Z historii obecności chrześcijaństwa i kościoła katolickiego w Turkmenistanie

Z historii obecności chrześcijaństwa i kościoła katolickiego w Turkmenistanie Tekst opracowany na podstawie artykułów o. Wojciecha Kluja: Kościół po Indie i Chiny, elektroniczna wersją miesięcznika Civitas Christiana http://e-civitas.pl/kosciolpo-indie-i-chiny/; O chrześcijaństwie w Azji Centralnej: W. Kluj, Zmienne dzieje Kościoła w Azji Środkowej, w: Ecclesia in Asia, Wybrane problemy Kościoła w Azji w świetle posynodalnej adhortacji Jana Pawła II, pod red. J. Różańskiego, Warszawa 2004, s. 143-159; Chrześcijaństwo w starożytności i średniowieczu na terytoriach współczesnego Turkmenistanu, w: Turkmenistan historia społeczeństwo polityka, red. Tadeusz Bodio; Starożytność i średniowiecze. Obszar ten wchodził w skład wielu wschodnich państw i imperiów: Państwa Partów (od III wieku p.ch. do III w po narodzeniu Chrystusa, Państwa Irańskich Sasanidów (od III do VII w.). Silne były w następnym okresie wpływy arabskie, następnie tureckie a wreszcie w drugiej połowie XIX Turkmenistan stał się częścią imperium Rosyjskiego. Wiele armii podbijało te ziemie w drodze do bogatszych rejonów. Aleksander Wielki podbił tereny Turkmenistanu w IV wieku p.n.e. w drodze do Azji Południowej, w okresie, kiedy powstawał jedwabny szlak, główna droga handlowa pomiędzy Azją a krajami rejonu śródziemnomorskiego. Około 150 lat później Arsakes, król Partów, założył stolicę w Nisie, która obecnie jest stanowiskiem archeologicznym na przedmieściach obecnej stolicy, Aszchabadu, wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Przez tereny dzisiejszego Turkmenistanu przebiegał jedwabny szlak, po którym przemieszczali się kupcy i armie, przenosząc ze sobą oprócz dóbr materialnych także swoją wiarę i przekonania. W drugim rozdziale Dziejów Apostolskich czytamy opis Zesłania Ducha Świętego. Prezentacja przedstawicieli narodów obecnych podczas tego wydarzenia rozpoczyna się od Partów, Medów, Elamitów i mieszkańców Mezopotamii (por. Dz 2,9). Myśląc o Partach mimowolnie nasuwa się pytanie, czy nie przybyli oni do Jerozolimy także z Nisy i Merv, miasta położonego nad rzeką Murgab w pobliżu obecnego miasta Mary (inne starożytne nazwy tego miasta: Antiochia Margiańska, Aleksandria Margiańska). Według dawnej tradycji ewangelizację państwa Partów powierzono Judzie Tadeuszowi. Także Tomasz Apostoł miał głosić Ewangelię nie tylko w Indiach, ale i wśród Partów, Medów i Persów.1 Z dostępnych świadectw pisanych wynika, że wiara Jezusa Chrystusa pojawiła się na terenach współczesnego Turkmenistanu na przełomie II i III wieku 2. Najstarsze wzmianki o chrześcijanach w tym regionie zawierają kroniki Beruni-abu-Raichana (973-1048). Dowiadujemy się, że wspólnota chrześcijan z Merwu każdego roku świętowała 21 dzień miesiąca cha- ziran jako wspomnienie kapłana Bereszyi (Barachina), który miał przybyć do tego miasta, aby zwiastować nową naukę 200 lat po śmierci Mesjasza 3. Inne źródła historyczne podają, iż biskup Merwu Dja uczestniczył w Soborze Nicejskim w 325 r. Z jeszcze innych wiadomo, że Samarkanda i Merw miały z pewnością swoich biskupów w 334 r. Biskupstwo Merw stało się metropolią w 420 r. Była ona m.in. reprezentowana na synodzie w 424 г., na którym Kościół perski uniezależnił się jurysdykcyjnie od Kościoła antiocheńskiego. Na początku piątego wieku istniało już kilka biskupstw w prowincji Chorezm, leżącej na pograniczu

