WIZYTY STUDYJNE, 21-22 września 2017 roku WPROWADZENIE - POJEZIERZA w (po)górniczych regionach Regiony bogate w zasoby kopalin podlegają ciągłym przemianom zarówno pod względem gospodarczym, jak i krajobrazowym. Naturalnie pozbawione jezior przekształcają się w pojezierza umożliwiając rozwój turystyki opartej na wodnej rekreacji, bogactwie przyrody, a nawet śródlądowej żegludze. Podczas Forum zaprezentowane zostaną dotychczasowe doświadczenia w planowaniu przestrzennym, a także w projektowaniu rekultywacji i rewitalizacji (po)górniczych zagłębi w Niemczech i w Polsce. POJEZIERZE ŁUŻYCKIE powstaje w obrębie Łużyckiego Zagłębia Węglowego zlokalizowanego we wschodniej części Niemiec na terenie dwóch landów: Brandenburgia i Saksonia, w rejonie Cottbus. Historia wydobycia węgla brunatnego w Zagłębiu Łużyckim sięga ponad 150 lat wstecz. Wyrobiska odkrywkowe zostały zabezpieczone i poddane rekultywacji wodnej przez firmę LMBV. W latach 2000 2010 region objęty został zorganizowanymi działaniami rewitalizacyjnymi w ramach tzw. Międzynarodowej Wystawy Budownictwa IBA Fürst-Pückler- Land. Zaplanowano 30 projektów i większość z nich została zrealizowana (niektóre dotyczyły czynnych jeszcze wciąż kopalń). POJEZIERZE ŁUŻYCKIE to największy w Europie sztuczny system wód powierzchniowych (w sumie ok. 70 km 2 ) zagospodarowanych dla różnorakich funkcji. Projekty charakteryzują się wysoką jakością, poszanowaniem dziedzictwa przemysłowego, a także innowacyjnością rozwiązań architektonicznych. W obrębie POJEZIERZA ŁUŻYCKIEGO intensywnie rozwija się turystyka. Temat ten będzie zaprezentowany przez Karstena Feucht podczas Forum. Łużyckie Zagłębie Węgla Brunatnego i POJEZIERZE ŁUŻYCKIE
POJEZIERZE LIPSKIE powstaje na części Środkowoniemieckiego Zagłębia Węglowego znajdującego się na terytorium landów: Wolne Państwo Turyngia, Wolne Państwo Saksonia i Saksonia Anhalt. W sumie w Zagłębiu powstaje 49 jezior pogórniczych, kilka z nich jest jeszcze w fazie zalewania. Łącznie utworzą 12 605 ha lustra wody. Sukcesywnie zagospodarowywane są dla różnorakich form rekreacji i turystyki. Wybrane z nich są przedmiotem wizyt studyjnych podczas Forum. Środkowoniemieckie Zagłębie Węgla Brunatnego i POJEZIERZE LIPSKIE Powstające jeziora w obrębie POJEZIERZA ŁUŻYCKIEGI i POJEZIERZA LIPSKIEGO łączone są kanałami na potrzeby gospodarki wodnej, ale także żeglugi. Zaplanowano w sumie 23 połączenia i większość została już zrealizowana. W rejonie Tarnowa (Małopolska) projektuje się POJEZIERZE TARNOWSKIE na bazie kilkunastu (w I-szym etapie) zbiorników po lub w trakcie eksploatacji kruszyw naturalnych. Ideą projektu jest ich spójna rewitalizacja poprzez zintegrowanie z przyrodą i kulturą oraz nadanie funkcji użytkowych. Spójność rozumiana jest jako projektowanie dopełniających się funkcji i ich powiązanie przestrzenne w sieć atrakcji oraz identyfikacja miejsc z marką. Cechą charakterystyczną (innowacyjnością) POJEZIERZA TARNOWSKIEGO jest sposób kreowania kluczowych atrakcji opierają się bowiem na zasobach lokalnej kultury np. dorobku znanych postaci urodzonych w gminach objętych projektem. Projekt jest przygotowany do realizacji pod względem dokumentacji technicznych i pozwoleń planistycznych. Czynione są starania o uzyskanie dofinansowania z UE. Projekt POJEZIERZE TARNOWSKIE w skali kraju jest projektem innowacyjnym, mającym jednak precedensy za zachodnią granicą. Dlatego zamysłem organizatorów wymieniana doświadczeń w realizacji skomplikowanych projektów rewitalizacyjnych. Dotychczasowe rezultaty współpracy w ramach projektu POJEZIERZE TARNOWSKIE zaprezentowane zostaną podczas Forum, zarówno przez samorządy gminne jak i zespół autorski.
