Struktura narodowościowa BSRR według spisów powszechnych( )

artyku³y Siarhiej Tokć (Grodno) Struktura narodowościowa BSRR według spisów powszechnych(1959 1999) Pierwszy powszechny spis ludności w ZSSR po drugiej wojnie światowej był przeprowadzony w 1959 r. Jego wyniki pokazują, że nabiałorusimieszkałowówczas8054,6tys.osób,wtym6532tys. (81,1%) Białorusinów, 659,1 tys.(8,2%) Rosjan, 538,9 tys.(6,7%) Polaków. Liczba ludności rosyjskiej w porównaniu do lat 1936 1937 wzrosła ponad dwukrotnie, natomiast Polaków, według wyliczeń PiotraEberchardta,zmniejszyłasięo650tys.,czylio55% 1.Polskibadacz uważa, że po zakończeniu repatriacji w 1948 r. na terenie BSRR pozostawało jeszcze około 600 tys. Polaków. W latach 1956 1958, podczas drugiej akcji repatriacyjnej, z Białorusi wyjechało około 80tys.Polaków 2.Możnazatemprzypuszczać,żespisdośćdokładnie zilustrował istniejącą strukturę narodowościową republiki. Wyniki spisu nie odzwierciedlały struktury wyznaniowej ludności. Dlatego niemożliwie jest wskazanie ile osób wyznania katolickiego zadeklarowało narodowość polską, a ile białoruską. Pełnomocnik rządu radzieckiego do spraw wyznaniowych w obwodzie grodzieńskim stwierdził w 1960 r., że według przybliżonych obliczeń w obwodziemieszkawięcejniż100tys.katolików 3.Wsprawozdaniuza 1 P.Eberhardt,PrzemianynarodowościowenaBiałorusi,wyd.EditionsSpotkania, Warszawa(brak roku wydania), s. 110. 2 Tamże,s.111. 3 ArchiwumPaństwoweObwoduGrodzieńskiego(dalej:APOG),f.1385, op.1a,d.32. 58

1961 r. ten sam urzędnik zanotował: Musimy się przyznać, że katolicyzm w większości rejonów obwodu posiada jeszcze dość mocne pozycje.pewnąrolęwtymodgrywafakt,żedotegoczasuwieluwierzących katolików utożsamia pojęcie katolik z narodowością polską. Takie rozumienie polskości wbito do głów ludności katolickiej jeszcze w czasach pańskiej Polski, a po wyzwoleniu było wśród wierzących podtrzymywaneprzezkler 4.Wedługwynikówspisuz1959r.wobwodzie grodzieńskim mieszkało 332 tys. Polaków. W warunkach antyreligijnej polityki władz radzieckich do liczby wierzących zaliczano tylko te osoby, które stale uczestniczyły w wykonywaniu praktyk religijnych. W większości byli to mieszkańcy wsi w wieku poprodukcyjnym. Znaczna część młodzieży wyznania katolickiego, szczególnie mieszkająca w miastach, w obawie przed represjami ze strony władz, skrywała swoje uczucia religijne. Zdarzało się, że wychodźcy z wiejskich środowisk katolickich także deklarowali narodowość białoruską, aby mieć łatwiejszą drogę w karierze zawodowej lub partyjnej. Podczas II wojny światowej na terytorium Białorusi katastrofalnie zmniejszyła się liczba ludności żydowskiej. Spis z 1959 r. wykazał jedynie 150,1 tys. osób tej narodowości, co stanowiło 1,9% ogółu ludności.taliczbatoponadpółmilionamniej(77,6%)niżwlatach 1936 1937. Straty spowodowane polityką niemiecką powiększyła repatriacja kilku tysięcy Żydów do Polski w latach 1944 1946. Najniższy odsetek ludności białoruskiej w 1959 r. występował w obwodzie grodzieńskim 60%. Natomiast ludność polska stanowiła tu 30% ogółu mieszkańców. Na Grodzieńszczyźnie mieszkało 61,6% białoruskich Polaków. Najwięcej w rejonie raduńskim 87,4%, woronowskim 86,4%, lidzkim 55,1%, szczuczyńskim 50,4%, wasiliskim 49,7%. Rejony te stanowiły północną część obwodu grodzieńskiego z przewagą ludności katolickiej, która utożsamiała się z polskością. Wysoki odsetek Polaków odnotowano także w zachodnich i północnych rejonach obwodu mołodeczniańskiego: iwianieckim 72,6%, świrskim 72,0%, ostrowieckim 62,4%, widzkim 51,2%. Brak danych nie pozwala dokładnie odzwierciedlić dynamiki przemian struktury narodowościowej ludności Białorusi w okresie powojennym. Możliwe jest to jedynie w odniesieniu do poszczególnych rejonów, wobec których zachowały się dane statystyczne z pierwszych lat powojennych. Analiza tych danych świadczy o bardzo szybkim wzroście liczby ludności rosyjskiej i jednoczesnym zmniejszaniu się polskiej. W przypadku Polaków było to głównie następstwem wyjazdu ludności katolickiej do Polski. 4 APOG,f.1385,op.1a,d.36,k.5. 59