współczesnego Turkmenistanu i Uzbekistanu 4. Bardzo możliwe, że na terenach dzisiejszego Turkmenistanu istniały również inne diecezje, a bez wątpienia działały wspólnoty chrześcijańskie. Tworzenie wspólnot i całych metropolii w pierwszych wiekach świadczy o procesie przenikania chrześcijaństwa na te obszary. Kościół w Środkowej Azji w Średniowieczu W największych starożytnych centrach miejskich Azji Centralnej, a więc również i Turkmenistanu, spotkały się trzy główne nurty chrześcijan wschodnich: melechitów, jakobitów (monofizytów) i nestorian. Biskup Faruman z Merwu w 486 г. brał udział w synodzie Kościoła Wschodniego, poświęconego sprawie wyjaśnienia różnic i porozumienia się różnych odłamów wewnątrz kościoła 5. Źródła syryjskie i sogdyjskie z okresu średniowiecza świadczą o tym, że w IV wieku do Merwu przybył znany chrześcijański kapłan Bar Szabe, który wyleczył Estassę, siostrę perskiego króla Szapura II. Jak podaje legenda, zbudował on z jej pomocą w okolicy Merwu 365 kościołów. Jeden z nich był zbudowany dla Estassy (pod wezwaniem św. Ktezyfona) 6. Świadectwa archeologiczne podają, że na podgrodziu Merwu, pod zabudowaniami grzebalnymi, na przełomie III i IV wieku istniał już Kościół chrześcijański. Na zachód od starego Merwu znaleziono nekropolię świadczącą, że chrześcijanie byli tam chowani przynajmniej od III do VI wieku 7. W innej części wielkiego Merwu, w grodzie Giaurt-Kalla, w północnowschodniej części miasta, wykopano tzw. owalny" dom - siedzibę wspólnoty chrześcijańskiej, założonej na przełomie IV-V wieku. Przypuszcza się, że ten mały monastyr, wybudowany pod koniec IV wieku należał do melchitów, którzy opuścili go w połowie VI w., pod wpływem nestorian. Dane archeologiczne wskazują na chrześcijańskie pamiątki z IV-VI wieku również w innych miejscach np. w Geok- depe. W tym okresie

chrześcijanie byli prześladowani przez wyznawców tradycyjnej religii perskiej - zoroastrian, ale nie były to prześladowania masowe i miały charakter okresowy 8. Nie wszystkie ludy zamieszkujące terytorium współczesnego Turkmenistanu przyjęły chrześcijaństwo, ale praktycznie wszyscy Syryjczycy byli chrześcijanami. W Merwie znajdowała się wtedy duża kolonia syryjska, skąd pochodziło wielu znanych mędrców i pisarzy, jak np. słynny Isodad. Żyjący na przełomie V-VI wieków sławny lekarz Sargis dedykował swe dzieło o kategoriach Arystotelesa swemu przyjacielowi Teodorowi z Merwu 9. Chrześcijanie tego regionu nie tylko sami przeżywali swą wiarę, ale również aktywnie włączyli się w dzieło jej szerzenia wśród sąsiednich ludów. Działalność misyjna chrześcijan Azji Środkowej rozwijała się zasadniczo wzdłuż większych szlaków karawan, a zwłaszcza na Wielkim Szlaku Jedwabnym. Chrześcijańscy kupcy wędrowali ze swoją wiarą do Chin, Mongolii a także na tereny dzisiejszej Rosji. Odnalezione dokumenty wskazują, że teksty chrześcijańskie tłumaczono głównie z oryginałów syryjskich. Wynikiem działalności misyjnej było powstanie w 529 r. nad Amudarią biskupstwa Hunów. Było to zapewne wynikiem szerzenia się wiary chrześcijańskiej wśród Turków. Metropolicie z Merwu przypisuje się nawrócenie na chrześcijaństwo wielkiej ilości ludności tureckiej z kilku plemion i samego chana Turków razem z całym jego wojskiem. W 781 r. nieznany z imienia władca turecki poprosił o chrzest. Wtedy też utworzono metropolię w Samarkandzie i dwa nowe biskupstwa w Bucharze i Taszkencie 10. O roli chrześcijaństwa w późnosasanidzkim Iranie pisze autor arabski Muhammad al.