S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 8 2011 ZRÓŻNICOWANIE TROFICZNE WYBRANYCH JEZIOR ZLEWNI RZEKI SŁUPI TROPHIC DIVERSITY OF CHOSEN LAKES OF THE SŁUPIA RIVER CATCHMENT AREA Anna Jarosiewicz Ewa Fryda Akademia Pomorska Zakład Ekologii Wód Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk jarosiewicza@poczta.onet.pl ABSTRACT The objective of the study was to determine the trophic state of 23 lakes located in Słupia river catchment area Rybiec, Żukowskie, Mądrzechowskie, Niezabyszewskie, Skotawsko Małe, Moczydło, Skotawsko Wielkie, Stary Staw, Cechyńskie Wielkie, Boruja Duża, Czarne, Glinowskie, Chotkowskie, Pipionko, Długie, Gubisz, Cechyńskie Małe, Jeleń, Kamieniczno, Głęboczko, Głębokie, Rekowskie, Pomysko based on Carlson-type indices (TSIs) and, to examine the relationship between the four calculated trophic state indices: TSI SD, TSI Chl, TSI Ptot and TSI Ntot. Based on these values, it can be claimed that most of the analyzed lakes (17) are mesotrophic and the other 6 lakes eutrophic. Calculated indices showed significantly differences, and phosphorus index generally manifests higher eutrophication level in lakes. Słowa kluczowe: jezioro, wskaźniki Carlsona, Słupia, biogeny, chlorofil, widzialność Key words: lake, Carlson-type indices, Słupia river, nutrients, chlorophyll, transparency WPROWADZENIE Charakter trofii jeziora jest niezwykle istotnym elementem w poznaniu funkcjonowania i możliwości właściwego gospodarowania każdym zbiornikiem. Pozwala na określenie warunków oraz zależności biotycznych i abiotycznych panujących w toni wodnej, a także możliwości zaspokajania przez dane jezioro podstawowych potrzeb społecznych (Carlson, Simpson 1996, Wetzel 2001, Matthews i in. 2002). Dlatego celem niniejszego opracowania było określenie poziomu trofii wybranych jezior zlewni Słupi na podstawie uzyskanych parametrów jakościowych ich wód (ryc. 1). 51
Ryc. 1. Zlewnia Słupi; 1-23 jeziora będące przedmiotem badań (na podstawie: Jańczak 1997) Fig. 1. Słupia river catchment area; numbers 1-23 investigated lakes Omawiany obszar leży w północnej części województwa pomorskiego i zajmuje powierzchnię 1623 km 2. Jest to urozmaicony hipsograficznie teren z licznymi wysoczyznami morenowymi i równinami sandrowymi, porozcinany siecią rynien i dolin erozyjnych. Dominującymi przestrzennie formami użytkowania gruntów na tym obszarze są użytki rolne i lasy. Teren zlewni Słupi charakteryzuje się również dużymi zasobami wód powierzchniowych w formie jezior, stawów czy zbiorników. Jeziorność tego obszaru średnio wynosi 3,35%, co w stosunku do ogólnej jeziorności Polski, równej 0,9% (Choiński 2007), świadczy o istotnej roli jezior. Zasoby wodne zgromadzone w jeziorach zlewni Słupi szacuje się na 17,5 10 7 m 3 (Lipczyński 2002), przy czym dane te dotyczą jedynie tych o powierzchni powyżej 10 ha. Łącznie na terenie zlewni rzeki znajdują się 53 takie zbiorniki (tab. 1). Pochodzenie jezior na tym obszarze związane jest przede wszystkim z ostatnim zlodowaceniem bałtyckim. Tym samym większość jezior ma charakter oczek wytopiskowych lub wydłużonych rynien o głębokim, nierównym dnie (Lipczyński 2002). Opisywane w niniejszej pracy jeziora (w kolejności od najmniejszej średniej głębokości): Rybiec, Żukowskie, Mądrzechowskie, Niezabyszewskie, Skotawsko Małe, 52
