d z ie k o lw ie k się z n a jd u ją, z o s ta n ą s c h w y ta n i i z a b ic i b ez l i t o ś c i z g o d n ie ze z w y c z a je m B oga u s ta n o w io n y m d la m in io n y c h p o k o le ń!6. W kontekście historycznego kształtowania się islamu jest to aluzja do walki prowadzonej przez Mahometa ze swymi rodakami - Arabami, którzy wyznawali politeizmi?. Gdy z czasem do niewiernych zaliczono chrześcijan^, tego rodzaju fragmenty (wraz z myślą II, 190: Prześladowanie jest gorsze niż zabicie ) usprawiedliwiały w późniejszych wiekach dyskryminację wyznawców Chrystusais. Dobitny przykład uzasadnienia przemocy w Koranie stanowi wezwanie z sury II, 190-191: Z w a lc z a jc ie n a d r o d z e B oga ty c h, k tó r z y w a s 'z w a lc z a ją, lecz nie bądźcie najeźdźcami. Zaprawdę Bóg nie miluje najeźdźców! I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, i wypędzajcie ich, skąd oni was wpędzili! - Prześladowanie jest gorsze niż zabicie. - I nie وألنين يوقون ما ء\دوأ وقلوبهم ؤجي ة أي هم إلى ربيم رحعون 16 ي ا منبقون اوليلق يمرعون فى أل صر ت زهم بال حي اوهم لايظنمون ا كدب ينعبي و ولاثكي فذن صي اإلا 17 Analogie podaje R. Paret, Der Kora s. 401. 18 Por. j. Danecki, Kultura islamu - 19 Por. p. CrCpon, Religie a wojna.,s. 113. 155

zwalczajcie ich przy świętym Meczecie, d.póki oni będą was tamzwalczac. G d z ie k o lw ie k o n i b ę d ą w alc zy ć p r z e - ciw w am, z a b ija jc ie ic h! 20. Cytowany fragment obrazuje koraniczne podstawy prowadzenia wojny2i. Jest to zarazem pierwsze wezwanie koraniczne skierowane do muzułmanów, aby prowadzili walkę22, w Scislym związku z surą IX, 523. Wezwanie: nie bądźcie najeźdźcami" przypomina regułę ١ ٠ racowanej w średniowieczu idei wojny sprawiedliwej. Pierwsi muzułmanie nie kierowali się jednak zasadą: nie bądźcie najeźdźcami". Doslowne znaczenie sury II, 190-191 stanowiłoby oskarzenie Mahometa wypowiedziane pod adresem samych muzułmanów, np. za podboje ziem chrześcijańskich (wypraw wojennych na Syrię i Egipt w latach 636-641 dokonali wyznawcy islamu jako agresorzy). Celem uniknięcia tej niedogodności stosunkowo szybko na gruncie teologii muzułmańskiej rozwinięto teorię. Ze zawieszenie broni z krajami wrogimi moglo zawsze zostac wypowiedziąne jednostronnie, jeśli to byto korzystne dla islamu24٠ Prawne rozroznienia kategorii ziem zdobytych i propaganda podbojów ewoluowały w miarę rozwoju ekspansji islamu25, wtedy to myśl sury II, 190: lecz nie bądźcie najeźdźcami", zupełnie nie była brana pod uwagę. وعتي وأ بى سبيل آس آلذبي ثعدلونكم ولا ثي ثنزاجائI لا يجى آلغثثدس 20 ع ق ث ص ل و ٠ بل م ط ت ز لا م ن ا ل ح ث ل ٢ أ س ن ى (حرجونكم ج و ٢ آ ل ص د ة س ' خ ي ز أ ل م ر ج و خ م ز ا ف ث ل و ث ل م حيف بععنموهم آلسنجد هخرام خي ى يقتلونكم بيه ٠ لهعان مثلوكم عاثي ذوهملكي دلث ٠ جزآء آلفبرين 21.ل. Por Bielawski, Komentarz do Koran[w:] s. 849. 2 2 Por. A. Th. Khoury, Der Koran Arabischsenschaftlischer Kommentar,t. II, Gutersloh 1991, s. 281. 23 Por. Fakhr ad-din ar-razi, Mafatlh Al-Qahira 1308 H. II, 153. 24 Por. p. Crśpon, Religie a wojna.,s. 123; j. Nosowski, [w:] cyklopedia Katolicka,t. IV, Lublin 1989, s. 626. 25 Por. A. Noth, Zum Verhaltnis von kal umayyadischer Zeit: Die Sulh - *Anwa* - den Iraq, Die Welt des Islams 14 (1973), s.. w 150-162 Schmucker, Untersuchungen zu eiuigeu wickigeri bodenrecklicheri Konseąuenzen der islamischen Eroberungsbewegung,Bonn 1972. 156