-tabari w swym dziele Historia proroków i królów; w części dotyczącej pochówku ostatniego szacha Persów Jezdegerda III w 651 r. Kiedy metropolita Merwu Ilja dowiedział się, że Jezdegerd został zamordowany, i że wszyscy bali się go pochować, zebrał chrześcijan i powiedział im, że trzeba pamiętać...o czci, którą odbierali chrześcijanie za czasów rządów jego dziadka Kisryła, i dzięki którego dobrobytowi korzystali z panowania jego poprzedników, kiedy budowano im niektóre kościoły i ich wiara się utwierdzała" 11. Metropolita kazał wybudować mu grób w swoim ogrodzie. Sytuacja chrześcijan na ziemiach turkmeńskich zmieniała się wraz z najazdami Arabów. W pierwszych wiekach islamu nie były to jednak tylko - jak niekiedy się przedstawia - bezlitosne i krwawe prześladowania. Płacąc specjalny wykup" (haracz) - podatek za wiarę, wspólnoty chrześcijańskie mogły żyć i funkcjonować w państwie rządzonym przez kalifów. Wspólnoty te mogły mieć swoich duchownych przywódców. Pochodzili oni z wyboru i byli zatwierdzani przez kalifa, który ustalał ich prawa świeckie 12. Za czasów muzułmańskich, w państwie kalifów ceniono zwłaszcza chrześcijan, którzy byli lekarzami. Niekiedy chrześcijanie piastowali wysokie urzędy państwowe, jako urzędnicy, sekretarze, czy pisarze. Znajdowali się wśród nich mężowie stanu, uczeni, filozofowie, teologowie, dyplomaci. Była też grupa kupców blisko związana z zachodnimi państwami chrześcijańskimi sułtana Sandżara (1118-1157), który z niego uczynił stolicę swego imperium 13. Chrześcijanie byli znani również w innych miastach, jak chociażby Serachs, Abi- werda czy Nisa, a możemy przypuszczać, że skoro pozostały po nich ślady w tych dużych ośrodkach, to zapewne byli obecni również w mniejszych miejscowościach. Chrześcijaństwo pozostało nade wszystko religią Syryjczyków i tych, którzy przyjęli ich kulturę. Trudno powiedzieć coś więcej na temat prób zaszczepienia wiary chrześcijańskiej wśród przodków Turkmenów - Oguzów. Wśród nich również była prowadzona działalność misyjna, ale nie zachowały się świadectwa jej skuteczności. Być może dlatego, że później na te ziemie dotarli Mongołowie, którzy wyrządzili swymi najazdami (1162-1227) wiele szkód i zniszczeń 14. Z początku odnosili się przychylnie do chrześcijan, zwłaszcza tych bardziej wykształconych i wpływowych. Chrześcijaństwo było obecne na stepach Mongolii jeszcze przed Czyngis-chanem. Nawet niektórzy lokalni chanowie

byli chrześcijanami. Sam Czyngis-chan ożenił niektórych ze swych synów z niewiastami wyznania chrześcijańskiego. Niektórzy jego następcy skłaniali się do przyjęcia chrześcijaństwa. Na obszar Azji Centralnej dotarło kilkanaście misji dyplomatyczno-ewangelizacyjnych prowadzonych przez dominikanów i franciszkanów 15. Po okresie względnej stabilności, rozpoczęły się nowe fale krwawych prześladowań, zwłaszcza w latach 1295-1296 oraz 1316-1335. Największe prześladowania chrześcijan datowane są na czasy panowania Tamerlana (1336-1405) 16. Wówczas wielu z nich wymordowano, innych zmuszono do przyjęcia islamu. Od tego czasu przez cztery wieki chrześcijanie stanowili mniejszość w regionie. Dopiero w XIX wieku, w 1856 r. pod naciskiem państw europejskich sułtan zagwarantował chrześcijanom prawo wyznawania wiary. Niedługo potem Rosja carska rozpoczęła podbój ziem turkmeńskich. 