Tabela 1 Podstawowe dane morfometryczne jezior zlewni Słupi (dotyczy jezior o powierzchni powyżej 10 ha; na podstawie: Jańczak 1997) Table 1 Morphometry of lakes located in Słupia river catchment area (surface above 10 ha) Wartość Powierzchnia, ha Objętość, tys. m 3 n = 53 Głębokość maksymalna, m Głębokość średnia, m Średnia 48,1 3280,6 12,5 4,8 Min.-maks. 10,1-392,9 65,4-49550,5 1,9-45 1,1-12,8 Moczydło, Skotawsko Wielkie, Stary Staw, Cechyńskie Wielkie, Boruja Duża, Czarne, Glinowskie, Chotkowskie, Pipionko, Długie, Gubisz, Cechyńskie Małe, Jeleń, Kamieniczno, Głęboczko, Rekowskie i Pomysko (co do ostatniego jeziora brak danych dotyczących pojemności misy i głębokości średniej) są silnie zróżnicowane morfometrycznie (tab. 2) i hydrologicznie. Różnicuje je również sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej i intensywność oddziaływań antropogenicznych, przy równoczesnej odmiennej naturalnej odporności zbiornika na degradację. MATERIAŁ I METODY BADAŃ W Polsce tylko niewielka część jezior objęta jest badaniami monitoringowymi w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Poza tym wykonywane są one rzadko. Na przykład w 2005 roku przebadanych w ramach PMŚ było 638 z 7081 jezior Polski, co stanowi zaledwie 9%. Zazwyczaj przeprowadzane są badania jezior o dużej powierzchni (powyżej 50 ha), stanowiących istotny element regionu. Z tego względu spośród wszystkich jezior zlewni Słupi udało się zebrać najważniejsze informacje dotyczące jedynie 23 zbiorników (ryc. 1, tab. 2). Na potrzeby niniejszej pracy niezbędne dane jakościowe wód jeziornych (tab. 3) uzyskano na podstawie informacji udostępnionych dzięki uprzejmości pracowników Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gdańsku, Delegatura w Słupsku (WIOŚ 1987-2007). Część danych pochodzi ze zbiorczej publikacji o jeziorach lobeliowych, położonych na terenie byłego województwa słupskiego (Załupka 1998). W pracy uwzględnione zostały również informacje publikowane przez badaczy z różnych ośrodków naukowych (Kraska, Piotrowicz 1994, Kraska i in. 1994, Jarosiewicz, Witek 2009, Witek, Jarosiewicz 2010, Jarosiewicz i in. 2011, w druku). Niestety, pewnym mankamentem niniejszego opracowania jest fakt, iż dane o jeziorach pochodzą z różnych lat, co w pewnym stopniu wpłynąć może na końcową interpretację wyników. Niekiedy dane dotyczyły jednego, zazwyczaj najgłębszego stanowiska pomiarowego, czasami kilku stanowisk. W tym drugim przypadku niezbędne parametry fizykochemiczne wód były uśredniane dla danego zbiornika. Stan troficzny omawianych jezior określono na podstawie wskaźników trofii zaproponowanych przez Carlsona (1977) (równania 1-3) oraz Kratzera i Brezonika 53
