FRAGMENTA FAUNISTICA MUSEI ZOOLOGICI POLONICI Tom III. W arszaw a, 10 XII Mr. 26. Kazimierz TARWID. Notatki faunistyczne o muchówkach Polski.

Transkrypt

1 FRAGMENTA FAUNISTICA MUSEI ZOOLOGICI POLONICI Tom III. W arszaw a, 10 XII Mr. 26. Kazimierz TARWID. Notatki faunistyczne o muchówkach Polski. Faunistisch~dipterologische Notizen aus Polen. I. Zestawienie dotychczasowych wiadom ości o faunie komarów Polski.1) Zusam m enstellung der bisheriger Kenntnisse über die Culiciden-Fauna Polens.2) Zbierając rozsiane w literaturze dane, dotyczące faunistyki niektórych rodzin muchówek Polski, uderzony byłem niesłychaną fragmentarycznością, przypadkowością, a często i niejasnością uzyskanych stąd wiadomości. Dane autorów starszych z ubiegłego wieku (głównie: B obka, G rzegorzka, H. L oew a, N ow ickiego) wobec zasadniczych zmian, jakie zaszły od tego czasu w zakresie pojęć i nazw systematycznych w tej grupie, będą mogły odzyskać swe znaczenie dopiero po zrewidowaniu odpowiednich okazów z ich zbiorów. Zanim to nastąpi, w wielu przypadkach nie potrafimy dziś powiedzieć, co oznaczają użyte przez nich nazwy, a w wielu innych mamy prawo mieć wątpliwości, czy nazwom tym możemy przy 1) Nieuwzględniona została notatka: K. T arw id Komary zebrane na Polesiu w końcu lata 1936, Arch. Hydrobiol i Ryb, Suwałki, 11, 1938, która ukazała się już po złożeniu niniejszej pracy do druku. 2) Unberücksichtigt blieb die Notiz: K. T a h w id Culicides trouvés en Polesie Polonaise à la fin de l été de 1936, Arch. Hydrobiol. i Ryb., Suwałki, 11, 1938, die bereits nach Verfassung der vorliegenden Arbeit erschienen ist.

2 504 K. Tarw id. 2 pisywać znaczenie, jakie wypadałoby po form alnym tylko uwzględ nieniu zmian synonimicznych. D rugą grupę stanowią dane badaczy młodszych, pochodzące z początków bieżącego stulecia i częściowo przynajmniej oparte na wynikach nowszych prac systematycznych ( E n d e r l e i n, 1908; R ü b s a a m e n, 1901; S a c k, 1925). Przy odpowiedniej znajomości zmian systematyki danej grupy, wiadomości uzyskane z tych prac przeważnie dają się ze względną łatwością przetłumaczyć na język współczesnej nom enklatury. Niestety, dane te są bardzo nie liczne. Ostatnią wreszcie grupę wiadomości stanowiłyby dane z naj nowszych prac, rozsiane po całej niem al literaturze dipterologicznej palearktycznej ; podawane są one tam przy okazji re wizji zbiorów różnych muzeów europejskich, gdzie spotyka się przypadkowo małe zbiorki z Polski. Do tej grupy prac zaliczyć należy również takie z dawniejszych, które ze względu na przy jętą metodykę są im równoważne (np. prace D z i e d z i c k t e g o, niektóre S z n a b l a ). Niestety, tego typu danych mamy najmniej, a brak wśród nich zupełnie takich, których tem atem byłaby specjalnie fauna Polski. Stąd czerpane z nich dane faunistyczne są w najwyższym stopniu fragmentaryczne i przypadkowe. Stosunkowo najwięcej w tej chwili wiemy o komarach, jak kolwiek i tu są duże luki. W obec specjalnego zainteresowania, jakie budzi ta grupa ze względu na swoje znaczenie przy prze noszeniu niektórych chorób (w naszych szerokościach głównie malarii) oraz ogromnego rozwoju prowadzonych nad nią za granicą prac badawczych, wydaje mi się pożytecznym i potrze bnym opublikowanie możliwie pełnego zestawienia dotychcza sowych danych o niej w Polsce. Zdaję sobie sprawę z tego, że pomimo przejrzenia kilkuset prac, gdzie spodziewałem się znaleźć wzmianki o Diptera Nematocera Polski, mogłem jeszcze przypadkowe, pojedyncze wzmian ki pominąć. M am nadzieję jednak, że danych takich, o ile w ogó le są, pozostało niewiele. Przy rejestrowaniu danych uwzględnia łem tylko te, gdzie wyraźnie były wymienione miejscowości le żące w dzisiejszych granicach Polski. M ając na względzie trudno ści, z którymi spotyka się badacz niespecjalista przy oznaczaniu większości muchówek długorogich (Diptera Nematocera), nie uwzględniałem danych z publikacyj popularnych lub półpopu-