1.1. Obecność chrześcijaństwa i Kościoła Katolickiego w Turkmenistanie na przełomie XIX i XX wieku. W drugiej połowie XIX w coraz bardziej zwiększały się wpływy rosyjskie nad Morzem Kaspijskim. Po zakończeniu w 1856 r. wojny krymskiej Rosja Carska rozpoczęła ofensywę w Azji Centralnej. Został wybudowany fort Krasnowodzk, a w 1874 r. utworzono Zakaspijski Okręg Wojskowy. Wśród oficerów i żołnierzy z wielonarodowościowej Rosji pełniących służbę na tych terenach, znaleźli się przede wszystkim wyznawcy prawosławia. Byli jednak również katolicy; żołnierze polskiego, litewskiego niemieckiego i francuskiego pochodzenia oraz ich rodziny. Obok niech pojawili się na tych terenach także kupcy, pracownicy administracji państwowej, inżynierowie. Wielu trafiało na turkmeńskie ziemie wbrew swojej woli. Według danych spisu ludności z 1897 r. na terytorium Kraju Turkiestańskiego przebywało 11.056 katolików. 17 Okręg (obłast ) Zakaspijski wszedł w skład Archidiecezji Mohylowskiej. Z tego względu, że obowiązywało w nim prawo wojenne, duże znaczenie mieli kapelani wojskowi, którzy przyjeżdżali do tej obłasti. W latach osiemdziesiątych w Taszkencie przebywał ks. Ferdynand Stańczykowski, w 1985 r. wizytował Turkiestan kapelan wojskowy ks. Kajetan Warpucjański, w 1986 r. trafił tu ksiądz z Tibilisi Wasilij Mutanow. W 1897 r. minister wojny wydał oficjalną zgodę na coroczne wizyty w Oblasti Zakaspijskiej i Turkiestańskim Okręgu wojskowym dla katolickich kapelanów wojskowych z Kaukazu. W 1897 r. przyjechał ks. Michaił Antonow. W 1899 r. Mohylowski arcybiskup Szymon Marcin Kozłowski (1819-1899) wysłał do Kraju Zakaspijskiego księdza Justyna Bonawenture Prinajtisa (1961-1917). On stał się kluczową postacią dla Kościoła katolickiego na tym terenie. W 1902 r. został on oficjalnie mianowany Kuratorem Kraju Turkiestańskiego. Na stałe rezydował on w Taszkiencie. Tam też znajdowała się parafia katolicka. Kościół w Aszchabadzie miał status filii parafii w Taszkiencie. Katolicy z Aszchabadu poprosili rządcę Obłasti Zakaspijskiej o pozwolenie na wybudowanie kościoła już w 1890 r. Prośba ta została odrzucona ze względu na małą liczbę katolików. 18 W 1903 r. Aszchabadzie było już 1563 katolików, i gdy zwrócili się oni z ponowną prośbą o pozwolenie na budowę kościoła, została ona rozpatrzona pozytywnie. Działka pod budowę kościoła o powierzchni

200 sążni w centrum Aszchabadu, w kwartale pomiędzy ulicami Owrażnoj i Lebaszewskoj 19 został nieodpłatnie przekazana przez rodzinę Budkiewicz. Na początku 1904 r. ksiądz Pranajtis zwrócił się z do archidiecezji Mohylowskiej w prośbą o błogosławieństwo na budowę domów modlitwy z ołtarzami, organami i dzwonami oraz wszystkimi innymi atrybutami. Ministerstwo Wojny zwróciło się do Departamentu do spraw zagranicznych kultów z poparciem prośby o pozwolenie na budowę. Po wypełnieniu wszystkich formalności rozpoczęły się prace budowlane, które trwały około pięć lat. We wrześniu 1909 r. ksiądz Pronajtis komunikował Archidiecezji Mohylewskiej, że zebrane środki wystarczyły na wybudowanie trzech kościołów: w Aszchabadzie, Kyzył Arwacie i Skobieliewie (Margielanie, dzisiejsza nazwa Fergana, miasto to znajduje się na terytorium Uzbekistanu). 20

Karty z Directorium Divini officii et Missarum pro Archidioecesi Mohiloviensi nec non pro Dioecesi Minscensi in annum domini 1917, Kalendarza liturgicznego Diecezji Mohylewskiej na końcu którego znajduje się Schematyzm spis parafii i kapłanów pracujących w Archidiecezji.