PLAN WIZYT STUDYJNYCH
1.Zagłębie Węgla Brunatnego Bitterfeld Jezioro Großer Goitzschesee W latach 1908 1991 w rejonie Bitterfeld wydobyto 558 mln t węgla brunatnego i 408 t bursztynu. Likwidacji uległo sześć miejscowości. Wielkość powierzchni przekształconej wynosiła prawie 70 km². Negatywne oddziaływania górnictwa i przemysłu chemicznego sprawiły, że miasto Bitterfeld miało opinię najbrudniejszego miasta w Europie. W latach 1991 2008 przeprowadzona została rekultywacja przez firmę LMBV. Pod koniec lat 90. XX w. rozpoczęto intensywne prace nad realizacją projektów ukierunkowanych na nowe wykorzystanie terenów pogórniczych. Powstałe w wyniku eksploatacji Jezioro Großer Goitzschesee w rejonie miejscowości Bitterfeld, Mühlbeck i Pouch przewidziano dla intensywnego wykorzystania turystycznego, natomiast duże i zwarte tereny w południowo-zachodniej części obszaru pogórniczego na potrzeby ochrony przyrody. 1a.Ośrodek wypoczynkowo-turystyczny Bitterfeld W celu zagospodarowania stref nadbrzeżnych wyrobiska bezpośrednio graniczących z miastem Bitterfeld, firma LMBV i miasto Bitterfeld podpisały w roku 2000 porozumienie, w którym uregulowane zostały kwestie wspólnego tworzenia strefy Bitterfelder Wasserfront z wykorzystaniem środków UE oraz koniecznej w tym celu zamiany gruntów. W roku 2003 ościenne gminy i powiat utworzyły spółkę Entwicklungs-, Betreiber- und Verwertungsgesellschaft Goitzsche mbh (EBV), która od tego czasu zajmowała się dalszym rozwojem pogórniczego jeziora Goitzschesee i wspieraniem infrastruktury turystycznej. Firma LMBV wspomogła ten proces sprzedając spółce EBV jezioro i tereny przybrzeżne. Symbolem rekultywacji jest wieża wodowskazowa podnosząca się wraz z lustrem wody (rys. 1). W ramach turystycznego zagospodarowania powstał port miejski (rys. 2), parki wypoczynkowomieszkalne, plaże i kąpieliska, obiekty gastronomiczne, place sportowe i place zabaw, przystanie dla łodzi oraz liczne projekty artystyczno-krajobrazowe. Regularnie odbywające się wielkie imprezy przyciągają wiele tysięcy gości. Odnotowano 540 000 odwiedzających rocznie i utworzono ponad 100 nowych miejsc pracy (dane z roku 2013). Źródło: B. Krüger, 2014
1b.Dzika Goitzsche W 2001 roku największa niemiecka organizacja ochrony przyrody Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland (BUND) zakupiła ponad 1000 ha pogórniczego terenu położonego w południowo-zachodniej części rewitalizowanego obszaru tworząc tzw. Dziką Goitzsche. Celem organizacji jest wspieranie naturalnego, opartego na własnej dynamice rozwoju terenu pogórniczego oraz stworzenie siedlisk dla zagrożonych gatunków zwierząt i roślin. Organizacja BUND stawia jednak nie tylko na ochronę przyrody, lecz celowo wspiera także łagodną turystykę i działania związane z edukacją ekologiczną w formie wędrówek, wykładów, wystaw lub dni informacyjnych. Dzięki temu idea Dzikiej Goitzsche nie jest sprzeczna z ofertami turystycznymi nad jeziorem i wzbogaca je o inne aspekty. Źródło: BUND
2.Ferropolis Miasto z Żelaza na pogórniczym Jeziorze Gremminer w Gräfenhainichen Miasto z Żelaza, czyli Ferropolis powstało na półwyspie Jeziora Gremminer utworzonego w zbiorniku poeksploatacyjnym kopalni węgla brunatnego Golpa Nord. Kopalnia funkcjonowała w latach 1964 1991 przekształcając ok. 1687 ha, w tym również zamieszkałe miejscowości. Docelowo Jezioro Gremminer zajmie powierzchnię 541 ha i osiągnie maksymalną głębokość 28 m. Centrum badań, nauki i projektowania Fundacja Bauhaus Dessau we współpracy z Uniwersytetem Technicznym w Brunszwiku prowadzili badania zmierzające do poprawienia sytuacji społeczno-gospodarczej miasta i regionu po likwidacji kopalni. W rezultacie m.in. przeprowadzono inwentaryzację maszyn górniczych, które uznane zostały za zabytki epoki industrialnej oraz sporządzono studium wykonalności. Pięć ogromnych koparek i zwałowarek, pierwotnie przeznaczonych do likwidacji, stanowi dziś żywe muzeum górnictwa a także tło dla zdarzeń kulturowych. Liczne imprezy masowe organizowane są na arenie (dla 25 tys. osób) zlokalizowanej pomiędzy maszynami. Projekt Ferropolis wpisał się w myśl przewodnią wystawy Expo 2000 Człowiek Przyroda Technika mówiącą o rozwiązywaniu problemów 21 wieku z jednoczesnym osiągnięciem równowagi pomiędzy życiem człowieka, naturą oraz nieustannie rozwijającą się techniką. W obiektach kubaturowych dawnej kopalni są dziś eksponowane pamiątki kopalni i zlikwidowanej miejscowości Gremminer, jest także oranżeria, sklep z pamiątkami, gastronomia i urząd stanu cywilnego. Miasto z Żelaza należy do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Ferropolis GmbH, w której większościowe udziały posiada miasto Gräfenhainichen (84%). Źródło: www.ferropolis.de, A.Ostręga, www.amusingplanet.com