Tabela 1. Struktura narodowościowa ludności BSRR w 1959 r.(w tys.) Obwody Narodowości Białorusini Rosjanie Polacy Żydzi Ukraińcy Inni Razem brzeski 1 024,6 87,9 42,1 6,0 25,7 4,4 1 190,7 witebski 1 036,6 118,8 83,8 19,0 11,6 6,3 1 276,1 homelski 1 181,1 89,7 7,2 45,0 33,3 5,5 1 361,8 grodzieński 647,3 72,3 332,3 3,8 12,0 9,7 1 077,4 miński 1 293,0 84,9 64,4 9,1 15,7 5,9 1 473,0 mohylewski 1 024,5 89,2 3,5 28,4 16,4 4,1 1 166,1 m. Mińsk 324,9 116,3 5,6 38,8 18,3 5,6 509,5 Ogółem 6 532,0 659,1 538,9 150,1 133,0 41,5 8 054,6 Źródło: Итоги всесоюзной переписи населения 1959 г.; P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 114. Tabela 2. Zmiany struktury narodowościowej ludności rejonów wasiliskiego, wołkowyskiego i skidelskiego obwodu grodzieńskiego w latach 1945 1959 Narodowości rejon wasiliski 1945 1959 Dynamika Liczba ludn. % Liczba ludn. % zmian(w%) Białorusini 10 415 34,16 15 581 47,0 149,6 Polacy 20 023 65,68 16 312 49,2 81,5 Rosjanie 50 0,16 841 2,5 1 682,0 inni 436 1,3 Ogółem 30 488 100,00 33 170 100,0 108,8 Narodowości rejon wołkowyski 1945 1959 Dynamika Liczba ludn. % Liczba ludn. % zmian(w%) Białorusini 23 750 40,30 31 999 51,6 134,7 Polacy 32 970 56,00 21 701 34,9 65,8 Rosjanie 1 144 1,95 6 503 10,5 568,4 inni 1 033 1,75 1 861 3,0 180,0 Ogółem 58 897 100,00 62 064 100,0 105,4 Narodowości rejon skidelski 1947 1959 Dynamika Liczba ludn. % Liczba ludn. % zmian(w%) Białorusini 27 130 77,40 32 727 79,5 120,6 Polacy 7 622 21,70 5 343 13,0 70,0 Rosjanie 213 0,60 2 293 5,6 1 076,5 inni 101 0,30 785 1,9 777,2 Ogółem 35 066 100,00 41 148 100,0 117,3 Źródło: Archiwum Państwowe Obwodu Grodzieńskiego, f. 1152, op. 1a, d. 2, k. 1; f.1204,op.1,d.47. 60

Struktura narodowościowa ludności Białorusi w 1959 r. nie pokrywała się ze strukturą językową. Dane spisu dotyczące języka ojczystego mieszkańców republiki wskazywały na zaawansowanie procesów rusyfikacyjnych, bowiem 441,9 tys. Białorusinów(6,8%) uznało rosyjski za język ojczysty. Uczyniło tak również 21,7 tys.(4%) Polaków. Jedynie 50% ludności polskiej deklarowało język polski jako swój ojczysty. Prawie tyleż samo Polaków za ojczysty uznało język białoruski. Brak jest w dokumentach śladów świadczących o nakłanianiu Polaków do deklarowania białoruskiego jako języka ojczystego. W rzeczywistości katolicka ludność wiejska w życiu codziennym posługiwała się językiem białoruskim. Język polski pełnił rolę języka liturgicznego, tak jak dla prawosławnych jest nim rosyjski. Wyniki spisu dość wiernie odzwierciedlały stan rzeczywisty. Tabela 3. Struktura narodowościowo-językowa ludności BSRR w 1959 r. (wtys.) Liczba Uznali za język ojczysty Narodowości ludności język swojej (w tys.) narodowości białoruski rosyjski inny Białorusini 6 532,0 6 086,3 441,9 3,8 Rosjanie 659,1 658,8 0,2 0,1 Polacy 538,9 261,8 254,9 21,7 0,5 Żydzi 150,1 32,9 2,8 114,2 0,2 Ukraińcy 133,1 62,3 10,9 59,8 0,1 inni 41,4 21,0 6,9 13,2 0,3 Ogółem 8 054,6 7 123,1 275,7 650,8 5,0 Źródło: Итоги всесоюзной переписи населения 1959 г.; P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 116. Następny powszechny spis ludności był przeprowadzony w 1970 r. Zjegodanychwynika,żenaterenieBSRRmieszkało9002,3tys. osób,wtym43%wmiastachi57%nawsi 5.Białoruśnależaławówczas do najmniej zurbanizowanych republik ZSSR. W całym Związku Radzieckim odsetek ludności miejskiej stanowił 62%, na Ukrainie 55%, Estonii 65%,Litwie 50%.WgospodarcerolnejBSRRbyłozatrudnionych 42% ludności, natomiast w całym ZSSR odsetek ten wynosił29%. W porównaniu z danymi spisu z 1959 r. liczba ludności Białorusi wzrosła o 11,8%. To jeden z najniższych wskaźników w ZSSR. Na przykład w Uzbekistanie liczba ludności w tym czasie wzrosła o 45%, 5 APOG,f.1204,op.1,d.125. 61

wkazachstanieo40%,nalitwieo15%,łotwieo13%.białoruś wyprzedzała jedynie RSFSR(11%). Wciągu11latzBiałorusiwyjechało286tys.osób.Znacznie większy zasięg miały migracje wewnętrzne, głównie przesiedlanie się ludności ze wsi do miast. Liczba ludności miejskiej na Białorusi wzrosła w tym okresie wyłącznie w wyniku napływu mieszkańców wsi o890tys.osób,natomiastwiejskiejobniżyłasięo1176tys.poza granice BSRR emigrowała prawie wyłącznie ludność wiejska. W tym okresie w wyniku przyrostu naturalnego liczba mieszkańców Białorusi zwiększyła się o 697 tys. osób. Ważnym czynnikiem zmian demograficznych była postępująca urbanizacja. Tabela 4. Dynamika przyrostu naturalnego ludności Białorusi w latach 1913 1969(w ) Rok Stopa Stopa Przyrost urodzeń zgonów naturalny 1913 43,6 25,5 18,1 1940 26,8 13,1 13,7 1950 25,5 8,0 17,5 1958 25,9 6,7 19,2 1960 24,5 6,6 17,9 1965 17,9 6,8 11,1 1966 17,7 6,7 11,0 1967 16,8 7,0 9,8 1968 16,5 7,0 9,5 1969 16,0 7,4 8,6 Źródło:APOG,f.1204,op.1,d.125,k.175. Tabela 5. Miejska i wiejska ludność Białorusi w latach 1913 1970(w%) Rok Ludność miejska Ludność wiejska 1913 14 86 1940 24 79 1959 31 69 1970 43 57 Źródło:APOG,f.1204,op.1,d.125,k.175. Według danych uzyskanych podczas spisu w 1970 r. na terenie BSRR mieszkało 7 289,6 tys. (81%) Białorusinów, 938,2 tys. (10,4%) Rosjan, 190,8 tys.(2,1%) Ukraińców, 382,6 tys.(4,3%) Polaków, 148,0 tys.(1,6%) Żydów, 8,6 tys.(0,1%) Tatarów i 43,1 tys. (0,5%) osób innych narodowości. Największym zmianom w porównaniu z 1959 r. uległy wskaźniki ilustrujące odsetek ludności polskiej 62

