Komary (Diptera: Culicidae) Trójmiasta BEATA KUBICA-BIERNAT, BEATA KOWALSKA-ULCZYŃSKA 2, JOANNA STAŃCZAK Zakład Parazytologii Tropikalnej Międzywydziałowego Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej Akademii Medycznej w Gdańsku, ul. Powstania Styczniowego 9B, 8-59 Gdynia, bebe@amg.gda.pl 2 I Akademickie Liceum Ogólnokształcące im. ZasłuŜonych Ludzi Morza ul. Folwarczna 2, 8-547 Gdynia Mosquito fauna (Diptera: Culicidae) of the Gdansk Agglomeration Abstract The Gdansk agglomeration and its surrounding evoked interest among culicidologists as early as in 20s. City location in the Vistula river mouth and the high level of ground waters in the city as well as existence of suburban forests creates favourable condition for the breeding and survival of mosquitoes both within the city and its vicinity. The aim of our investigation was to define the species composition of mosquitoes within the agglomeration. In 2000-2002, as many as 20 mosquito species, out of 47 being reported from Poland, of 6 genera (Anopheles, Aedes, Ochlerotatus, Culex, Culiseta, Coquillettidia) were recorded. So far, we have not noted 3 Ochlerotatus species previously recorded: Oc. dorsalis, Oc. dianteus, and Oc. riparius. Instead, we found four species: Oc. cataphylla, Cx. territans, Cx. torrentium and Cs. morsitans, new for this area. Wstęp Fauna komarów aglomeracji miejskich w Polsce jest zróŝnicowana gatunkowo, wykazano bowiem 33 gatunki, a badania przeprowadzane były na terenie 5 miast: Gdańska, Szczecina, Świnoujścia, Warszawy i Wrocławia (Rydzanicz i Lonc 2003, Wegner 2000). Aglomeracja Trójmiejska, szczególnie zaś Gdańsk, wzbudzał zainteresowanie kulicidologów juŝ w okresie międzywojennym, kiedy to w 920 r. Martini przeprowadzał obserwacje i wykazał obecność 5 gatunków. Kolejne prace badawcze przeprowadzone w latach 958-959 (Skierska i Lachmajer 960) na terenie dzielnic Gdańska wykazały, pomimo przeprowadzonych zabiegów melioracyjnych, obecność kolejnych 5 gatunków, w tym 4 plagowych. 6
Wraz z rozwojem przemysłu i zwiększeniem zagęszczenia populacji ludzkiej, skład gatunkowy komarów na terenach miast ulega stopniowo zasadniczym zmianom. Naturalne zbiorniki wodne zanikają lub ulegają zanieczyszczeniu, a w ich miejsce powstają zbiorniki sztuczne baseny, sadzawki, rowy, ścieki. Tego typu siedliska wykluczają rozwój większości gatunków komarów o małej plastyczności ekologicznej, bytujących na terenach nieprzekształconych działalnością urbanizacyjną człowieka, wzrasta zaś liczba gatunków synantropijnych oraz endofilnych. W warunkach klimatu umiarkowanego gatunkami typowymi dla miast jest Culex pipiens i Culiseta annulata (Skierska 976). Z drugiej strony, miasta nieustannie poszerzają swoje granice administracyjne, włączając tereny naturalne, w których obrębie znajdują się siedliska komarów, co zapewne wpływa liczebność i róŝnorodność gatunkową tych owadów. Celem niniejszej pracy jest poznanie aktualnego stanu fauny Culicidae na terenie Trójmiasta - stwierdzenie występowania i miejsc rozwoju gatunków będących wektorami groźnych chorób transmisyjnych oraz gatunków plagowych. Materiał i metody Badania terenowe przeprowadzano od lipca 2000 r. do