Podstawowe dane morfometryczne badanych jezior (na podstawie: Jańczak 1997) Basic morphometrical parameters of the studied lakes Tabela 2 Table 2 Nr Jezioro (nr katalog.*) Położenie Powierzchnia, ha Objętość, Głębokość tys. m 3 maks., m Głębokość średnia, m 1 2 3 4 5 6 7 1 Rybiec (1005) 17 09,5 ; 54 17,8 14,2 227,2 2,8 1,6 2 Żukowskie (972) 17 37,9 ; 54 13,9 127,7 2500 5,7 2 3 Mądrzechowskie (982) 17 31,1 ; 54 08,8 52,4 1279 4,8 2,4 4 Niezabyszewskie (989) 17 25,8 ; 54 07,7 48,4 1294,5 5,4 2,7 5 Skotawsko Małe (1001) 17 30,6 ; 54 18,1 33 987,8 8,4 3 6 Moczydło (959) 17 46,4 ; 54 15,1 14,2 497 11,5 3,5 7 Skotawsko Wielkie (1000) 17 32,3 ; 54 17,0 80 3278 8,7 4,1 8 Stary Staw (977) 17 33,1 ; 54 11,9 11 495 10 4,5 9 Cechyńskie Wielkie (974) 17 35,1 ; 54 11,0 45,6 2044,3 13,3 4,5 10 Boruja Duża (987) 17 26,6 ; 54 05,8 65,1 3335,1 10,3 5,1 11 Czarne (979) 17 26,5 ; 54 16,5 18 954 14 5,3 12 Glinowskie (970) 17 39,6 ; 54 09,8 59 3127 25,8 5,3 54
1 2 3 4 5 6 7 13 Chotkowskie (997) 17 21,6 ; 54 09,1 56,7 3058,5 10,3 5,4 14 Pipionko (973) 17 36,2 ; 54 10,9 22,8 1294,7 10,7 5,7 15 Długie (990) 17 23,6 ; 54 08,3 18,5 1258 21,3 6,8 16 Gubisz (984) 17 35,2 ; 54 35,2 14,3 1043,9 17,6 7,3 17 Cechyńskie Małe (975) 17 34,0 ; 54 11,4 48,4 4148,2 19,7 8,5 18 Jeleń (991) 17 31,8 ; 54 12,0 88,9 8461,1 33,2 9,5 19 Kamieniczno (994) 17 21,0 ; 54 03,4 120,7 11633,2 23,2 9,6 20 Głęboczko (976) 17 33,3 ; 54 11,4 22 2437,9 29,6 11,1 21 Głębokie (980) 17 23,7 ; 54 16,7 107,5 12348 31,2 11,5 22 Rekowskie (986) 17 26,1 ; 54 05,1 12,9 1518 25,2 11,8 23 Pomysko (-) 17 34,3 ; 54 15,3 11 b.d. 6,0 b.d. * na podstawie: Jańczak (1997) 55
Średnie letnie stężenie substancji biogenicznych i chlorofilu a w powierzchniowej warstwie wody oraz widzialność krążka Secchiego badanych jezior Tabela 3 Table 3 Average summer concentration of nutrients and chlorophyll a in the surface water layer, and Secchci disk visibility of the studied lakes Nr Jezioro SD, m Ntot, Ptot, mg dm -3 mg dm -3 Ntot:Ptot Chl a, Rok mg m -3 pomiaru Źródło danych 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Rybiec 0,4 2,03 0,194 10,5 131,6 2009 Jarosiewicz i in. 2011 2 Żukowskie 1,7 1,08 0,039 27,7 37,3 2006 WIOŚ 1987-2007 3 Mądrzechowskie 0,5 2,80 0,285 9,8 14,6 1994 WIOŚ 1987-2007 4 Niezabyszewskie 0,7 1,21 0,145 8,4 52,6 2008 Jarosiewicz i in. 2011 5 Skotawsko Małe 2,3 0,81 0,283 2,9 6,1 1987 WIOŚ 1987-2007 6 Moczydło 0,9 1,24 0,08 15,5 b.d. 1992 Kraska i in. 1994 7 Skotawsko Wielkie 1,7 0,97 0,062 15,7 14,3 1998 WIOŚ 1987-2007 8 Stary Staw 2,5 1,32 0,065 20,3 b.d. 1992 Kraska i in. 1994 9 Cechyńskie Wielkie 2,9 1,75 0,071 24,6 15,0 1993 Załupka 1998 10 Boruja Duża 2,8 1,53 0,035 43,7 4,6 2007 WIOŚ 1987-2007 11 Czarne 2,7 0,89 0,179 4,9 5,4 2008 Jarosiewicz i in. 2011 12 Glinowskie 2,5 1,75 0,008 218,7 9,7 1994 WIOŚ 1987-2007 56