i rosyjskiej(tabela 6). Wzrost liczby Rosjan spowodowany był polityką migracyjną władz radzieckich. Można przypuszczać, że tempo przyrostu naturalnego wśród mniejszości rosyjskiej nie różniło się w sposób zasadniczy od przyrostu wśród pozostałych grup narodowych Białorusi. Bez napływu z zewnątrz ludności rosyjskiej jej liczba w BSRR nie wzrosłaby do 736 tys. Uwzględniając przyrost naturalny można wnioskować, że w ciągu 11 lat przyjechało na Białoruś ponad 200 tys. Rosjan. Oprócz Rosjan przybyło ponadto około 50 tys. Ukraińców, Tatarów i przedstawicieli innych narodowości Związku Radzieckiego. W tymże czasie z BSRR wyjechało 286 tys. osób. Zatem bilans ruchów migracyjnych nie uszczuplał zasadniczo liczby mieszkańców republiki, zmieniał jedynie jej strukturę narodowościową. W konsekwencji zmniejszył się odsetek ludności miejscowego pochodzenia, a szczególnie Białorusinów, Polaków i Żydów. Tabela 6. Zmiany struktury narodowościowej ludności BSRR w okresie 1959 1970 Narodowości 1959 1970 Przyrost (w%) Białorusini 6 532,0 7 289,6 +11,6 Rosjanie 659,1 938,2 +42,3 Polacy 538,9 382,6 29,0 Żydzi 150,1 148,0 1,4 Ukraińcy 133,1 190,8 +43,4 Tatarzy 8,6 10,0 +16,3 Inni 32,8 43,1 +31,4 Ogółem 8 054,6 9 002,3 +11,8 Źródło: Население СССР 1987. Статистический сборник, Москва 1988; P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 128. Przyczyną dość istotnego zmniejszenia liczby ludności polskiej było znacznie częstsze podawanie przez osoby pochodzące ze środowisk katolickich narodowości białoruskiej. W latach sześćdziesiątych nie było masowych wyjazdów Polaków z ZSSR. Nie było także migracji ludności polskiej z Białorusi do innych republik Związku Radzieckiego. Dane spisu z 1970 r., dotyczące struktury narodowościowo-językowej ludności BSRR, świadczyły o postępującej rusyfikacji ludności białoruskiej. Rosyjski za swój język ojczysty uznało 717,3 tys. Białorusinów(9,84%). Liczba rosyjskojęzycznych Białorusinów wzrosła w porównaniu do 1959 r. ponad 50 procent. Znacznie szybciej niż Białorusini rusyfikacji ulegała ludność polska. W 1959 r. zaledwie 4% Polaków deklarowało rosyjski jako swój język ojczysty, zaś 63

w 1970 r. 10,4%. Większość w środowisku rodzinnym posługiwała się językiem białoruskim. Zaledwie 13% Polaków deklarowało polski jako język ojczysty. Tabela 7. Struktura narodowościowo-językowa ludności BSRR w 1970 r. (wtys.) Liczba Uznają za język ojczysty Narodowości ludności język swojej narodowości białoruski rosyjski inny Białorusini 7 289,6 6 571,5 717,3 0,8 Rosjanie 938,2 923,4 14,5 0,3 Polacy 382,6 50,0 292,4 39,7 0,5 Żydzi 190,8 90,2 11,0 89,6 0,0 Ukraińcy 148,0 26,4 2,9 118,6 0,1 inni 53,1 26,9 6,8 19,0 0,4 Ogółem 9 002,3 7 688,4 327,6 984,2 2,1 Źródło: Итоги всесоюзной переписи населения 1970 г., Москва 1972; P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 129. Następny spis ludności ZSRR przeprowadzono w 1979 r. Według jego danych liczba mieszkańców Białorusi przekroczyła 9 532 tys., co stanowiło 106% w porównaniu do 1970 r. Jednak tempo przyrostu naturalnego ludności w porównaniu z poprzednim dziesięcioleciem zmniejszyło się prawie o połowę. Po raz pierwszy w historii Białorusi odsetekludnościmiejskiej(55%)byłwyższyniżwiejskiej(45%) 6. Dane spisu z 1979 r. odzwierciedliły także niższe tempo przyrostu ludności białoruskiej w porównaniu do innych narodowości republiki za wyjątkiem Żydów. Zmniejszenie zarówno odsetka ludności białoruskiej, jak i żydowskiej było wynikiem nasilenia się procesów migracyjnych. W Związku Radzieckim w 1979 r. mieszkało 9 463 tys. osób narodowości białoruskiej, z tego 1 895 tys.(20%) poza terytorium BSRR. Ponadto osoby pochodzące z rodzin mieszanych częściej podawały narodowość rosyjską niż białoruską. Rosjanom rezerwowano szczególną rolę w budowie państwa radzieckiego. Zmniejszenie się liczby Białorusinów było także wynikiem znacznie częstszego podawania przez ludność katolicką narodowości polskiej. To zjawisko Piotr Eberhardt tłumaczył liberalizacją polityki narodowościowej władz lokalnych. Wydaję się jednak, że znacznie większe znaczenie miało otwarcie granic ZSRR dla kultury polskiej. Prezentowany 6 НаселениеСССР:ПоданнымВсесоюзнойпереписинаселения 1979г., Москва 1980, с. 8. 64