Jeszcze innym fragmentem dotyczącym przemocy i wojny w Koranie Jest sura II, 216: P rz e p is a n a J e s t w am w alk a, chociaz Jest wam nienawistna 26. Przepis ten nosi równiez piętno pierwszych wojen, które prowadzili muzułmanie. Przytoczony fragment zawiera usprawiedliwienie zbrojnej walki wiernych przeciwko Mekkaficzykom, Jeśli zajdzie potrzeba nawet w miesiącach świętych, które w tradycji arabskiej byfy miesiącami pokoju (II, 217)27. Do walki zachęca równiez sura IV, 74: N iechz e w a lc z ą n a d ro d z e B oga ci, którzy za Zycie tego świata kupują Zycie ostateczne!akto w alc z y na d ro d z e B oga i z o s ta n ie z a b ity a lb o z w y c ię ż y, o tr z y m a od N as n a g ro d ę ogrom ną"28. Fragment ten stal się inspiracją do rozbudowania tematu nagrody za wysilek walki zbrojnej na rzecz islamu, a zwłaszcza za ofiarę z Zycia, i prawdopodobnie byl inspirowany bitwą pod ٧ hdud29. Temat walki dosadnie przedstawia równiez sura VIII, 12: TwOJ Pan objawil aniolom: Oto Ja Jestem z wami! Umocnijcie więc tych, którzy wierzą! Ja wrzucę strach w serca niewiernych. B ijc ie ic h w ięc po k a r k a c h! B ijc ie ic h po w s z y s tk ic h p a l c a c h "30. Wypowiedz nawiązuje do walki zbrojnej Mahometa z Mekkaficzykami lub szczepem Zydow- 26 فت ب ٠ ظيقلم هزة زخو آنعثاو لا ل م ر ء ٠ س ثنيا تكرهوا أن ونز زن و ثتن ق ز لقلم ذ غ س لكمءواش أن ي حبو سيا يعثم زأذثلم لا ثي نثون 27 Por. A. Th. Khoury, Der Koran Arabischsenschaftlischer Kommentar,t. III, Gutersloh 1992, s. 41-42,. ل Bielawski. Komentarz do Koranju,[w:] Koran.,s. 850; قثيعتل بى ستبيل آس آلنين ي شنون آلحيو ه آلني يا با لخاخز ءزصن يعتل بى سبيل أس م سد أز ي ف ق 28 قسوفا ثوتيه أجزا عنقا 29 Por. j. Bielawski, Komentarz do K[w:] s. 861: A Khoury Der Koran Arabisch - scher Kommentar...,t. V, s. 144: t. II, s. 281-282: R. Paret, Kommentar undkonkordanz.,s. 98. T إذ يوجى زبلق إتى آلملي كة أي ى 3«كم قثي ثوا آي نين ءأسواءسا ققى بى في وبح آي نين كفرو آلز ٠ ي ب 30 قا ذي رؤوا قوق آلا غناق زآني ريو مي هم ف د بنان 157

skim Banu Q ura^a. Wers należy do tematyczne) grupy sur VIII, 11-15, w których przypomina się szczęśliwe dla muzułmanów wydarzenia^. Specyficzną zachętą do walki jest sura IX, 73: 0 Proroku! W alcz p r z e c iw k o n ie w ie r n y m i p r z e c iw k o o b - lu d n ik o m i b ą d ź d la n ic h surowy!"32.cytowanyfragment jest kolejną zachętą Mahometa do walki z politeistami i przeciwnikami rodzącego się islamu٩ Walkę połączoną z semickim poczuciem sprawiedliwości w myśl zasady oko za oko, ząb za ząb" propaguje fragment KoranuXXII, 39: W olno w alc zy ć ty m, k tó r z y d o z n a li k rz y w d y "34. Tekst ten uprawomocnia walkę jako formę zemsty za doznane krzywdy. Historycznie wers ten powstal w okoliczno- Sciach wymagających uzasadniania walki militarnej Mahometa przeciw Mekkaficzykom35. Obecnie jednak bywa używany do uprawomocnienia zemsty za krz٣ dę. Osobliwą myśl zawiera wers X ^^ 52: Nie s lu c h a j w ięc n ie w ie r n y c h i z w a lc z a j ich z w ie lk im z a p a le m, p rz y je g o p o m o c y "36. Fragment ten wydaje się nawoływać do typowego dla myśli koranicznej zwalczania politeizmu. Niektórzy egzegeci sugerują jednak, że być może chodzi tu o zwalczanie przeciwników Mahometa (islamu) za pomocą Koranu37٠ Do wojny z wrogami zachęca ponadto sura XLVIII, 16: Powiedz Beduinom, którzy pozostali w tyle: B ę d z ie c ie n ie b a - 31 Por. R. Paret, Der Koran. Kommentar s. 184-185: 1. Bielawski, Komentarz do KoranU)[w:] s. 874: A. Th. Khoury, Der Koran Arabisch- Deutsch. Ubersetz mentar...,t. VII, s.. Tل 212 Nagel, De - terungen,miinchen 1993, s. 98. ا لدبى جيد ا لكعار ؤا لمدغقين وآعنظ ء[ي يمجو ماؤدهم ١ لمصير 32 33 Por. R. Paret, Der Koran. Kommentar und Kos. 206. أذ ن بلني ن ي صلون با ي ه م نل ب ث و اج ؤإ ئ آس عل ى ن ص ر ه م لق دي ز 34 35 Por. 1. Bielawski, Komentarz do Koran[w:] s. 901. ق لا ثطع آل ٤ غرين و ج هن خ م ب ؤ ح هاذا كبب را 36 37 Por. 1. Bielawski, Komentarz do Koran[w:] s. 904. 158