Wg informacji zamieszczonym we wspomnianym kalendarzu liturgicznym Archidiecezji Mohylowskiej na 1917 r., na terenie obejmującym Uzbekistan i Turkmenistan zamieszkiwało około 9000 katolików. Obok wspomnianych trzech kościołów: p.w. Przemienienia Pańskiego w Aszchabadzie, p.w. św. Ekspedyta w Kyzył Arwacie i Ferganie (Uzbekistan, inne nazwy Miast Skobieliew, Margielanie), p.w. Wniebowzięcia NMP istniały: kaplica kamienna w Krasnowodsku p.w. Przenajświętszej Dziewicy Maryi Gwiazdy Morza, kaplica drewniana w Wiernym (dzisiejsze Almaty w Kazachstanie) pod wezwaniem św. Michała Archanioła, w kamienna kaplica w Dżarkienicie (Kazachstan, blisko granicy z Chinami) p.w. NMP oraz kaplica p.w. św. Rafała Archanioła w Kopal. Schematyzm w oddzielnej grupie sytuuje domy modlitwy w: Kokand (Uzbekistan, w dolinie Fergańskiej 88 km. od Fergany), Samarkandzie (Uzbekistan), Temerez (Uzbekistan), Czardzui (Turkmenistan) oraz Merw (Mary Turkmenistan). Schematyzm Archidiecezji Mohylewskiej z 1917 r. pokazuje struktury Kościoła Katolickiego w szczytowym momencie rozwoju. Wraz z wybuchem rewolucji bolszewickiej rozpoczęła się epoka walki z wiarą i Kościołem. Zmniejszała się systematycznie liczba katolików zarówno w wyniku emigracji, jak i nacisku wywieranego przez władze, aby nie deklarować swojej wiary. Jak pisze Rusłan Muradow, w 1921 r. w Aszchabadzie zamieszkiwało około stu katolików. Kościół Przemienienia Pańskiego funkcjonował jeszcze w latach dwudziestych. W 1932 r. został on decyzją miejscowych władz całkowicie zburzony, jako całkowicie obcy dla ideologii świeckiej. Na jego miejscu zostało wybudowane kino Sztuka (кинотеатр "Художественный"), który zawalił się w czasie trzęsienia ziemi 6 października 1948 r. Na tym miejscu został wybudowany dom oświecenia politycznego obecnie nazwany pałacem Mekan (дворец Мекан). Położenie sali widowiskowej ma pokrywać się z położeniem Kościoła. 21 W budynku kościoła w Kyzył Arwacie znajduje się dzisiaj restauracja. Co losów innych budynków należących kiedyś do Kościoła Katolickiego nie mamy obecnie informacji.

Przypisy: 1 Wojciech Kluj, Kościół po Indie i Chiny, elektroniczna wersją miesięcznika Civitas Christiana http://ecivitas.pl/kosciol-po-indie-i-chiny/ 2 Por. O chrześcijaństwie w Azji Centralnej: W. Kluj, Zmienne dzieje Kościoła w Azji Środkowej, w: Ecclesia in Asia, Wybrane problemy Kościoła w Azji w świetle posynodalnej adhortacji Jana Pawła II, pod red. J. Różańskiego, Warszawa 2004, s. 143-159, oraz Chrześcijaństwo w starożytności i średniowieczu na terytoriach współczesnego Turkmenistanu, w: Turkmenistan historia społeczeństwo polityka, red. Tadeusz Bodio 3 Zob. Pamätniki minuvsich pokolenij, Izbrannye proizvedeniä, Al.-Asar AL-Bakiä, Taśkent 1957. 4 Zob. G.I. Bogomolov, Ü.F. Burakov, L.I. Zukova, A.A. Musakaeva, G.V. Śiśkina, Chrestänstvo V Srednej Azii, w: Iz istorii drevnich kultov Srednej Azii. Chrestänstvo, Taśkent 2002, s. 9-10; Ü.F. Buräkov, L. I. Zukova, V.N. Proskurin, К istorii chrestänstva v Srednej Azii, w: К istorii chrestänstva v Srednej Azii (XIX-XX vj, Taśkent 1998, s. 6. 