końca września 2002 r. w granicach administracyjnych Gdańska, Sopotu i Gdyni. Badany teren obejmował powierzchnię 8 kwadratów siatki UTM (CF32, 33, 34, 35, 4, 42, 43, 52), w tym teren zurbanizowany i naturalny (Trójmiejski Park Krajobrazowy) oraz 04 zbiorniki stałe i okresowe. Do zbioru materiału entomologicznego zastosowano pułapki CO 2 zbiór imagines (samic) oraz czerpak o standardowej pojemności zbiór form preimaginalnych (larw i poczwarek). Zebrany materiał konserwowano i preparowano wg metody opisanej w 2006 roku (Kubica-Biernat i Kowalska-Ulczyńska 2006). W badaniach morfologicznych korzystano z następujących kluczy do oznaczania komarów: Gucevič i wsp. (970), Mohrig (969), Schaffner i wsp. (200), Skierska (97, 977). Wyniki i ich omówienie W latach 2000-2002 na terenie Trójmiasta zebrano 4.769 egz. Culicidae, W Gdańsku.777 szt., Gdyni.476, a w Sopocie.56 komarów, naleŝących do 20 gatunków (Tab. I.). W trakcie obecnych badań nie wykazano obecności 3 gatunków notowanych uprzednio: Oc. dianteus, Oc. dorsalis i Oc. riparius (Lachmajer 97, 982; Martini 920; Skierska i Lachmajer 960), znaleziono natomiast Oc. cataphylla, Cx. territans, Cx. torrentium oraz Culiseta morsitans nowe gatunki dla badanego terenu. Wśród zebranego materiału wykazano aŝ 7 gatunków plagowych, antropofilnych i niezwykle agresywnych: Aedes cinereus, Ochlerotatus cantans, Oc. Caspius, Oc. Communis, Oc. Punctor, Oc. Sticticus oraz Culex pipiens. Na terenach rekreacyjnych, w naturalnych zbiornikach znajdowano larwy głównie: Ae. cinereus, Ae. vexans, Oc. Cantans, Oc. Cataphylla, Oc. Communis, Oc. Leucomelas, Oc. Sticticus i Oc. Punctor. W przydomowych sadzawkach odławiano głównie larwy z rodzaju Culex: Cx. pipiens, Cx. territans i Cx. torrentium oraz Cs. Annulata. Natomiast wykazana wyłącznie w Gdyni Cs. Morsitans rozwijała się przewaŝnie w rowach wzdłuŝ dróg i w zbiornikach okresowych. Na terenie typowo miejskim (sztuczne zbiorniki, stawy przeciwpoŝarowe) oraz w najbliŝszym sąsiedztwie Międzynarodowego Portu Lotniczego odłowiono wyłącznie larwy An. maculipennis complex oraz An. claviger s.s. sytuacja taka stwarza realne niebezpieczeństwo owstania lokalnego ogniska malarii (Kubica-Biernat 2005). 62
Tabela I. Gatunki komarów wykazane w Trójmieście w latach 2000-2002. LP. GATUNEK. An. (An.) maculipennis s.l. MEIG. 2. An. (An.) claviger s.l. MEIG. An. (An.) claviger s.s. MEIG. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 0.. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 20. Ae. (Ae.) cinereus MEIG. Ae. (Ad.) vexans (MEIG.) Oc. (Oc.) annulipes (MEIG.) Oc. (Oc.) cantans (MEIG.) Oc. (Oc.) caspius (PALLAS) Oc.(Oc.) cataphylla (DYAR) Oc. (Oc.) communis (DE G.) Oc.(Oc.) flavescens (MUELLER) Oc. (Oc.)geniculatus (OLIVIER) Oc. (Oc.) leucomelas (MEIG.) Oc.(Oc.) punctor (KIRBY) Oc. (Oc.) sticticus (MEIG.) Cx. (Cx.) pipiens L. Cx. (N.) territans WALK. Cx.