w em w e z w a n i p rz e c iw k o lu d o w i o d z n a c z a ją c e - m u się g r o ź n ą d z i e ln o ś c ią. B ę d z ie c ie w alczyc z n im i a lb o tez o n i się c a łk o w ic ie p o d d a d z ą 38. Egzegeci i orientalisci zastanawiają się, o jaki lud tu chodzi. Niektórzy przypuszczają. Ze Mahomet mial na myśli jakieś oporne mu plemiona beduifiskie, inni twierdzą. Ze wers nawiązuje do walki przeciw Persom i Bizant^czykom٩ Wydaje się. Ze Koran łączy rowniez walkę z braniem niewolników, co zdaje się potwierdzać sura XLVII, 4: K iedy w ięc s p o tk a c ie ty c h, k tó r z y n ie w ie r z ą, to u d e r z c ie ic h m ie c z e m po s z y ij a k ie d y ic h r o z b i j e c i e, to m o c n o z a c is n ijc ie n a n ic h p ę t a 4٥. Zdaniem niektórych egzegetów jest tu mowa o bitwie i braniu wrogów do niewoli*!. Ponadto aluzję walki na rzecz islamu stanowi fragment XLIX, 15: Wiernymi są tylko ci, którzy uwierzyli w Boga i Jego Posłańca - potem nie mieli w ątp liw o ści-iw alczy li s w o im i m a ją tk a m i i sw o im i o s o b a m i n a d ro d z e B o g a 42. W tym zmaganiu wierny moze być aktywny przez wsparcie finansowe wojen na rzecz wspólnoty muzuhnafiskiej. Walka moze domagać się zmiany sojuszy. Egzegeci przypuszczają. Ze sura 1^X1, 4: Z a p ra w d ę, Bóg m iłu je ty c h, k tó r z y w a lc z ą n a J e g o d ro d z e w z w a rty c h sz e - re g a c h, ja k g d y b y b y li b u d o w ą s o 1i d n ą ", nawiązuje ثديب قل ي لفحشين من الاغرا ب سثذغو ن إلى فنم أولى باس تقتلونس أز سلغون-قا ن نهبيثوا 38 يزتكم ا غ أجنا ح قا رإ ن تتولا ئ ثونققم ي نصل نفدنكم عنابا أبيثا 39 Por. j. Bieląwski, Komentarz do Koran[w:] Kora..., s. 92 فا ذا لقيي م آلنين كثروا قصرب آلزثاب خي ى إذآ ١ دخذدي لهث قثدوا آلوي اق فا ي اضي ا بي ذ زإي ا فذآء 40 جثى ثصغ ألخزب أزز ١ زخاجذبلة زلز قساة آس لا نثصز مي هم ولكن لظوا بثصكم ببي ضةزا لذين قبلوا بى سبين آس قلن يضي أغم 1 بم 41 Por. j. Bielawski, Komentarz do Koran[w:] s. 925. إي فا آلغزجثون آلنين ءاضي وا باش ورسولة ثم لم قرثابوا ز خفنوا بامولهم وأنجسعم بى سبين آس 42 أولبلق هم ا لصدعوئ 159

d. bitwy pod Uhdud i do wypowiedzenia posłuszeństwa przez muzułmanów w czasie tej potyczki^. Wreszcie sura LXVI, 9 ukazuje wol Boga, który zachęca Mahometa do zwalczania swych przeciwników i bycia wobec nich surowym: O P ro r o k u! Z w a lc z a j n ie w ie r n y c h i o b łu d n ik ó w i b ą d ź w z g lę d e m n ic h su ro w y!" ". Fragment ten pochwala walkę z politeistami i przeciwnikami rodzącego się islamu. Podsumowując rozważania nad bogatym materiałem koranicznym na temat dzihadu, należy stwierdzić, iz jest to termin dotyczący dynamicznej walki. DZihad oznacza zobowiązanie muzułmanów do walki na rzecz islamu ze wszystkich sil: ziemskimi dobrami i własną osobą równiez w aspekcie walki militarnej. Mahomet uwazal, iz taka święta wojna" wymaga wyjątkowej mobilizacji ze strony wszystkich muzułmanów, którzy są zdolni do noszenia broni, w ten sposób dzihad stal się dzielem calej wspólnoty muzułmańskiej, czyli Zdobycie Mekki i pokonanie swoich przeciwników bynajmniej nie wyeliminowało idei świętej wojny z programu Proroka^. Więcej, Mahomet mówił o tych, którzy zginą w świętej walce. Ze Bóg kupil ich dusze i ich majątki, w zamian za co otrzymają Ogród" (IX, 111)46. hupiezcze wojny prowadzone przez Mahometa i pierwszych muzułmanów dokonywane były zatem w duchu religijnym i ekonomicznym. 43 Por. 1. Bielawski, Komentarz do Koran[w:J s. 9 3 7. J 44 J ) l يا يها ألببي جهد ا لكعار ؤآلمببعين وأعنظ ٠ ءذيهمحو مازدهم جهس> ؤبقدن \ 45 Por. p. Partner. Islam i wojna,[w:] tenze, Wojownicy tlum. 1. Ko. 55. zlowski. Warszawa 2000, 46 قيعثلون ؤيفثل و لا آلي و زنة بى خي ا عليه ؤعدا والا نحبلي ؤا ي عرءانجو س أؤفى بعهده مب ا شجعاسسيرلا ببيع ٤ ئ ألذى باتفثم ب^تودللف هو أي عو ز ا لعظبم 160

DZihad w tradycji muzułmańskiej: kontekst historyczny i przykłady ze sunny Proroka Wiek VIII i IX to okres, w którym pojęcie dzihadu - podobnie zresztą jak innych fenomenów - zaczęło zmieniać się na gruncie teologii islamskiej. Na tę ewolucję zlozylo się przede wszystkim powstanie nowego źródła islamu - czyli tradycji zapisanej ok. 200 lat po śmierci Mahometa. Ponadto różnorodność ujęć generowały ogromne roznice kulturowe między poszczególnymi regionami kalifatu. Idea świętej wojny cieszyła się wielkim uznaniem społecznym szczególnie na obrzezach imperium muzulmahskiego, czyli tam, gdzie kontynuowano walkę o zdobycie nowych terytoriów^. Kształtująca się w kontekście wojen tradycja muzulmahska (Sunna Proroka)sklada się z wielu zbiorów hadisów, pośród których największe znaczenie posiada szesc ksiąg kolekcji przekazów czynów i słów Mahometa zwanych ( ك ا ق ا ), czasami zwanaas-sz./łćz as-sita( Autentyczna Szóstka"), w S cie muzułmańskim istnieje wiele zbiorów tradycji hadisów cieszących się różną wiarygodnością. Najbardziej popularne zbiory, uznawane za bezwzględnie autentyczne ), zostaly sklasyfikowane przez następujących autorów: Al-Buhari (zm. 870), zbiór: Al-Gam.1 as Sahih)Al-Muslim (zm. 875), zbiór: Abu DawUd (zm. 889), zbiór: Kiab Ibn Maga (zm. 886), zbiór: Kitab as-sunanyat-tirmi?! (zm. 892), zbiór: Sahihy An-Nasal (zm. 915), zbiór: Spośród wymienionych zbiorów sześciu ksiąg islamu" teologiczna myśl muzułmańska odwołuje się najczęściej do Al-Buharlego ial-muslima.. Oprócz tych najbardziej akceptowanych zbiorów hadisów kazda z kilku islamskich szkol teologiczno- -prawnych posiada dodatkowo swoje katalogi hadisów. I tak np. 47 M. Bonner, Some Observations concern on the Arab-Byzantine Frontier, Studia Islamica 75 (1992), s. 5-31. 161