1 2 3 4 5 6 7 8 9 13 Chotkowskie 1 1,43 0,224 6,4 91,1 2009 Jarosiewicz i in. 2011 14 Pipionko 2,6 1,07 0,028 38,2 12,8 2005 WIOŚ 1987-2007 15 Długie 3,9 0,41 0,026 15,8 b.d. 1992 Kraska i in. 1994 16 Gubisz 3,4 1,10 0,009 122,2 b.d. 1992 Kraska i in. 1994 17 Cechyńskie Małe 3,1 1,83 0,134 13,6 7,6 1992 Załupka 1998 18 Jeleń 3,9 0,87 0,046 19,0 6,4 2008 Jarosiewicz i in. 2011 19 Kamieniczno 2,9 1,54 0,074 20,8 28,1 2000 WIOŚ 1987-2007 20 Głęboczko 4,3 0,88 0,013 67,7 2,8 1998 WIOŚ 1987-2007 21 Głębokie 1,3 1,39 0,171 8,1 22,7 2008 Jarosiewicz niepubl. 22 Rekowskie 3,5 0,85 0,022 38,6 b.d. 1992 Kraska i in. 1994 23 Pomysko 4,4 1,46 0,065 22,4 9,7 1992 WIOŚ 1987-2007 57
(1981) (równanie 4). Metoda ta opiera się na wyliczeniu czterech podstawowych wskaźników trofii TSI (Trophic State Index): TSI SD, TSI Chl, TSI Ptot i TSI Ntot, opierających się na letnich stężeniach chlorofilu a, azotu i fosforu całkowitego w powierzchniowej warstwie wody oraz przezroczystości wód określanej przy pomocy krążka Secchiego. Obliczeń powyższych wskaźników dokonano na podstawie równań: TSI Chl TSI SD ln SD = 10 6 ln 2 ( 2, 04 0, 68) ( 1) lnchl = 10 6 ln 2 TSI Ptot TSI Ntot 48 ln = 10 6 Ptot ln 2 1, 47 ln = 10 6 Ptot ln 2 gdzie: SD widzialność krążka Secchiego, m; Chl stężenie chlorofilu a w epilimnionie jezior, mg m -3 ; Ptot stężenie fosforu całkowitego w epilimnionie jezior, mg m -3 ; Ntot stężenie azotu całkowitego w epilimnionie jezior, mg dm -3. W metodzie tej każdy wzrost wskaźnika o wartość 10 odpowiada obniżeniu przejrzystości wody o 50%, wzrostowi stężenia chlorofilu a o 1/3 i podwojeniu stężenia fosforu całkowitego w toni wodnej zbiornika (Dodds i in. 1998). Zasadniczo wartości wskaźników trofii poniżej 40 odpowiadają stanowi oligotroficznemu wód, pomiędzy 40 a 60 mezotrofii, gdy mieszczą się w zakresie od 60 do 80 wskazują na eutroficzny charakter zbiornika, natomiast powyżej 80 hipertroficzny (Bajkiewicz-Grabowska 2007). Ogólny poziom trofii zbiorników (TSI) określono, korzystając z uzyskanej wartości średniej z czterech powyższych wskaźników. Na podstawie różnic wielkości indeksów, obliczonych przez odjęcie określonych wartości TSI Ptot, TSI Ntot czy TSI SD od TSI Chl (Carlson, Simpson 1996), sporządzono wykresy, pozwalające na określenie biotycznych i abiotycznych zależności w ekosystemach jeziornych. Przedstawione w pracy wyniki analiz statystycznych uzyskano, używając programu Statistica Pl 9, (StatSoft). ( 3) ( 4) ( 2) WYNIKI I DYSKUSJA Na podstawie zebranych informacji o właściwościach fizykochemicznych omawianych jezior obliczono poszczególne wskaźniki cząstkowe i wartość średnią wskaźnika trofii. Wyniki przedstawiono na rycinie 2. 58
Ryc. 2. Wskaźniki trofii dla omawianych jezior zlewni Słupi Fig. 2. Throphic state indices of Słupia river lakes 59
Ryc. 3. Zmiany udziału jezior (%) o różnej trofii (O oligotrofia; M mezotrofia; E eutrofia; H hipertrofia) w zależności od wskaźnika trofii Fig. 3. Changes of different trophy lakes participation (in %) (O oligotrophy; M mesotrophy; E eutrophy; H hypertrophy) Wskaźnik ogólnego poziomu trofii wybranych jezior zlewni Słupi przyjmował wartości od 43,4 (jez. Głęboczko) do 74,0 (jez. Rybiec). Na jego podstawie uznać można, że większość omawianych jezior (17) zalicza