w telewizji białoruskiej film Czterej pancerni i pies cieszył się ogromną popularnością. Mieszkającym na terenie republiki Polakom dawało to wiele satysfakcji, zaś w opinii Białorusinów zmieniało ich wizerunek. Tabela 8. Zmiany struktury narodowościowej ludności BSRR w okresie 1970 1979 Narodowości Liczba ludności(w tys.) 1970 1979 Przyrost(w%) Białorusini 7 289,6 7 568,0 +3,8 Rosjanie 938,2 1 134,1 +20,9 Polacy 382,6 403,2 +5,4 Żydzi 148,0 135,4 8,5 Ukraińcy 190,8 231,0 +21,1 Tatarzy 10,0 10,9 +9,0 inni 43,1 49,9 +15,8 Ogółem 9 002,3 9 532,5 +5,9 Źródło: Население СССР: По данным Всесоюзной переписи населения 1979 г., Москва 1980, с. 28; P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 137. Ostatni w czasach radzieckich powszechny spis ludności przeprowadzono w 1989 r. Następowała epoka liberalizacji ładu społecznopolitycznego w ZSSR, zwana pieriestrojką, co nie mogło nie wpłynąć na wyniki spisu. W republikach Związku Radzieckiego bardzo szybko nasilały się procesy odradzania kultur narodowych, wzrastało znaczenie miejscowych języków, które w poprzednich latach pozostawały w cieniu rosyjskiego. Zmiany następowały także na Białorusi, gdzie część inteligencji podjęła próby przywrócenia rangi języka białoruskiego, zepchniętego na margines życia społecznego i kulturalnego. Następowało odrodzenie polskiego ruchu narodowego. Praktyki religijne przestały być zabronione. W1989r.liczbamieszkańcówBSRRsięgałaprawie10152tys. Wporównaniuzespisem1979r.liczbaludnościwzrosłao7%,co wskazywało na większe tempo niż w poprzedniej dekadzie. W miastachmieszkało65%ludnościrepubliki 7.Białorusinówbyło7568tys. osób.wporównaniuz1979r.byłtowzrosto4,4%.znaczniewiększy był przyrost ludności rosyjskiej i ukraińskiej. W całym Związku Radzieckim mieszkało 10 036 tys. Białorusinów, z których 2 131,4 tys. (21,2%) znajdowało się poza granicami Białorusi. Ostatnia liczba świadczyła o ciągle nasilającym się procesie migracyjnym. Natomiast 7 НаселениеСССР:ПоданнымВсесоюзнойпереписинаселения 1989г., ГоскомстатСССР,Москва 1990,с. 16. 65

trudno wytłumaczyć zmniejszenie przyrostu ludności polskiej. W warunkach liberalizacji życia politycznego powszechne było oczekiwanie, że Polacy, którzy w poprzednich spisach skrywali swoją narodowość, teraz ją zadeklarują. Powstały polskie niezależne organizacje, które działały na rzecz upowszechnienia polskości. Największa z nich Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe w Grodnie liczyła kilka tysięcyczłonków 8.Dlategoprzyczynaniewielkiegoprzyrostuliczby Polaków tkwiła nie tyle w obawach przed represjami, ile w trudności samookreślenia się osób zamieszkujących polsko-białoruskie pogranicze etniczne. Problem ten na Białorusi nadal pozostaje aktualny na przełomie XX i XXI wieku. Dotyczy on także ludności zamieszkującej po drugiej stronie granicy, na terytorium Polski. Danespisuz1989r.,który,jaksięokazało,byłostatnimpowszechnym spisem w czasach radzieckich, dają możliwość określenia głównych tendencji w zmianach struktury narodowościowej ludności Białorusi w ciągu trzydziestu lat. Bardzo wyraźny był szybki wzrost liczby Rosjan, Ukraińców oraz innych narodów, napływających do Białorusi z różnych regionów ZSRR. Znacznie zmniejszyła się natomiast liczba Polaków i Żydów, którzy razem z Białorusinami stanowili rdzenną ludność kraju. Udział Białorusinów w strukturze narodowościowejbsrrobniżyłsięz81,1do77,8%(tabelanr9). Dane ze spisu z 1989 r. dotyczące struktury narodowościowo-językowej ludności Białorusi świadczą o tym, że wyższy odsetek Białorusinów zadeklarował język białoruski jako ojczysty. Niewątpliwie było to wynikiem postępującego procesu odrodzenia narodowego. W rzeczywistości większość ludności białoruskiej, przede wszystkim miejskiej, posługiwała się już w życiu codziennym językiem rosyjskim lub tzw. trasianką(mieszanką rosyjskiego i białoruskiego). Podając język białoruski jako ojczysty większość osób podkreślała raczej swoje pochodzenie narodowe. Jedynie 55,7 tys.(13,3%) Polaków określiło polski jako język ojczysty. Pierwszy powszechny spis ludności w suwerennej Białorusi odbył się w lutym 1999 r. Ankiety spisowe, oprócz pytań o przynależność narodową i język ojczysty, zawierały także pytania o język, którym posługiwano się w życiu domowym oraz najczęściej wykorzystywany w życiu codziennym. Według części ekspertów, pojawienie się pytania o język domowy mieszkańców Białorusi było wynikiem oczekiwania władz państwowych na potwierdzenie prawidłowości prowadzonej polityki narodowościowej i wprowadzenia języka rosyjskiego jako 8 T.Kruczkowski,PolacynaBiałorusinatlehistoriiiwspółczesności,Słonim2003,s.226. 66