malikici dysponują zbiorem Kitab autorstwa M ibn Anasa, szafi ici mają Musnad)zebrany przez a hanbalici posiadają Musnad Aljhmada Ibn Hanbala. Wspomniane z b i o r y h a d is ó w p o s ia d a ją s e tk i h a - d isó w n a te m a t m ilita r n e g o d z ih a d u, m ę c z e n - n ik ó w i n a g ro d y w r a ju za w a 1 k Jeden z najczęściej cytowanych hadisów: جعنا من الجهاد ا لا صغر إلى الجهاد الا كبر z,ر w r Ó - c iliś m y się od m a te g o d z ih a d u ku d u Z em u d z i- h a d o w i 48) ukazuje hierarchę w obrębie dwóch typów dzihadu. Mafy dzihad odnosi się wojny i walk zbrojnych, zaś duzy dotyczy zmagania duchowego i moralnego na rzecz islamu. NiezaleZnie jednak od tego, jak bardzo niektórzy autorzy próbują pod treścią tego rozroznienia ukryć nieprzyjemny wydźwięk zbrojnej walki, maty dzihad, czyli walka zbrojna pozostaje obowiązkiem i posiada wartość. Jest prawdą. Ze nieliczni teologowie islamscy zastosowali termin męczennik (sake[) na oznaczenie ١٨٩۶sitku moralnego, np. całkowitego poświęcenia się studiowaniu nauki Mahometa czy ofiar epidemii. Niektórzy z nich przekonywali nawet. Ze ten, kto systematycznie nawiedza meczet rano i wieczorem bez Zadnych ukrytych motywów, winien być traktowany na równi z mugahidem- uczestnikiem militarnego dzihadu. Jednak w kontekście konfliktów muzutmańsko-chrześcijańskich tego rodzaju rozroznienia nie miaty większego znaczenia, ponieważ na obszarach przygranicznych nie stosowano pokojowego dzihadu. Pogranicza roity się od wojowników, często dopiero co nawróconych na islam, oraz najprzeróżniejszych ochotników zwabionych świętą wojną. NaleZy wziąć pod uwagę fakt. Ze (tzn. hadisy,' czyli stowa i czyny Mahometa) zostaty odtworzone ok. 200 lat po śmierci Mahometa, a ich rekonstrukcji towarzyszyły liczne fałszerstwa 48 Al-Gazall, Ih y a *ulum ad-din, Kitab tekst arabski tego hadisu z: M. Farina, E. Renaud, Etudes Arabes Pontificio Istituto di StudiArabi e dlslamistica 90, Roma 1990, s. 156. 162

przypisywane Prorokowi, z tego powodu wielu autorów wątpi w autentyczność wielu tradycji Proroka na temat wojny, uznając, iz Mahomet osobiście nigdy nie wypowiedział tylu osądów na temat dzihadu. Na przykład hadis o mniejszym i większym dzihadzie uwazany jest za niepewny przez część autorów muzułmahskich^. z drugiej strony wielu muzułmanów uznaje za w pelni autentyczną olbrzymią liczbę tradycji, nawet te, 'które z punktu widzenia krytycznych badań są niepewne. Wspomniano o olbrzymiej liczbie fragmentów w które usprawiedliwiają wojnę i przemoc, z oczywistych powodów nie mozna omówić ich wszystkich. Warto jednak przytoczyć przynajmniej niektóre. Nie będą brane pod uwagę poznego pochodzenia tradycje przypisywane Mahometowi, jak np. jeden z hadisow przytaczanych przez AJjmada Ibrahima MuJjammada ad-dimaśqiego ad-dumyatiego (-1411): P ew ien c z ło w ie k z a p y ta l P ro ro k a,[...] co to j e s t d z ih a d? W y sła ń - n ik B oga o d p o w ie d z ia ł: w a lc z y sz z n ie w ie rn y m i w te d y, gdy s p o ty k a s z ich n a p o lu b itw y. C zlo - w iek te n z a p y ta ł p o n o w n ie : ja k i ro d z a j d z ih a - du j e s t n a jw a Z n ie js z y? P r o r o k o d p o w ie d z ia ł: c z ło w ie k, k tó r y z o s t a ł z a b ity, p r z e le w a ją c do k o b c a sw o ją k rew ". Hadisy podobnej treści zawiera np. Musnad Ibn HanbalaO. Tego rodzaju wypowiedzi przypisywane Prorokowi nie są uznawane przez wszystkich muzułmanów, choć kształtują myślenie jakiejś części wyznawców islamu. Inną sprawą jest fakt, iz tradycja ta w zestawieniu z hadisem na temat mniejszego i większego dzihadu moze budzić wątpliwości, jak Mahomet naprawdę rozumiał dzihad. Po prostu w calej swej rozciągłości i wielkim zroznicowaniu zawiera roznorodne 49 W zbiorach Sunny hadis ten nie posiada wiarygodnego łańcucha prz kazicieli, tzw. isnadu. Musnad al-imam al-hajrz A bl-a bdallah Ahm adibn-h anbal, B ait al-a fkar ad-daultya, 1998, t. IV, s. 144. W szystkie h ad isy zo stały przetłumaczone przez autora niniejszego tekstu. 163