się do zbiorników mezotroficznych, zaś sześć jezior charakteryzuje stan eutroficzny (Rybiec, Mądrzechowskie, Niezabyszewskie, Moczydło, Chotkowskie, Głębokie). Analizując jednakże wartości szczegółowych wskaźników stanu trofii poszczególnych zbiorników wodnych, stwierdzono, że istnieją pomiędzy nimi istotne statystycznie różnice (ANOVA rang Kruskala-Wallisa; p=0,025). Tym samym stan troficzny jezior omawianego obszaru zmieniał się wraz z rozpatrywanym wskaźnikiem (ryc. 3). Największe zróżnicowanie troficzne obserwowane było w przypadku TSI Ptot, co więcej, wskaźnik ten podwyższał również wartość wskaźnika ogólnego. Wartości TSI Ptot mieściły się w zakresie od 34 do prawie 86, przy czym w 60% omawianych zbiorników były powyżej 60, a w czterech z nich (Rybiec, Mądrzechowskie, Skotawsko Małe i Chotkowskie) powyżej 80 (hipertrofia). Może to wskazywać, iż przejawem eutrofizacji badanych zbiorników są wysokie stężenia fosforu całkowitego. Na podstawie wskaźnika TSI SD stwierdzić można, że znaczna większość omawia- 60
nych jezior cechuje się dobrą przejrzystością wód (ryc. 3), charakterystyczną dla zbiorników mezotroficznych (16 zbiorników), a w przypadku jezior Głęboczko i Pomysko widzialność krążka Secchiego powyżej 4 m świadczy o ich oligotrofii. Jedynie w czterech zbiornikach (Rybiec, Mądrzechowskie, Moczydło, Niezabyszewskie) widzialność była na tyle niska (poniżej 1 m), że odpowiadała stanowi eutrofii. Wskaźniki TSI Chl i TSI Ntot podobnie różnicują omawiany obszar, tzn. na ich podstawie stwierdzono, że około 70% jezior wykazuje stan mezotroficzny, a pozostałe 30% eutrofię. Porównując poszczególne wskaźniki trofii między sobą, można sądzić, że w większości jezior wartość TSI Ptot, tym samym stężenie fosforu całkowitego, była wyższa niż wartości wskaźników opartych na pozostałych parametrach, czyli stężeniu chlorofilu a, widzialności czy stężeniu azotu całkowitego (ryc. 4). W teorii wszystkie wskaźniki trofii powinny być równe, co wskazywałoby na harmonijny, niezakłócony antropopresją rozwój jezior (Matthews i in. 2002, Bajkiewicz-Grabowska 2007; na ryc. 4 punkty powinny być na lub blisko przekątnej), w praktyce jednak zazwyczaj istnieją różnice pomiędzy nimi. Ryc. 4. Porównanie poszczególnych wskaźników trofii Carlsona w jeziorach zlewni Słupi Fig. 4. Comparison of Carlson-type indices of lakes located in the Słupia river catchment area Informacje na temat różnic pomiędzy poszczególnymi wskaźnikami trofii pozwalają na pewne określenie specyfiki ekosystemów, przede wszystkim rodzaju czynników ograniczających ich produktywność. Zasadniczo limitacja azotem obserwowana jest w zbiornikach, w których różnica TSI Chl TSI Ntot >0 i TSI Ntot TSI Ptot <0; w przypadku limitacji fosforu zaś TSI Chl TSI Ptot >0 i TSI Ntot TSI Ptot >0. Bardziej szczegółowych informacji, również o możliwości limitacji przez czynniki fi- 61