Tabela 9. Zmiany struktury narodowościowej ludności BSRR w okresie 1979 1989 Narodowości Liczba ludności(w tys.) 1979 1989 Przyrost(w%) Białorusini 7 568,0 7 904,6 +4,4 Rosjanie 1 134,1 1 342,1 +18,3 Polacy 403,2 417,7 +3,6 Żydzi 135,4 111,9 17,4 Ukraińcy 231,0 291,0 +26,0 Tatarzy 10,9 12,0 +10,1 inni 49,9 72,5 +45,2 Ogółem 9 532,5 10 151,8 +9,4 Źródło: Население СССР: По данным Всесоюзной переписи населения 1989 г., Госкомстат СССР, Москва 1990; P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 144. Tabela 10. Zmiany struktury narodowościowej ludności BSRR w okresie 1959 1989 Narodowości Liczba ludności(w tys.) 1959 1989 Przyrost(w%) Białorusini 6 532,0 7 904,6 +21,0 Rosjanie 660,2 1 342,1 +103,6 Polacy 538,9 417,7 22,5 Ukraińcy 133,1 291,0 +118,6 Żydzi 150,1 112,0 25,4 inni 41,5 84,4 +103,4 Ogółem 8 055,8 10 151,8 +26,0 Źródło: P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 160. Tabela 11. Narodowościowo-językowa struktura ludności BSRR w 1989 r. (wtys.) Liczba Uznają za język ojczysty Narodowości ludności język swojej narodowości białoruski rosyjski inny Białorusini 7 904,6 6 341,4 1 559,8 3,4 Rosjanie 1 342,1 1 311,0 29,9 1,2 Polacy 417,7 55,7 266,8 94,2 1,0 Żydzi 111,9 8,5 2,4 100,7 0,3 Ukraińcy 291,0 132,1 17,0 141,8 0,1 inni 84,5 41,1 6,7 35,7 1,0 Ogółem 10 151,8 7 889,8 322,8 1 932,2 7,0 Źródło: P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Białorusi, s. 164. 67

urzędowego. Wraz z wyborem na prezydenta Aleksandra Łukaszenki instytucje państwowe zaprzestały wspierania procesu przywracania znaczenia językowi białoruskiemu. Powołując się na wolę mieszkańców kraju, wyrażoną podczas referendum 1995 r., nadano rosyjskiemu status języka urzędowego, co w praktyce oznaczało przywrócenie mu dominującego znaczenia. Spis z 1999 r. po raz pierwszy wykazał zmniejszenie liczby ludności Białorusi w porównaniu ze spisem poprzednim. Spadek wyniósł około 1%. Natomiast o 3% wzrosła liczba Białorusinów. Spowodowane to było powrotem na Białoruś ludności białoruskiej z różnych zakątków byłego Związku Radzieckiego. Z powodu migracji zmniejszyła się natomiast liczba Rosjan(o 15%), Ukraińców(o 19%). Prawie 4-krotnie zmniejszyła się liczba ludności żydowskiej, co było spowodowane ich wyjazdem do Izraela i na Zachód. Liczba ludności polskiej zmniejszyła się o 5%. Piotr Eberhardt, oceniając wyniki spisu z 1989 r., pisał: Można sądzić, że gdyby spis ludności był przeprowadzony dwa lub trzy lata później, w okresie rozbudzenia się polskiej tożsamości narodowej, wyniki byłyby inne. Na podstawie dotychczasowej analizy statystycznej można oceniać liczbę ludności polskiej na około600tys.osób 9.Przewidywaniapolskiegouczonegoniespełniły się. Większość katolików, których utożsamiano z polskością, nigdy nie znała języka polskiego i wychowywała się w kręgu białoruskiej kultury ludowej. Założenie, że wszyscy katolicy są Polakami, okazało się w warunkach swobodnego wyboru orientacji narodowej całkowicie błędne. Spis powszechny w 1999 r. odbywał się bez żadnych nacisków administracyjnych. Od 1989 r. w kraju działa Związek PolakównaBiałorusiliczącykilkanaścietysięcyczłonków 10.Wroku szkolnym 1997/1998 jedynie w obwodzie grodzieńskim w 300 szkołach języka polskiego uczyło się 10,5 tys. dzieci. Przy pomocy m.in. rządu polskiego powstały liczne ośrodki promowania kultury polskiej. Nie miało to jednak istotnego wpływu na kształtowanie struktury narodowościowej ludności katolickiej. Dane spisu z 1999 r. dają możliwość określenia głównych tendencji rozwoju struktury narodowościowej Białorusi w latach 1959 1999. W tym czasie liczba ludności wzrosła prawie o 25%. Wskaźnik ten dość dokładnie ilustruje tendencje rozwojowe wśród ludności białoruskiej. Znacznie szybciej rosła liczba Rosjan(o 72,9%) i Ukraińców (o 78,1%). Proces ten został wyhamowany dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Zmniejszyła się natomiast liczba Polaków(o 26,6%) i Ży- 9 P.Eberhardt,PrzemianynarodowościowenaBiałorusi,s.150. 10 T.Kruczkowski,PolacynaBiałorusinatlehistoriiiwspółczesności,s.226. 68