histo- sprzeczne wypowiedzi na ten temat. Zresztą krytyka ryczna Sunny stawia pod znakiem zapytania autentyczność wielu tradycji przypisywanych Mahometowi. NiezaleZnie od powyższej uwagi, przyjmowana niemal przez wszystkich muzułmanów sunnickich tradycja Proroka z zakresu sześciu ksiąg islamu zawiera dziesiątki hadisów, które bez cienia wątpliwości pochwalają działania zbrojne szczególnie przeciw nie-muzutmanom. Co więcej, owe tradycje należą do najbardziej powazanych zbiorów hadisów Al-Buhariego i Al-Muslima. Warto zatrzymac się na niektórych tradycjach, które zresztą powtarzane są w wielu wersjach. Po pierwsze, dzihad w Sunnie jest uprawomo ko w celu samoobrony ale równiez, by szerzyć islam. Świadczy otymwielehadisów,jaknp. ten: W y słaniec B oga r z e k i: Z o s ta la m i p o le c o n a p r z e z B oga w a lk a p rz e c iw lu d z io m d o p ó k i o n i n ie w y z n a ją. Ze n ik t n ie m a p ra w a być c z c z o n y ja k ty lk o Bóg je d y n y o ra z. Ze M a h o m e t j e s t p o s ła ń c e m B oga [...] (Buhari, 1:2:24; zob. też 4:52:19651). Podobny hadis przekazuje Al-Muslim: Przekazał nam Abu Huraira, który sfyszat Proroka, Boga mówiącego: poleciłem walkę przeciw ludziom dopóki oni nie wyznają. Ze nie ma innego bóstwa jak Bóg jedyny i nie uwierzą. Ze jestem poslabcem Boga oraz [nie prz^mą] tego co przynioslem [od Bogaj [...j (Al- Muslim, as-sahih) 1:31; zob. też 1:130, 1:32,1:33). Niemal identyczną tradycję przekazuje również Abu DawUd (Ki 'ab as-sunany14:2635). Po wtóre, uzasadnienie walki zbrojnej na rzecz islamu pojawia się w kontekście porównania motywów, jakimi kierują się ludzie praktykujący rzemiosło wojownika. Jeden z hadisów glosi: Pe- خنثنا أبو القضان أحبرنا شغيت عن الني ر ي خنلنا سعيذ بن الفسيب أئ أبا هريره ر ض ى 51 ا^ عنه قان قان رسون اس صل ى اشه عليهنسنم " امرتأن اقاتن الي اس خثى إعولوا لا إثه إلا اس ٠ ققن قان لا إله إلا اسن قثن عصسم بي ي شنة وقالة إلا بخي ه وحسابه غنى اس رواه عثن.واثن غقر غن s. 196. الله صل ى الب ي Sah Al-Qahira 2012, t. 4, 164

wien człowiek przybył do Proroka i zapytał: )eden człowiek walczy dla zdobycia łupów, inny walczy dla osiągnięcia stawy, a jeszcze inny dla popisania się. Który zatem z tych typów walki jest na rzecz Boga? Prorok powiedział: ten, k t o w alc zy d la S w ia ta B oga [n a rz e c z ś w ia ta is la m u ], te n w a lc z y n a rz e c z B o g a "52 (Buhari, as-sahih)4:52:65, zob. tez 9: Al- Muslim, as-sahih)20:4684, 20:4685, 20:4686, 20:4687). Po trzecie, wskazówki na temat dzihadu przybierają w nie czasem bardzo praktyczny charakter. Przykładem tego jest choćby następujący hadis: Zapytałem Proroka Boga: o BoZy wysłańcu! Jaki jest najlepszy z czynów? On odpowiedział: ModliC się w wyznaczonych porach. Zapytałem ponownie: Jakie jest następne dobro? Odpowiedział: Być dobrym i oddanym rodzicom. Z a p y ta łe m p o n o w n ie, ja k ie j e s t k o le jn e d o b ro. O d p o w ie d z ia ł: U c z e s tn ic z y ć w d z ih a d z ie n a d ro d z e B oga. Nie zapytałem juz więcej Proroka, choć gdybym go zapytal, odpowiedziałby na więcej pytań" (Buhari, as-sahih) 4:52:41)53. Po czwarte, wiele hadisów stwierdza, iz najbardziej pewną drogą wejscia do raju jest walka zbrojna. Tak rozumiane męczeństwo prezentuje ٠. wiele tradycji, jak choćby hadis: W y słaniec B o g a p o w ie d z ia ł: W ie d z, Ze ra j z n a jd u je s ię w c ie n iu m ie c z y " (Buhari, 4:52:73; Al-Muslim, خي ثنا سليمان ي ن خ ز ب خنثنا ث ي ب ة غن غ ن رو غن أبى زايل غن أبى نوسى ر ض ى الله عنه 52 فان خان زخن إثى البي صلى الله عليه وسلم ساد ال ن يقفن ب ي غي ذء والنجف يعاتب ب ل ي ر والنخن يي اند ببزى قفقة بفن بي سبين الم فان " تن فاثد بي فون كلغة اش هي الغيا فهز في, al-b uhan ش ل اس SahTh4.,. 65. خنثنا الخسن بن ص ثا ح خنثنا نخثذ بن سابي خنثنا قابلن بن م عول قان س مث ذ الويين بن 53 الغيزار ذكل عن أبى ي ي ر و السيبابي قال قالءعبن الم بن ق سعود ر ص ى الله عنه سا لث رسول الم ص ش الله عليه و ق م قلق يا رسون الم أئ العقل أفصل ق" ١ ال ءلصي لا ة عنى بيثايغا هلش كم أ.ئ ق"ال قم بر الو,ابذذت ٠ قل ث بم آ ئ قال ا ٠ الجهاد بي سييل الم ق سك ي عن زسول الم صلى.الله عليه وسلم زلو اسثزذقة لزانبي Sahih al-buhari..., 4. 44. 165