TSI Chl - TSI Ptot 40 30 20 10 0-10 -20-30 -40-40 -30-20 -10 0 10 20 30 40 TSI Chl - TSI SD 1 2 3 4 5 7 9 10 11 12 13 14 17 18 19 20 21 23 Ryc. 5. Diagram różnic pomiędzy wskaźnikami trofii Carlsona w badanych jeziorach: 1 Rybiec, 2 Żukowskie, 3 Mądrzechowskie, 4 Niezabyszewskie, 5 Skotawsko Małe, 7 Skotawsko Wielkie, 9 Cechyńskie Wielkie, 10 Boruja Duża, 11 Czarne, 12 Glinowskie, 13 Chotkowskie, 14 Pipionko, 17 Cechyńskie Małe, 18 Jeleń, 19 Kamieniczno, 20 Głęboczko, 21 Głębokie, 23 Pomysko Fig. 5. Diagrams of deviations between Carlson-type indices of measured lakes zyczne, dostarczyć mogą diagramy przedstawione na rycinie 5. Na diagramie oś pozioma rozgranicza obszar limitacji biogenów. Oznacza to, że jeśli dany punkt, odpowiadający w tym przypadku określonemu zbiornikowi wodnemu, leży powyżej osi, to istnieje możliwość limitacji fosforu (azotu). Punkty położone po prawej stronie osi pionowej przedstawiają sytuację, w której przejrzystość wody jeziora jest większa niż wskazywałoby na to stężenie chlorofilu a i wyliczony na jego podstawie wskaźnik TSI Chl (TSI Chl >TSI SD ). Może to nastąpić w sytuacji, gdy w zbiorniku wodnym fitoplankton zdominowany jest przez względnie duże autotrofy lub na skutek wyżerania przez zooplankton mniejszych form. Punkty na lewo od osi pionowej wskazują na to, że TSI Chl <TSI SD, a mała przejrzystość wód spowodowana może być wysokim stężeniem rozpuszczonej materii organicznej, mętnością lub barwą własną wody (Carlson, Simpson 1996, Matthews i in. 2002). Opierając się na tych zależnościach, przypuszczać można, że w przypadku 8 z omawianych jezior ich produktywność limitowana może być dostępnością substancji biogenicznych (ryc. 5). Zaznaczyć należy jednak, że jedynie w dwóch jeziorach czynnikiem ograniczającym jest fosfor (Glinowskie i Pipionko). W ich przypadku wartość wskaźnika obliczonego na podstawie stężenia chlorofilu a była wyższa niż TSI Ptot, a stosunek stężenia całkowitego N:P (tab. 3) świadczył o niedoborze fosforu w stosunku do zawartości azotu w toni wodnej. W pięciu omawianych jeziorach, tj. Niezabyszewskim, Rybiec, Głębokim, Chotkowskim i Kamieniczno, to azot wydaje się czynnikiem limitującym ich produktywność. W przypadku każdego z nich stężenie Ptot w wodzie było na tyle wysokie, że obniżało stosunek N:P do wartości 10 i poniżej. W Jeziorze Żukowskim natomiast wartość wskaźnika opartego na stężeniu chlorofilu a (TSI Chl 66,5) jest wyższa niż wskazywałyby na to wartości pozostałych trzech wskaźników (TSI SD 52, TSI Ntot i TSI Ptot odpowiednio 55 i 57), aczkolwiek stosunek stężenia N:P, wynoszący prawie 28, skłania ku temu, aby jednak fosfor uznać za element ograniczający rozwój fitoplanktonu. W przypadku pozostałych dziesięciu zbiorników (nieste- TSI Chl - TSI Ntot 40 30 20 10 0-10 -20-30 -40-40 -30-20 -10 0 10 20 30 40 TSI Chl - TSI SD 62