Tabela 12. Zmiany struktury narodowościowej ludności BSRR w okresie 1989 1999 Narodowości Liczba ludności(w tys.) 1989 1999 Przyrost(w%) Białorusini 7 904,6 8 159,1 +3,2 Rosjanie 1 342,1 1 141,7-14,9 Polacy 417,7 395,7-5,3 Żydzi 111,9 27,8-75,2 Ukraińcy 291,0 237,0-18,6 inni 84,5 83,9-0,7 Ogółem 10 151,8 10 045,2-1,1 Минск 2001, с. 16. Tabela 13. Struktura narodowościowa ludności Białorusi w 1999 r. w poszczególnych obwodach Obwody Narodowości Białorusini Rosjanie Polacy Ukraińcy Żydzi inni Razem brzeski 1 262,6 128,7 27,1 57,1 1,1 8,4 1 485,0 witebski 1 129,1 187,9 21,0 21,9 4,6 12,6 1 377,1 homelski 1 301,3 169,3 3,6 50,6 5,9 14,4 1 545,1 grodzieński 738,2 119,2 294,1 21,2 0,9 11,6 1 185,2 miński 1 350,3 140,6 29,5 25,1 1,5 11,6 1 558,6 mohylewski 1 044,2 132,1 2,8 21,1 3,5 9,7 1 213,4 m. Mińsk 1 333,2 264,0 17,6 39,9 10,1 15,7 1 680,5 Ogółem 8 158,9 1 141,8 395,7 236,9 27,6 84,0 10 044,9 Минск 2001, с. 16 45. Tabela 14. Zmiany struktury narodowościowej ludności Białorusi w okresie 1959 1999 Narodowości 1959 1970 1979 1989 1999 W1999r.wstosunku do1959r.(w%) Białorusini 6532,0 7289,6 7568,0 7904,6 8159,1 124,9 Rosjanie 660,2 938,2 1 134,1 1 342,1 1 141,7 172,9 Polacy 538,9 382,6 403,2 417,7 395,7 73,4 Ukraińcy 133,1 190,8 231,0 291,0 237,0 178,1 Żydzi 150,0 148,0 135,5 112,0 27,8 18,5 inni 41,5 53,1 60,8 84,4 83,9 202,2 Ogółem 8055,7 9002,3 9532,6 10151,8 10045,2 124,7 Минск 2001, с. 16. 69

Tabela 15. Ludność polska na Białorusi w latach 1959 1999 Dynamika zmian Obwody 1959 1970 1979 1989 1999 w l. 1959 1999 (w%) brzeski 41 884 32 483 33 897 31 674 27 136 64,8 witebski 83 800 24 876 17 308 25 266 21 003 25,0 homelski 7 119 4 841 4 731 4 556 3 572 50,2 grodzieński 332430 276507 299250 300836 294090 88,5 miński 64 425 31 329 29 687 33 248 29 532 45,8 mohylewski 3 634 3 145 3 649 3 661 2 798 77,0 m. Mińsk 5 580 9 419 14 647 18 479 17 581 315,0 Ogółem 538872 382600 403169 417720 395712 73,4 Минск 2001, с. 16 45. dów(o 81,5%). Te ostatnie narodowości były w latach trzydziestych największymi mniejszościami na ziemiach białoruskich. Najliczniejsza mniejszość narodowa Rosjanie była dość równomiernie rozmieszczona na całym obszarze Białorusi. Byli to głównie mieszkańcy wielkich miast, gdzie stanowili od 10 do 20 procent ludności. Większość Polaków skupiła się w obwodzie grodzieńskim, a także w zachodnich rejonach mińskiego i witebskiego(tabela nr 13). W latach 1959 1999 liczba Polaków we wszystkich obwodach Białorusi zmniejszyła się, a wzrosła jedynie w Mińsku, ponad trzykrotnie, głównie wskutek migracji z innych regionów Białorusi. Najniższy spadek liczby Polaków nastąpił na Grodzieńszczyźnie, gdzie występowały liczne skupiska ludności katolickiej. Obszar obwodu grodzieńskiego w największym stopniu zasługuje na określenie pogranicza etnicznego(tabela nr 16). W obwodzie grodzieńskim Polacy stanowili dość znaczny odsetek ludności w 10 rejonach, przeważnie północno-zachodnich, a także w największych miastach Grodnie i Lidzie(tabela nr 16). W latach 1989 1999 liczba ludności polskiej we wszystkich tych rejonach uległa zmniejszeniu. Wzrastała jedynie w Grodnie i Lidzie. Był to głównie wynik migracji ludności wiejskiej do tych miast. W 1999 r. 73,7% mieszkańców Białorusi podało język białoruski jakoswójojczysty.w1989r.liczbatawynosiła65,6%.wzrostbył wynikiem zmian politycznych po 1990 r. Przez kilka lat białoruski był jedynym językiem państwowym na terenie suwerennego państwa. Do 24% zmniejszył się odsetek osób, które rosyjski określiły jako język ojczysty. W 1989 r. było to 31,9% obywateli. Wśród tych, którzy deklarowali narodowość białoruską, 85,6% określiło białoruski jako 70

Tabela 16. Zmiany struktury narodowościowej obwodu grodzieńskiego w latach 1959 1999 Dynamika zmian Narodowości 1959 1970 1979 1989 1999 w l. 1989 1999 (w%) Białorusini 646,7 729,4 698,4 702,2 738,2 +5,1 Rosjanie 72,3 86,1 99,6 124,3 119,2 4,1 Polacy 332,4 276,5 299,3 300,8 294,1 2,2 Ukraińcy 12,0 16,2 18,7 23,4 21,2 9,4 Żydzi 3,8 3,2 2,7 2,2 0,9 59,1 Inni 6,5 9,0 8,7 10,7 11,6 +8,4 Ogółem 1073,7 1120,4 1127,4 1163,6 1185,2 +1,9 Минск 2001, с. 16 45; Население Гродненской области. Итоги переписи населения Республики Беларусь 1999 г. Статистический зборник, Гродно 2000. Tabela 17. Ludność polska w poszczególnych rejonach obwodu grodzieńskiego w latach 1959 1999(w tys.) Dynamika zmian Rejony 1970 1979 1989 1999 w l. 1989 1999 (w%) woronowski 41,1 38,8 32,1 31,2 2,8 szczuczyński 45,0 41,9 34,1 31,0 9,1 grodzieński 40,6 37,3 29,6 27,3 7,8 wołkowyski 23,0 22,9 22,8 23,9 +4,8 lidzki 28,3 28,5 22,5 19,7 12,4 iwiewski 6,7 12,0 11,6 9,3 19,8 mostowski 9,9 10,2 9,3 8,8 5,4 zelwieński 10,9 9,7 7,6 6,7 11,9 świsłocki 6,1 7,2 6,2 5,5 11,3 brzostowicki 6,2 6,2 5,2 5,1 1,9 m. Grodno 23,4 37,8 57,6 66,8 +16,0 m. Lida 17,3 24,5 34,0 38,6 +13,5 Минск 2001. język ojczysty(w 1989 r. 80,2%). Nieznacznie wzrósł także odsetek Polaków deklarujących polski jako język ojczysty z 13,3% w 1989 r. do16,3%w1999r. Najniższy odsetek osób, które określiły białoruski jako swój język ojczysty, był w Mińsku 61,9%. W stolicy Białorusi proporcjonalnie największa ilość osób podała rosyjski za język ojczysty 36,7%. W poszczególnych obwodach te proporcje były dość wyrównane. Naj- 71