(Cx.) torrentium MARTINI Cs. (Cs.) annulata (SCHRANK) Cs. (Cl.) morsitans (THEOB.) GDAŃSK SOPOT GDYNIA OGÓŁEM UTM UTM UTM liczba % 59 0 8 77,33 CF32, CF33, CF42, CF34, CF35 32 0 4 36 0,27 CF32, CF33, CF4, CF42 CF52 2 0 0 2 0,09 CF4, CF42, CF52 6 0 0 6 0,88 CF4, CF42,, CF52 0 0 0,0 CF33 9 0 37 56,7 CF33, CF42 77 CF33, CF4, CF42,, CF52 CF33 70 CF42 5 CF4, CF42 CF42 2 CF4, 6 CF33, CF4, CF42 82 CF42,, CF52 0.463 CF32, CF33, CF4, CF42,, CF52 6 CF32, CF33 CF4 93 CF32, CF33, CF4, CF42,, CF52 0 0 77 0,58 0 8 9 0,06 0 0 70 0,52 0 0 5 0,04 0 0 0,0 0 8 0 0,08 0 0 6 0,2 0 0 82 0,62 3 2 CF33, CF34, 24 CF34, 0.578 79,7 3 0,23 0 0 0,0 3 4 0 0 236 CF34, CF35, 37,03 236,78 Cq. (Cq.) richiardii (FIC.) 2 0 0 2 0,6 CF4, CF52 NIEOZNACZONE 500.499 998.499,3 RAZEM.777.56.476 4.769 00,0 Powódź w Gdańsku, w lipcu 200 roku, wywołana gwałtownymi opadami deszczu, spowodowała powstanie długo utrzymujących się zastoisk wody. Przy dość wysokiej temperaturze (powyŝej 20 o C), nieuniknionym skutkiem był masowy wylęg komarów. Interesująco przedstawia się udział poszczególnych gatunków w faunie Gdańska przed i po powodzi odłowionych pułapkami CO 2 na zalanym obszarze. W 2000 r., a więc rok przed powodzią, udział Cx. pipiens potencjalnego wektora arbowirusów, wynosił 23,79%, bezpośrednio po 63
kataklizmie (200 r.) aŝ 97,2% (ryc. i 2). Odsetek pozostałych gatunków osiągał wartości poniŝej,0%. RównieŜ rok po powodzi na badanym terenie zauwaŝono zmiany w strukturze fauny. W 2002 roku na tym samym terenie odsetek Cx. pipiens wynosił 76,47% (ryc. 3). Nie wiadomo jeszcze, jak trwała okaŝe się tendencja dominacji tego gatunku na badanym terenie, wymaga to dalszych badań, ale juŝ teraz moŝna stwierdzić, Ŝe zdecydowanie wzrósł udział gatunków plagowych, potencjalnych wektorów wirusa gorączki Zachodniego Nilu i innych arbowirusów (Fyodorova i wsp. 2006, Lundstrom i wsp. 990). Jak wiadomo Cx. pipiens i Cs. annulata zimują w stadium imago, co znacząco wpływa na zwiększenie ryzyka transmisji arbowirusów, gdyŝ juŝ dawno wykazano moŝliwość przeŝywania arbowirusów w ciele hibernujących samic komarów (Danielova i wsp. 968). Niewysoki poziom naturalnego zakaŝenia populacji Culicidae róŝnego rodzaju patogenami sprawia, Ŝe częstotliwość zachorowań ludzi w naszej strefie klimatycznej na skutek ukłuć tych owadów zazwyczaj jest niewielka. Jednak w przypadku wystąpienia ich plagi, jak np. po powodzi w Gdańsku w 200 roku, ryzyko zakaŝenia człowieka gwałtownie wzrasta. RównieŜ coraz cieplejsze zimy i wzrost opadów, sprzyjają tworzeniu się nowych miejsc rozwoju komarów, w związku z czym naleŝy liczyć się ze wzrostem liczebności populacji tych owadów na terenach, gdzie dotychczas nie występowały masowo, w tym równieŝ w Oc.leucamela % Oc.caspius % Oc.cataphylla % Oc.punctor 2% Cq.richiardii 3% Cs.annulata 2% Ae.cinereus % Cs.morsitans % Cx.pipiens 24% Cx.territans 4% Ae.vexans 6% Oc.cantans 22% Oc.communis 0% Anopheles spp. % Oc.sticticus % Ryc. Fauna komarów Gdańska przed powodzią (2000 r.). 64
Cs.annulata 0,65% Oc.caspius 0,57% Ae.vexans 0,64% Cx.pipiens 97,20% Pozostałe 0,9% : An. claviger s.l. An. maculipennis s.l. Ae. cinereus Oc. cantans Oc. communis Oc. flavescens Oc. geniculatus Oc. leucomelas Oc. punctor Oc. sticticus Cx. torrentium Cq. richiardii Ryc.2 Fauna komarów Gdańska bezpośrednio po powodzi (200 r.). Cq.richiardii 0,4% Cs.annulata 6,7% Cx.territans % An.maculipennis 6% An.claviger 0,5% Ae.vexans %Oc.caspius 0,4% Cx. pipiens 84% Ryc. 3. Fauna komarów Gdańska rok po powodzi (2002 r.) aglomeracjach miejskich. Władze lokalne powinny być przygotowane do corocznego monitoringu populacji komarów oraz na ewentualność ich zwalczania w sytuacjach kryzysowych. Literatura Danielova V., Minar J., Rosicky B. 968. Experimental survival of the Virus Tahyna in hibernating mosquitoes Theobaldia annulata (Schrank). Folia Parasit. 