as-sahih) 20:4681)54. Opisy nagród dla męczenników w tradycji muzułmańskiej są bardzo bogate, choc nie tak niesamowite Jak w opowieściach ludo^ch. Hadisy opisują wspaniale Zycie w raju, obrazując Je wyniesieniem do górnych poziomów nieba, przebywanie w cieniu Boga, stanie na ambonie z rubinów i mieszkanie na wydmie pizma. w kanonicznym zbiorze Tirmi?iego (zm. 892) Al-Gamias-SahihJeden zhadisów stwierdza, iz męczennik dzihadu Jest poświęcony 72 hurysom i zyskuje prawo do wstawienia się za 70 krewnymi: T ra fia ją c p r z e d o b lic z e B o g a, m ę c z e n n ik u z y s k u je s z e ś ć p r z y w ile jó w : s z y b - k ie w y b a c z e n ie g r z e c h ó w, u z y s k a n ie m ie js c a w r a ju, o s z c z ę d z e n i e u d r ę k i g r o b u, b r a k d o - ś w ia d c z e n ia s t r a c h u w D n iu Z m a r tw y c h w s ta - n ia, u m ie s z c z e n ie n a g lo w ie k o ro n y, k tó r e j Jed e n r u b in J e s t w ię c e j w a r t n iż c a ly ś w ia t o ra z p o ś lu b i e n ie 72 h u r y s i m o ż liw o ś ć w s ta w ie n ia się za 70 k r e w n y m ج ٠ 5 ااi z kolei w hadisie w kanonicznym zbiorze Ibn Maga (zm. 886) Kitab Jest mowa o 70 tysiącach hurys przeznaczonych dla obrońców perskiego miasta Kazwin5٩ David Cook wydobyl i porządkowa! przywileje mę- خنثنا غثذ الله ثن ثخثد خنثنا نغاوية ي ي غي رو خنثنا أبو إتخاق غن ثوسى ثن ععبة غن 54 سايح أبي الي صر مو لي عمر ثن عبيي اس زكانءكاقبة قان كثب إليه غثذ اب ثن أبي أؤقى رضى الله 'عنهما أئ رتول اب صلى الله عليه وسلم قاق ا' واغلغوا أق الجثة ثحث ظلال السيوف.نابغة ا لا ص ى غن اين أبي الزناد عث ثوسى نن ععبة Sahib a l-b u h a ri...,4.h خنثنا بثنالمؤن غي ار خنثنا إسماعيل ثن غياش خنثني بجين ثن سثؤ غن حايد ؤن قثنان غن 55 البثنام ثن مثديكرب غن رسول اب صلى الله عليه وسلم قال " للثبيد عند ابست خصال يثفن لة بي أنفي دعفه جن دبه وءر ى معفده بن الجثة ويجاز ب ن غذابزالفش ويا قن من الرع أ لا ك ر " At-Tirmi?J و صل ى خنة الا يقان وقزؤلج بن انخور انجين وقشعع بي سيجين إي ساي ا سا قاريه ب Bayrout, bez roku wydania, t.iii, hadis nr 1712. بنثنا إسماعيل ؤث أسد خذي نا نازن ثن النخب أي با قا الزبيع ثن صبيح غن يزين ثن أبان غن 56 أنس ثن مايك قال قال رسول اب صلى الله عليه وسلم " سثفثح غذؤكلم الا قاق وسكفثغ غنيب مديبة قعال لها قنويث قن رابط بيفا أربجين يزي ا أو أربجين ليلة كان لة بى الجي غ غثون بن ذحب غليه زبزخنة حصراء عنيفا قبة بن ياقوثو خثراة لها سيثون ألف ب صراع بن ذ ف ظى كت جحي راع اي عين الخور ز و ج ة جن Sarh sunan Ibn-M aga,riyad 2000, hadis nr 4337. 166

czennika dzihadu w tradycji muzułmańskiej. Należą do nich takie rzeczywistości jak: zdobycie indywidualnego przebaczenia, możliwość uzyskania przebaczenia dla krewnych i przyjaciół, zapewnione zaszczytne miejsce w raju, uniknięcie mąk piekielnych, zaszczyt szczególnego wyroznienia, a takze posiadanie wyolbrzymionej potencji seksualnej porównywanej do mozliwości 70, a nawet 100 mężczyzn^, w historii islamu pojawiła się olbrzymia liczba opowieści i relacji o męczennikach lub niedoszfych męczennikach, którzy mieli wizje lub doświadczenie hurys. Trzeba jednak przyznać. Ze zarówno hadisy jak i traktaty prawników są o wiele bardziej powściągliwe na temat hurys od popularnej literatury na temat dzihadu. Teologiczno-prawne d.precyzowanie idei dzihadu w k.ntekście k.nfliktu ze światem chrześcijańskim Idea dzihadu podbudowywana byla na bieżąco praktyką, ta zaś generowała wiele nowych fenomenów, np. typową rzeczywistością dla wojen pogranicza muzulmańsko-chrześcijańskiego byl ribat. w samym Koranie termin ten używany jest na oznaczenie miejsca, gdzie zbierano konnicę przed bitwą z przeciwnikiem. Na pograniczach bizantyjsko-arabskich slowo to oznaczało punkty, w których gromadzili się ochotnicy. Tworzyli oni jednostki militarne wojowników pogranicza, które zwano W kontekście wojen - nie tylko zresztą ze światem chrzęścijańskim - teologia muzułmańska stanęla przed zadaniem dopracowania statusu uczestników dzihadu, zwłaszcza tych, którzy na tej drodze poświęcili swe Zycie. Na przykład werset koraniczny LXI, 4: Zaprawdę, Bóg miluje tych, którzy walczą na Jego drodze w zwartych szeregach, jak gdyby byli budowlą solidną", byl 57 Por. D. Cook, Męczeństwo 14 7 islamie,kraków 167