Tabela 18. Struktura narodowościowo-językowa ludności Białorusi w1999r. Uznali za język ojczysty Liczba Narodowości ludności język swojej białoruski rosyjski inny narodowości Białorusini 8159073 6986871 1166346 5148 Rosjanie 1 141 731 1 035 666 103 723 2 302 Polacy 395 712 64 455 265 432 64 246 578 Żydzi 237 014 101 574 33 882 101 375 178 Ukraińcy 27 810 1 508 4 760 21 412 128 inni 80051 36914 10309 31621 1119 Ogółem 10041391 8226988 418106 1385000 9453 Минск 2001, с. 198 199. Tabela 19. Ludność Białorusi według spisu 1999 r. z uwzględnieniem języka ojczystego w poszczególnych obwodach(w tys.) Obwody Podali jako język ojczysty Liczba ludności białoruski rosyjski polski ukraiński inne brzeski 1 485,1 1 128,8 317,0 3,0 32,3 3,9 witebski 1 377,2 978,2 378,9 4,0 9,1 6,2 homelski 1 545,1 1 162,5 350,5 0,6 23,6 7,5 grodzieński 1 185,2 860,6 255,3 56,0 7,6 4,9 miński 1 558,6 1 302,7 237,5 1,9 11,3 5,3 mohylewski 1 213,5 932,5 264,4 0,3 9,6 5,1 m. Mińsk 1 680,6 1 039,7 617,1 1,9 13,5 7,3 Ogółem 10 045,3 7 405,0 2 420,7 67,7 107,0 40,2 Минск 2001, с. 436 450. mniej osób uważa za język rosyjski ojczysty na Grodzieńszczyźnie 21,1%. Wśródpolskiejspołecznościwokresieod1989r.do1999r.we wszystkich obwodach Białorusi wzrosła liczba osób, które podały język polski lub białoruski jako swój ojczysty. Jednocześnie zmniejszyła się liczba Polaków deklarujących język rosyjski jako ojczysty (tabela nr 19). W największym stopniu spadek ten dotyczył Mińska z48,0%do29%. Analiza porównawcza danych ze spisów powszechnych wskazuje, że wśród ludności polskiej w latach 1959 1989, bardzo szybko następował proces rusyfikacji. W 1989 r. prawie co czwarty Polak na 72

Tabela 20. Ludność polska na Białorusi według języka ojczystego w1989r.i1999r.(w%) Podali jako język ojczysty Obwody polski białoruski rosyjski inne 1989 1999 1989 1999 1989 1999 1989 1999 brzeski 6,5 10,1 66,9 72,1 26,1 17,5 0,5 0,3 witebski 15,4 17,8 67,5 67,0 16,7 14,8 0,4 0,3 homelski 8,0 8,4 50,2 61,6 38,8 28,1 2,9 1,9 grodzieński 15,5 18,7 62,3 65,1 22,1 16,1 0,1 0,1 miński 4,0 5,7 87,4 87,6 8,2 6,5 0,4 0,2 mohylewski 8,9 9,4 35,6 50,7 53,5 38,3 2,0 1,6 m. Mińsk 4,9 9,1 46,3 61,5 48,0 29,0 0,8 0,4 Минск 2001, с. 200 208. Tabela 21. Ludność polska na Białorusi według języka ojczystego w okresie 1959 1999 Podali jako język ojczysty Liczba Rok polski białoruski rosyjski inny ludności tys. % tys. % tyt. % tys. % 1959 538 881 261,8 48,6 254,9 47,3 21,7 4,0 0,5 0,09 1970 382 600 50,0 13,1 292,4 76,4 39,7 10,4 0,5 0,1 1979 403 169 31,2 7,8 298,5 74,0 73,0 18,1 0,4 0,1 1989 417 720 55,7 13,3 266,8 63,9 94,2 22,6 1,0 0,2 1999 395 712 64,5 16,3 265,4 67,1 64,2 16,2 0,6 0,2 Минск 2001, с. 198. Białorusi deklarował język rosyjski jako swój ojczysty. W suwerennej Białorusi tendencje te zostały zahamowane. Od początku lat 90. wzrastała liczba osób, które ojczystym nazywały język polski(tabelanr21). W 1999 r. 16,5% Polaków na Białorusi za język ojczysty uważało język deklarowanej narodowości. Wśród ludności wiejskiej wskaźnik ten wynosił 19,6%, miejskiej 14%. Tylko 4,7% Polaków stwierdziło, że język polski jest językiem ich życia domowego. Wśród mieszkańców miast odsetek ten wynosił 3,8%, wśród ludności wiejskiej 5,8%. Spis z 1999 r. zawierał pytanie o język życia domowego mieszkańców Białorusi. Według tych danych 5 215 346 osób(51,9%) posługi- 73