5 Zob. G.I Bogomolov, Ü.F. Buräkov, L.I. Żukova, A.A. Musakaeva, G.V. Śiśkina, Chrestänstvo v Srednej Azii, w: Iz istorii drevnich kultov Srednej Azii..., cyt. wyd., s. 8; A.S. Atiya, Historia Kościołów wschodnich, Warszawa 1978, s. 215-225. 6 Na temat różnych podań o Bar Szabe i jego następcach: Drevnij Mćrv v svidetelstvach pismennych istoänikov, Aśchabad 1994, s. 60-100. 7 Zob. G.Ä. Dresvänskaä, Nekropol Starogo Mbva, Aschabad 1989. 8 Zob. S.M. Demidoyj Istoriä religeznych verovanij narodov Turkmenistana, Aschabad 1990, s. 40-42. 9 Na temat kultury syryjskiej na terenach dzisiejszego Hirkmenistanu: N.W. Pigulewska, Kultura syryjska we wczesnym średniowieczu, Warszawa 1989, s. 92,176 i 246. Por. też J.M. Fiey, Chritientć syriaques du Horasan et du Sćgestan, Le Museon" 1973, nr 86, s. 75-104. 10 Zob. GJ. Bogomolov, Ü.F. Buräkov, LX Żukova, A.A. Musakaeva, G.V. Śiśkina, Chrestänstvo v Srednej Azii..., cyt. wyd., s. 11-12; Ü.F. Buräkov, L.I. Źukova, VN. Proskurin, К istorii chrestänstva v Srednej Azii..., cyt. wyd., s. 9. 11 G.L Bogomolov, Ü.F. Buräkov, L.I. Zukova, A.A. Musakaeva, G.V. Śiśkina, Chrestänstvo v Srednej Azii..., cyt. wyd., s. 30; S.M. Demidov, Istorä religeznych verovanij..., cyt. wyd., s. 46. 12 Рог. W.G. Young, Patriarch, Shah and Caliph. A study of the Church of the East with the Sas- 13 Zob. T. Khodzhaniäzov, Turkmenistan on the Great Silk Roads, Aschabad 1990, s. 18-19. 14 Zob. S.M. Demidov, Istoria religeznych verovanijcyt. wyd., s. 52-54; S. Żeraóska-Kominek, A. Lebeuf, Opowieść o szalonej Harman i Aśyku zakochanym w księżycu. Postać muzyka i koncepcja muzyki w turkmeńskim dessane Harman Dali", Kraków 1998, zwłaszcza strony 11-35. 15 Najbardziej znaną jest misja Wilhelma z Robrouck. Na temat sytuacji chrześcijan w tym czasie por. J. Dauvillier, Guillaume de Robrouck et les communautć chaldćennes d'asie centrale au Moyen Age, LOrient Syrien" 1957, nr 2, s. 223-242. 16 Por. J.M. Fiey, Chrćtiens syriaques sous les Mongols (Il'Khanat de Perse XIII-XJV sidcle), Louvain 1975. 17 А. Л. Спиридонова, В. Б. Заславский, Католики в Туркестане, в книге: К истории христианства в Соредией Азии, Ташкент 1998, s. 213. 18 Por. tamże s. 2014. 19 Centralne Państwowe Archiwum Uzbekistanu, Ф.И-1, оп.2, д.2759. 20 Руслан Мурадов, Католический костел в Ашхабаде, РГИА (Российский государственный исторический архив, Санкт-Петербург), Ф.826, оп.3, д.43, л.128.; РГИА, Ф.821, оп.125, д.1166; РГИА, Ф.826, оп.3, д.43, л.150., Directorium Divini officii et Missarum pro Archidioecesi Mohiloviensi nec non pro Dioecesi Minscensi in annum domini 1917, elektroniczna wersja na stronie: Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.google.com/search?q=a&rls=com.microsoft:pl-pl&ie=utf-8&oe=utf- 8&startIndex=&startPage=1&rlz=1I7RNTN_enKZ362&gws_rd=ssl, dostęp 16.12.2014. 21 Por. Руслан Мурадов, Католический костел в Ашхабаде.