komentowany przez egzegetówjako działanie grupowe. Według nich pojedynczy wojownik winien być anonimowy i skromy, nie domagac się specjalnych pochwal i nagród, ponieważ jego czyny winny byc znane jedynie Bogu i przez Niego nagradzane^. Niemniej, niezaleznie od zalecanej skromności każdy wojownik muzułmański, który zginął w walce na drodze Boga 59, otrzymywal zaszczytny tytuł sahid - męczennika na rzecz islamu, w Dniu Ostatecznym owi męczennicy mieli wejsc bez najmniejszych przeszkód do krainy szczęśliwości, niezaleznie od wszelkich uczynków popełnionych za Zycia. To przekonanie rozbudowała ludowa tradycja w licznych opowieściach i praktykach, np. cialo poległego wojownika-męczennika bylo chowane bez obmycia z krwi. Warto również zwrócić uwagę na zjawisko, które nigdy nie mialo miejsca po stronie chrześcijańskiej. OtOZ w tym czasie pojawili się uczeni muzulmahscy, którzy uznali udzial w militarnym dzihadzie za rzecz nie mniej ważną od poszukiwań naukowych. Przykład uczonego-wojownika wzmocni! w teorii i praktyce znaczenie świętej wojnyo. Najprawdopodobniej z tego wlaśnie okresu pochodzi hadis «رهب ١ ذية المو مذين «الجهاد ( dzihad jest monastycyzmem wiernych"). Mnisi dzihadu", czyli muzulmańscy uczeni-wojownicy, przemieszczali się dosłownie z jednego krańca kalifatu na drugi, trafiając zazwyczaj tam, gdzie prowadzone były zacięte boje٩ 58 Por. Muhammad Ibn-Al)mad al- Qurtubl, ء 'an, BairUt 2003, t. M I, s. 73-74. 59 Popularne określenie wydobywane z Koranu: Zwalczajcie na drodze Boga", zob. II, 190,. II, 216-218: II, 246; IV, 74: IV, 84: IX, 111: LXI, 4: LXI, 11. Por. E. Kohlberg, MedievalMuslim V Mededeeling هح der Koninklijke Akademie van Wetenschappen" 60/7 (1997), s. 279-307. 61 Jednym z najsłynniejszych uczonych-wojownikow byl Asad ibn al-furat (759-828) z Chorosanu. Po studiach teologii islamskiej udal się do Afryki POlnocnej, gdzie osiadl w Kairuanie i zostal wezyrem Aghlabidów. W 827 r. zorganizował największą ekspedycję militarną przeciw 168

Obrazuje to okres panowania Abbasydów, na który przypadia eskalacja wojen muzułmańsko-bizantyjskich62. Wtedy to po stronie muzułmańskiej intensywnie gruntowano ideę dzihadu. Zakres tych wojen byi wielki. Po ustabilizowaniu sytuacji wewnętrznej w kalifacie wyprawy przeciw Bizancjum podjął kalif Al-Mahdl (775-785), który oglosil kolejną świętą wojnę, w roku 782 Arabowie doszli az do Bosforu^, a energiczna cesarzowa Irena (koregentka 7 8 0-7 9 0 7 9 7-792, zm. 803), chcąc uratować Konstantynopol, zostala zmuszona prosić 0 pokój dowodzącego armią muzułmańską HarUna ar-raśida (późniejszego kalifa 786-809). Warunki rozejmu były bardzo upokarzające: Bizancjum zobowiązało się wypłacać niezwykle wysoką kontrybucję^. Zobowiązania te wkrótce odrzuci! cesarz Nikefor (802-811), na co HarUn ar-raśid odpowiedział kilkoma wyprawami, w czasie których spustoszy! Azję Mniejszą. Najdotkliwszą dla Bizantyjczyków była wyprawa z 806 r., kiedy to Arabowie zajęli Herakleę i po raz kolejny nalozyli na cesarza oraz najego rodzinę haniebny podatek٩ To ^darzenie uznaje się za szczyt potęgi Abbasydów. Niewątpliwie najdotkliwszymi najazdami były te wspomniane z lat 782 i 806 oraz 838. 'Co się tyczy tej ostatniej wyprawy zorganizowanej za panowania kalifa Mutasima (833-842), stwierdza bizantyjskiej Sycylii. Zapoczątkował serię wypraw, które ostatecznie doprowadzify do podboju wyspy. Por. Geschichte, Fiqh, Dogmatik, Mystik bis [w:l F. Sezgin, arabischen Schriftums1.1, Leiden 1966, s. 465-466 M. Muranyi, Rechtsbucher des O airianers Sahuuub.Sdid. Eutsteluiugsg.esci.te uud Werkuberlieferung) Abhandlungen fur die Kunde des Morgenlandes" 52/3, Stuttgart 1999, s. 1-22 M. Amari, Firenze 1854, s. 253. 62 Por. H. R. A. Gibb, Arab-Byzantirie ate, Dumbarton Oaks Papers 11 (1958), s. 221-233. 63 Por. leophanis chronographia,ed. c. de Boor, t. II, Lispiae 1885, s. 302-303. A Por.Faharis taylh at-tabarl Ta.rih ar-rusul wa al-muluk Ii AblGcffar.. 572.-51 s. M uhaiuad ibn Garlr at-tabart,t. R A R ayrutu O, 65 Por. tamze, t. V, s. 3-10. 169