5: 83-87. Fyodorova M.V., Savage H.M., Lopatina J.V., Bulgakova T.A., Ivanitsky A.V., Platonova O.V., Platonov A.E. 2006. Evaluation of Potential West Nile Virus Vectors in Vogograd Region, Russia, 2003 (Diptera: Culicidae): Species Composition, Bloodmeal Host Utilization, and Virus Infection Rates of Mosquitoes. J. Med. Entomol. 43 (3): 552-563. 65
Gucevič A.V., Mončadskij A.S., Stakelberg A.A. 970. Nasekomye dvukrylye. Komary Semejstvo Culicidae. Fauna SSSR, III, 4, Moskwa Leningrad: 384 str. Kubica-Biernat B. 2005. Malaria i jej wektory w Polsce. W: Stawonogi - róŝnorodność form i oddziaływań. A. Buczek, Cz. Błaszak - red. Lublin, Koliber: 28-287. Kubica-Biernat B., Kowalska-Ulczyńska B. 2006. Fauna komarów (Diptera: Culicidae) Mierzei Wiślanej. W: Stawonogi. Znaczenie epidemiologiczne. Red. A. Buczek, Cz. Błaszak, Koliber, Lublin: 45-5. Lachmajer J. 97. Biology of Anopheles claviger (Meigen, 804) populations (Diptera, Culicinae) in the Gdańsk environment. Acta Parasitol. Pol. 4, 4: 63-84. Lachmajer J. 982. Trophic connections of the Anopheles genus females in the vicinities of Gdańsk. Bull. Inst. Mar. Trop. Med. in Gdynia 33, -2: 72-80. Lundstrom J.O., Niklasson B., Francy B.D. 990. Swedish Culex torrentium and Cx. pipiens (Diptera: Culicidae) as Experimental Vectors of Ockelbo Virus. J. Med. Entomol. 27 (4): 56-563. Martini, E. 920. Uber Stechmucken besonders deren europaischen Arten und ihre Bekampfung. Arch. Schiff. u. Tropenhyg. 24: -259. Mohrig W. 969. Die Culiciden Deutschlands. Untersuchringen zur Taxonomie, Biologie und İkologie der Einheimischen Stechmőcken. Parasitologie Schriftenreihe. Heft 8, Gustaw Fisher Verlag, Jena: 260 str. Rydzanicz K., Lonc E. 2003. Species composition and seasonal dynamics of mosquito larvae in the Wrocław, Poland area. J. Vector Ecol. 28, 2: 255-266. Schaffner F., Angel G., Geoffroy B., Hervy J.P., Rhaiem A., Brunhes J. 200. The mosquitoes of Europe. An Identification and Training Programme (CD-Rom), Montpelier, France: IRD Editions & EID Mediterranee. Skierska B. 97. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XVIII. Muchówki Diptera. Zeszyt 9a. Komary Culicidae. Warszawa, PWN: 38 str. Skierska B. 976. Hematofagiczne komary (Diptera, Culicidae) w aglomeracjach miejskich. Entomologia a ochrona środowiska, Wisła-Uzdrowisko 0-2.0.974, PWN: 83-87. Skierska B. 977. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXVIII. Muchówki Diptera. Zeszyt 9b. Komary Culicidae. Warszawa, PWN: 20 str. Skierska, B., Lachmajer, J. 960. The fauna of Culicidae in the city of Gdańsk and the environs. Bull. Inst. Mar. Med., 3-4: 57-63. Wegner E. 2000. Występowanie komarów (Diptera: Culicidae) waŝnych wektorów chorób ludzi w wybranych miastach Polski. W: Stawonogi pasoŝytnicze i alergogenne, red. A. Buczek, Cz. Błaszak, Liber, Lublin: 65-72. 66