Porównanie stanu troficznego jezior z różnych rejonów Polski Trophic state of Polish lakes, comparison Tabela 4 Table 4 Region Liczba jezior objętych badaniami oligotrofia Stan troficzny*, liczba/% mezotrofia eutrofia hipertrofia Analizowane wskaźniki Sposób określenia trofii Wskaźnik warunkujący trofię Źródło Kaszubski Park Krajobrazowy 33 0/0 8/24 24/73 1/3 TSI SD, TSI Chl, TSI Ptot wartość średnia Bajkiewicz- TSI Ptot -Grabowska (2007) Pojezierze Mazurskie i Suwalskie 11 1/9 9/82 1/9 0/0 TSI SD, TSI Chl, TSI Ptot wartość średnia TSI Ptot Pyka i in. (2007) Pojezierze Lubuskie 33 7/21 20/61 6/18 0/0 TSI SD TSI SD Pełechata i in. TSI Ptot 0/0 4/12 23/70 6/18 TSI (2006) Ptot TSI Ptot Pomorze Zachodnie 12 0/0 6/50 6/50 0/0 TSI SD, TSI Chl, TSI Ptot wartość średnia TSI Ptot Kubiak (2003) Zlewnia Słupi 23 0/0 17/74 6/26 0/0 TSI SD, TSI Chl, wartość TSI Ptot, TSI Ntot średnia TSI Ptot * trofia wg klasyfikacji: 0-40 oligotrofia; 41-60 mezotrofia; 61-80 eutrofia; >80 hipertrofia 63
ty, ze względu na brak informacji o stężeniu chlorofilu a w 5 omawianych w niniejszej pracy zbiornikach nie określono sposobu limitacji) różnica TSI Chl TSI Ptot (Ntot) była mniejsza od 0 (w zakresie od -0,1 do -37). Przypuszczać więc można, że inny czynnik wpływa na produktywność i funkcjonowanie tych ekosystemów. W Jeziorze Mądrzechowskim jest to prawdopodobnie czynnik fizyczny (tj. mętność), zmieniający właściwości optyczne wód (TSI Chl <TSI SD ). Natomiast w jeziorach pozostałych (prawy dolny kwadrat ryciny 5) ograniczenie ilości fitoplanktonu może być spowodowane spasaniem przez zooplankton. Porównując stan troficzny omawianych jezior zlewni Słupi ze zbiornikami z innych rejonów Polski (tab. 4), doszukać się można wielu podobieństw. W wielu jeziorach Kaszubskiego Parku Krajobrazowego (KPK) (Bajkiewicz-Grabowska 2007), Pojezierza Mazurskiego (Pyka i in. 2007), Pojezierza Lubuskiego (Pełechata i in. 2006) czy położonych na Pomorzu Zachodnim (Kubiak 2003) obserwowane jest silne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi wskaźnikami trofii, tym samym zwraca się uwagę na brak ich zrównoważenia. Równocześnie podkreśla się rolę fosforu i wskaźnika wyliczonego na podstawie jego stężenia w powierzchniowej warstwie wód jako wyróżnika podstawowego trofii, o zwykle wyższych wartościach niż pozostałe. Na przykład w jeziorach KPK (Bajkiewicz-Grabowska 2007) wartość TSI Ptot mieściła się w zakresie od 65 do prawie 90, podczas gdy wskaźnik obliczony na podstawie widzialności krążka Sechciego od 38 d0 70. Średnio różnica pomiędzy tymi dwoma parametrami dla jezior KPK wynosiła 14. Pełechata i in. (2006) podają, że w zależności od branego pod uwagę czynnika diametralnie zmienia się stan troficzny jezior Pojezierza Lubuskiego. Gdyby uwzględnić jedynie TSI SD, to na obszarze tym 21% omawianych jezior można potraktować jako oligotroficzne, 61% mezotroficzne, a zaledwie 18% jako eutroficzne. Jeśli jednak do określenia poziomu trofii posłuży wskaźnik związany ze stężeniem P tot, to jedynie 12% zbiorników spełniałoby warunki mezotrofii, aż 70% to zbiorniki eutroficzne, a pozostałe 18% powinno się potraktować jako hipertroficzne. LITERATURA Bajkiewicz-Grabowska E. 2007. Zróżnicowanie troficzne jezior stan obecny, miejsce w klasyfikacji troficznej. W: Jeziora Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. D. Borowiak (red.). Katedra Limnologii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk: 293-305. Carlson R.E. 1977. A trophic state index for lakes. Limnology and Oceanography, 22: 361-639. Carlson R.E., Simpson J. 1996. A coordinator s guide to Volunteer Lake monitoring methods. North American Lake Management Society. Choiński A. 2007. Limnologia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Dodds W.K., Jones J.R., Welch E.B. 1998. Suggested classification of stream trophic state: distributions of temperate stream types by chlorophyll, total nitrogen, and phosphorus. Water Research, 32: 1455-1462. Jańczak J. 1997. Atlas jezior Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Jarosiewicz A., Witek Z. 2009. Seasonal translocations of nitrogen and phosphorus in two lobelia lakes in the vicinity of Bytów (West Pomeranian Lake District). Polish Journal of Environmental Studies, 5: 827-836. Jarosiewicz A., Ficek D., Zapadka T. 2011. Eutrophication parameters and Carlson-type trophic state indices in selected Pomeranian lakes. Limnological Review (w druku). 64
Kubiak J. 2003. Największe dimiktyczne jeziora Pomorza Zachodniego. Poziom trofii, podatność na degradację oraz warunki siedliskowe ichtiofauny. Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szczecin. Lipczyński W. 2002. Wody powierzchniowe. W: Zasoby przyrodnicze dorzecza Słupi i Łupawy. W. Lipczyński (red.). Grawipol, Słupsk: 35-58. Kraska M., Piotrowicz R. 1994. Roślinność wybranych jezior lobeliowych na tle warunków fizyko-chemicznych ich wód. Idee Ekologiczne, Seria Szkice, 6: 67-83. Kraska M., Szyper H., Romanowicz W. 1994. Charakterystyka trofii wód 37 jezior lobeliowych Borów Tucholskich i Pojezierza Bytowskiego. Idee Ekologiczne, Seria Szkice, 4: 135-147. Kratzer C.R., Brezonik P.L. 1981. A Carlson-type trophic state index for nitrogen in Florida Lakes. Water Research Bull., 17: 713-715. Matthews R., Hilles M., Pelletier G. 2002. Determining trophic state in Lake Whatcom, Washington (USA), a soft water lake exhibiting seasonal nitrogen limitation. Hydrobiologia, 468: 107-121. Pełechata A., Pełechaty M., Pukacz A. 2006. An attempt of the trop hic status assessment of the lakes of Lubuskie Lakeland. Limnological Review, 6: 239-246. Pyka J.P., Zdanowski B., Stawecki K., Prusik S. 2007. Trends in the environmental changes in the selected lakes of the Mazury and Suwałki Lakelands. Limnological Review, 7: 101- -109. Wetzel R.G. 2001. Limnology. Lake and River Ecosystems. Academic Press, San Diego, California. WIOŚ 1987-2007. Badania monitoringowe jezior. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gdańsku, delegatura w Słupsku (maszynopis). Witek Z., Jarosiewicz A. 2010. The oxygen budget of two closed, dimictic lakes in the vicinity of Bytów (West Pomeranian Lake District, northern Poland). Oceanological and Hydrobiological Studies, 39(2): 135-145. Załupka A. 1998. Jeziora lobeliowe położone na terenie województwa słupskiego. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Słupsk. 65
66