3.Wakacyjna wioska na pogórniczym Jeziorze Gröbern w Gräfenhainichen Wraz z likwidacją Kopalni Gröbern zakończyła się trwająca 150 lat historia górnictwa węgla brunatnego w północnej części Zagłębia Bitterfeld. Jezioro Gröbern powstało w wyniku zalania wyrobiska. Jego zagospodarowanie dla funkcji wypoczynkowych jest prywatną inicjatywą. Wakacyjną wioskę stanowi hotel**** z restauracją Leśny Słoń (Waldelefant) oraz zespół drewnianych domków letniskowych, a także plaże, kąpielisko, obiekty sportowe i place zabaw, centrum fitness i sauny, stanica oraz pomosty do wędkowania. Nazwa restauracji Leśny Słoń nadana została na pamiątkę odkrycia w czasie eksploatacji słonia z epoki lodowcowej. Obiekt dedykowany jest dla klientów szukających spokoju atrakcyjnym otoczeniu, a także dla miłośników zwierząt. Część domków letniskowych, a także wydzielona część plaży przeznaczona jest dla właścicieli psów. W planie jest budowa mini-zoo. Z oferty korzystają nie tylko turyści z Niemiec, ale także z Holandii, Czech, Irlandii i USA. Obiekt uzyskał 1,9 mln euro wsparcia z Landu Saxony-Anhalt i zatrudnia obecnie 20 osób. Źródło: www.seer esortgroebern. de oraz LMBV
4. Pojezierze Lipskie Jezioro pogórnicze Zwenkauer See Jezioro pogórnicze Zwenkauer See zlokalizowane jest na południe od Lipska, gdzie powstaje Nowe Pojezierze Lipskie. W tym rejonie zalewanie zbiorników powyrobiskowych jest już bardzo zaawansowane i odbywa się m.in. z wykorzystaniem wód pochodzących z odwaniania kopalń firmy MIBRAG. Umożliwia to szybkie zalewanie wyrobisk i jednocześnie wpływa pozytywnie na jakość wód. Przed rozpoczęciem eksploatacji górniczej, tj. około roku 1850, region ten miał charakter przede wszystkim rolniczy. W wyniku działalności górniczej koryta rzek Białej Elstery i Pleiße zostały przesunięte, a ich bieg wyrównany. Spowodowało to utratę przeciwpowodziowych przestrzeni retencyjnych na dużej powierzchni. W celu zrekompensowania tej straty odpowiednio wcześnie, w ramach planu eksploatacji węgla brunatnego przydzielono nieczynnemu wyrobisku w Zwenkau funkcję ochrony przeciwpowodziowej. Jezioro Zwenkauer See ma powierzchnię 963 ha i pojemność 176 mln m³. Powyżej lustra jeziora utworzono przestrzeń ochronną przeciwpowodziową o wysokości 1,8 m, zdolną zgromadzić 18,5 mln m³ wody. W przypadku powodzi 150-lecia możliwy ma być zrzut nadmiaru wody z Białej Elstery do jeziora Zwenkauer See w ilości 130 m³/s bez szkody dla środowiska. Prace nad wznoszeniem budowli hydrotechnicznej piętrzącej wody wezbraniowe wraz z niezbędnym korytem doprowadzającym wykonane zostały przez LMBV w latach 2010 2013. Jezioro Zwenkauer See pełni także funkcje sportowo-rekreacyjne, a na jego obrzeżach rozwija się budownictwo mieszkaniowe. W zbudowanym przez LMBV pawilonie KAP ZWENKAU i w jego otoczeniu upamiętniana jest działalność górnicza w tym rejonie. Żródło: LMBV
---*--- Opracowanie: Anna Ostręga na podstawie: Staży naukowo-technicznych i wizyt studyjnych Ostrega A. Organizacyjno-finansowe modele rewitalizacji w regionach górniczych. Wydawnictwa AGH, 2013. Krüger B. Nowe formy wykorzystania terenów pogórniczych, w: Geotechnische und Umweltaspekte bei der Rekultivierung und Revitalisierung von Bergbaufolgelandschaften in Polen und in Deutschland (Geotechniczne i środowiskowe aspekty rekultywacji i rewitalizacji obszarów pogórniczych w Polsce i w Niemczech) (ed. Cała M., von Bismarck F., Illing M.), Wydawnictwa AGH, Kraków 2014, s. 380 390, (w j. niem. i pol.). Cygan S. Rewitalizacja terenów pogórniczych, a rozwój małych miast przykład Ferropolis. Logistyka 4 (2013) 50 58.