si. Ze przerodziła się ona w próbę całkowitego zniszczenia kraju Rzymian". Armia kalifa byla tak potężną. Ze Jak pisze At-Tabari (ok. 838-923) Zaden z wcześniejszych wtadców muzułmańskich nie dysponował taką silą6٩ Cesarz bizantyjski Teofil (829-842) wpadl w tak wielkie przerażenie. Ze wyslal poselstwa z prośbą o pomoc do Wenecji, króla Franków, a nawet do hiszpańskich UmajjadOw. Tym razem Bizancjum uratowały obawy kalifa, ktory zawróci!, by zapobiec spiskowi wojskowemu w Bagdadzie". Zresztą przez cafy IX w. regularnie co roku (z drobnymi wyjątkami) Abbasydzi podejmowali najazdy ofensywne na terytoria bizantyjskie. Apostata Qudama ibn Ga'far, arabski geografzx w. (zm. ok. 922[?]), który z chrześcijaństwa przeszedł na islam, stwierdzi!. Ze muzułmanie mają stalą praktykę najeżdżania na ziemie bizantyjskie trzy razy do roku: zimą (tzn. na przełomie lutego i marca), wiosną (czyli od polowy czerwca do początków lipca) i latem (ok. 60 dni po 10 lipca)68. Takie najazdy pozwalały muzułmanom progresywnie rozwijac ideę świętej wojny, utrzymywać wojsko w odpowiedniej formie bojowej i pozyskiwać bogate lupy69. K.raniczne, tradycyjne i teologiczno-prawne dziedzictw, dzihadu dzisiaj Wypracowane podstawy dzihadu w Koranie, i muzulmahskich traktatach teologiczno-prawnych w dwóch pierwszych 66 Por. tamże, t. V, s. 235. 67 Por. 1. B. Bury, Mutasims march tr T Journal of Hellenistic Studies 29 (1909), s. 120-129. 68 Por. Liber viarum et regnorum auctore lah Ibn Khordadbbeb et excerpta de Kitab ah arad] auctore Kodama ibn Djafar,ed. M. j. de Goeje, Bibliotheca geographorum Arabicorum" 6, Lugduni Batavorum 1889, s. 259. Arabs in Anatolia and tbe Islamie law ofwar (fiqh al-jihad) seventh-tenth centuries, Al-Masaq 16 (2004), s. 147-161. 170

wiekach islamu stafy się klasycznymi punktami odniesienia i wzorcami dla późniejszych muzulmahskich interpretacji wojny. Obecnie świat islamu w zasadzie jest bardziej podatny na myśl fundamentalistów niz ruchy modernistyczne, z tego względu dość powszechnie przyjmowana jest opinia wielu prawników i teologów muzułmańskich (rzecz jasna nie wszystkich!), iz jakikolwiek dzihad - mniejszy czy większy - który ma na celu wywyższyc Boga i islam, jest akceptowalny, a osoba, która oddala Zycie za te idee, jest męczennikiem. We współczesnych wykładniach wielu grup muzułmańskich mozna zaobserwować nie tylko akceptację fragmentów na temat dzihadu militarnego z Koranu i Sunnyyale równiez poparcie dla ataków samobójczych. Jest to pewne novumygdyz akceptacja samobójstwa w walce posiada slabe umocowanie w tradycji muzułmańskiej i klasycznym islamie VII-IX w. Obecnie dyskusję na ten temat w Swiecie islamu zdominowali tradycjonaliści, którzy wyrażają aprobatę co do walki militarnej w imię islamu, z atakami samobójczymi włącznie. Pragnąc usprawiedliwić i wzmocnić prowadzenie militarnego dzihadu, współczesne ugrupowania muzulmahskie chcą się wzniesc ponad podziałami i tworzyć swoistą pan-islamską interpretację, która uprawomocniałaby przemoc. Temu celowi mają sluzyc publikowane martyrologia, czy relacje o śmierci Zolnierzy i partyzantów, których określa się mianem męczenników. Najnowsze interpretacje dzihadu bazują zasadniczo na Koranie i Sunnieydodając jednak nowe motywy polityczno-społeczne, które nie miafy miejsca w epoce klasycznej islamu. W s p ó lc z e - s n y m ę c z e n n ik is la m u w a lc z y b o w ie m w im ię id e i n a c jo n a lis ty c z n o - r e lig ijn y c h ja k n p. w Pale s ty n ie, a lb o w im ię r a d y k a ln e g o is la m u fu n - d a m e n ta lis to,w ja k n p. w A f g a n is ta n ie czy Sy- r i i. W jednym z największych współcześnie publikowanych martyrologiów muzułmańskich, zgromadzo- 70 Intifadat al-aqsa,amman 2000. 171

no ponad 2700 relacji o Palestyńczykach zabitych podczas palestyńko-izraelskiego konfliktu z 2000-2004 r. 0 ile nie dziwią relacje o przypadkowych, niewinnych ofiarach intifady, o tyle zastanawiająca jest akceptacja dla zamachowcow-samobojców. Wielu autorów podkreśla, iz rozwijający się dziś bujnie radykalny islam jest przede wszystkim zagrozeniem dla islamu jako takiego. Jest to w zasadzie nowa mutacja tej religii. Znamienne, Ze wykorzystuje ona tradycje islamu na temat wojny. Otwarci na, uwag zmiany muzułmanie, a także zachodni badacze zwracają iż fragmenty te należy przeinterpretować, uznając je za historyczną pozostalosc po beduińskim sposobie Zycia. Niebezpieczna dla Zachodu teoria dzihadu militarnego stala się paradoksalnie równie poważnym zagrozeniem dla wielu muzulmanów. Według klasycznych rozwiązań dzihad militarny winien być skierowany na zewnątrz muzułmańskiej, przeciw niewiernym. Ostatnie dziesięciolecia wskazują. Ze jest inaczej. Propagowana przez radykałów islamskich idea. Ze ich walka ma na celu zbudowanie państwa opartego bezwzględnie na zasadach islamu, w konsekwencji doprowadziła do uprawomocnięnia dzihadu przez fundamentalistów nie tylko w klasycznym jego rozumieniu, święta wojna" zostala wypowiedziana również tym rządom krajów muzułmańskich, które - w mniemaniu radykalow islamskich - zniekształciły prawdziwe oblicze islamu. Dzisiejsza propaganda państwa islamskiego, al-kaidy i innych licznych ugrupowań fundamentalistycznych glosi, iż ludzkie prawo stanowione jest zakwestionowaniem boskiej suwerenności, a obowiązkiem muzułmanina staje się zbrojna walka pod wodzą awangardy rewolucji islamskiej, mająca na celu przywrócenie teokracji. Tego rodzaju ideologię wspiera się m.in. przedstawionymi wyżej fragmentami Koranu i utrzymując wysoki poziom przemocy w Swiecie muzułmańskim.