Tabela22.Polacyajęzykpolskiwedługspisuz1999r. Ludność Liczba ludności Stosunek do języka polskiego język ojczysty język domowy dobrze znają miejska 215 129 30 122 8 264 26 704 wiejska 180 583 35 333 10 456 19 347 Ogółem 395 712 65 455 18 720 46 051 Минск 2001, с. 211 213. wało się w życiu codziennym językiem rosyjskim. Język białoruski, jako swój domowy, podały 3 682 607 osób(36,7%). Zdaniem wielu ekspertów, dane te nie odzwierciedlały stanu rzeczywistego. Białoruski język literacki bardzo rzadko można usłyszeć na ulicach białoruskichmiast,anawetinawsi.używaniejęzykaliterackiegowdomu i życiu publicznym prawie wyłącznie ogranicza się do nielicznej inteligencji. Najczęściej jest to forma protestu przeciwko otaczającej rzeczywistości. Nawet na Grodzieńszczyźnie osoby posługujące się białoruskim językiem literackim przez większość społeczeństwa postrzegane są jako dziwacy. We wschodnich rejonach brzmienie języka białoruskiego może wywoływać nawet przejawy agresji. To, że tak dużo osób zadeklarowało białoruski jako język życia domowego, raczej tłumaczyć należy w kategoriach deklaracji orientacji narodowej. Większość mieszkańców Białorusi chce rozmawiać w języku białoruskim i popiera ideę odrodzenia języka ojczystego, lecz jest to jednak problem bardzo złożony. Ogromna większość ludności miejskiej wychowywała się w środowisku rosyjskojęzycznym. Przerwana została naturalna więź z językiem przodków. W środowiskach wiejskich, gdzie powszechnie mieszkańcy posługują się dialektami języka białoruskiego, własny język literacki postrzegany jest jako bardziej obcy niż rosyjski. Ten ostatni od lat jest językiem władzy urzędników, milicjantów i nauczycieli, więc nie był całkiem obcy. Wymowny jest fakt, że największy odsetek osób, które białoruski określiły jako język domowy, odnotowano wśród ludności polskiej 57,6%. Natomiast jedynie 41,3% Białorusinów stwierdziło, że w życiu codziennym posługuje się językiem białoruskim. Prawie 35% Polaków mieszkających w miastach zadeklarowało białoruski jako język domowy. Wśród Białorusinów odsetek ten wyniósł 23%. Na wsi 79% Białorusinów i 84,9% Polaków uważało białoruski za język domowy. W rzeczywistości wskaźniki te raczej informują o większej odporności katolików na procesy rusyfikacyjne. Znaczna część polskiej społecz- 74

Tabela 23. Język domowy ludności Białorusi w 1999 r.(w tys.) Liczba Narodowości ludności językswojej narodowości Uznają za język domowy białoruski rosyjski polski ukraiński inny Białorusini 8 159,1 3 373,3 4 783,0 0,9 1,1 0,3 Rosjanie 1 141,7 1 092,7 48,5 0,2 0,2 0,1 Polacy 395,7 18,7 227,8 149,0 0,1 0,1 Ukraińcy 237,0 14,7 24,2 198,0 0,1 0,1 Żydzi 27,8 0,1 1,1 26,6 0,01 0,01 0,01 Inni 80,1 13,3 7,7 58,7 0,1 0,1 0,2 Ogółem 10 041,4 4 512,8 309,3 5 215,3 1,31 1,51 0,81 Минск 2001, с. 307. Tabela 24. Język domowy Białorusinów i Polaków mieszkańców obwodu grodzieńskiego według spisu z 1999 r. Uznają za język domowy Liczba ludności białoruski polski rosyjski inny Białorusini 738 216 446 768 465 290 910 73 Polacy 294 090 173 100 16 406 104 524 60 Źródło: Население Гродненской области. Итоги переписи населения Республики Беларусь 1999 г. Статистический зборник, Гродно 2000. ności na Białorusi wyraźnie odbiera rosyjski język i kulturę jako elementy obce. Nie ma natomiast takiego dystansu do języka rosyjskiego wśród Białorusinów. Spis z 1999 r. nie uwzględniał wyznaniowej przynależności mieszkańców Białorusi. Można przypuszczać, że wśród Białorusinów wyznania katolickiego odsetek deklarujących język białoruski jako domowy był bardzo wysoki. W obwodzie grodzieńskim 60,5% Białorusinów i 58,9% Polaków uznało białoruski za swój język domowy. Liczby te świadczą o stosunku rdzennej ludności Grodzieńszczyzny do języka i kultury białoruskiej. Змест Першы усеагульны перапiс насельнiцтва СССР пасля II сусветнай вайны праведзены бы у у 1959 годзе. У пара унаннi з мiжваенным перыядам перапiс паказа у, што у Беларусi падвоi уся лiк расiян i адначасна рэзка зменшылася колькасць паляка у. Вынiкi перапiсу адлюстро увалi палiтычныяпаслядо унасцi IIсусветнайвайны перасяленнепольскаганасельнiцтва упольшчу iмасаваезасяленнегарадо убеларусiрасiянамiякспецыялiстамi 75

паадна уленнюпалiтычнага,гарамадскага iгаспадарчага жыцця.рапто уна зменшыласятаксамаколькасцья урэйскаганасельнiцтва,штобыловынiкам генацыду у час нямецкай акупацыi i мiграцыi у Польшчу былых грамадзян II РэчыПаспалiтай.Другi усеагульныперапiс 1970 года паказа уубеларусi меншынатуральныпрырост,чымна усëйтэрыторыiссср.змяншэннеколькасцiнасельнiцтвабыловынiкаммiграцыiграмадзян Беларусi у iншыярэспублiкi,асаблiва урасiйскуюфедэрацыю.унацыянальнайструктурыпавялiчвалася доля расiян i украiнца у,аскарачалася колькасць паляка у.вынiкi чарговыхперапiса у 1979 i 1989гадо упацвердзiлiпрацягласцьгэтыхтэндэнцый. Апошнi перапiс 1999 года паказвае, што узнiкненне незалежнай дзяржавы падмацавала перш за усë беларускi фактар. Упершыню зафiксаваны бы успадколькасцiрасiян i украiнца уунацыянальнайструктурыбеларусi. 76