3 3 N otatki o m uchówkach Polski. I. 505 larnych, autorów nie będących specjalistami. W wykazie za mieszczonym poniżej podałem petitem nazwy zsynonimizowane oraz takie, które wymagają potwierdzenia z powodu wątpliwości, czy podający je autorzy umieli wyróżniać odnośne gatunki w ro zumieniu systematyki dzisiejszej; traktowałem przy tym sprawę formalnie: nie wnikałem w ewentualną, prawdopodobną pospo litość danego gatunku. Niniejszy spis został uporządkowany i zsynonimizowany według E d w a r d s a (7), z uwzględnieniem kilku poprawek i uzu pełnień P e u s a (10). Nie uwzględniam podrodziny Chaoborinae, jako poznanej u nas niedostatecznie. W szystkie bowiem dane o tej podrodzinie sprowadzają się do licznych wzmianek o znajdywaniu tylko Chaoborus crystallinus ( D e G e e r ), znanego w pracach hydrobiologicznych pod nazwą Corethra plumicornis F a b r. A. bifurcatus M e ig. Anopheles M eig. Patrz A. claviger (M e ig.). A. claviger ( M e i g.) [ A. bifurcatus M e i g. et auct., nec (L.)]. Podawany przez A n i g s t e i n a (2) ze stajen (!) Gzerniakowa pod nazwą A. bifurcatus M e i g. (det. S w e l l e n g r e b e l ), oraz przeze mnie z Białej Podlaskiej jako A. bifurcatus M e i g. ( T a r w i d, 14) i jako stały składnik zespołu komarów Puszczy Kampinoskiej ( T a r w i d, 16). A. claviger (F a b r.) nec M kig. Patrz A. maculipennis M big. A. maculipennis M e i g. [ = A. claviger ( F a b r.)]. G atunek przez długi czas znany u nas pod nazwą A. claviger M e i g. Bardzo pospolity gatunek, podawany przez szereg autorów ( A l b i e n, 1; B o b e k, 4 ; N o w i c k i, 9 ; S a c k, 12; T a r w i d, 13, 14; W a s i l e w s k i, 17). Przy opracowywaniu materiałów komarów domowych z an kiety dr H. R a a b e g o ( T a r w i d, 14) stwierdziłem bardzo godny uwagi brak tego gatunku w próbkach masowych, pobranych z przeszło 31 zimowisk komarów mieszkaniowych w Borysławiu. Pozostaje nadal do sprawdzenia, czy rzeczywiście w tych okolicach ten ga tunek jest tak rzadki. Gdyby te dane potwierdziły się, byłoby to jedyne ze zbadanych dotychczas miejsc (za wyłączeniem oczywi ście śródmieści dużych miast) o tak małym nasileniu występo wania tego komara. Znajomość tego gatunku jest, jak wiadomo.

4 5 0 6 K. Tarwid. 4 ogromnie ważna dla przewidywania możliwości niebezpieczeństwa epidemii malarii. W Polsce, która jak wiadomo nieraz bywała nawiedzana przez tę epidemię, prawie że nic nie wiemy o tym gatunku. W łasnych badań oryginalnych, o ile mi wiadomo, nie prowadzimy, a nawet, co gorsza, nie nadążamy z rejestracją na swoim terenie wyników badaczy krajów ościennych. Najbardziej rażącym w chwili obecnej niedociągnięciem jest nieznajomość ras tego komara w Polsce (nie wszystkie bowiem są groźne z punktu widzenia epidemiologii). Obecnie znanych jest w Europie już przeszło 9 ras tego komara. Z materiałów ankiety dr H. R a.auego, najzupełniej nieodpowiednich do tego celu {zbieranych bez zamiaru badania ras) pośrednio zdołałem wywnioskować o prawdopodobnym znajdywaniu się u nas dwu ze znanych wówczas czterech ras mianowicie: A. maculipennis maculipennis ( M eig.) i A. maculipennis messeae F alleroni, oraz pewnej ilości okazów, zbliżonych do trzeciej rasy: A. maculipennis atroparvus V an T h iel, jednak od niej różnych. Th. alaskaensis L u n d l. Theobaldia N e v. - L amm. Puszcza Kampinoska pod W arszaw ą (T a r w id, 16). Th. annulata (S chrk.). Pospolity i stosunkowo łatwy do rozpoznania gatunek. Podawany z szeregu miejscowości z Polski przez N ow ickiego (9, jako Culex), S acka (12), T arwida (14). T u też należy odnieść podawanego przez W asilew skiego (17) Culex mimeticus N o ë, jak tego pozwalają się domyślać przytoczone przez tego autora szczegóły wyglądu i okoliczności pojawu. Th. fumipennis (S t e p h.). Smorgonie ( T ar w id, 14). Mansonia B la n cha rd. M. richardii Fic. Podawany dotychczas tylko z Puszczy Kampinoskiej ( T ar w id, 16). Aëdes M e ig. Większość danych, dotyczących tego rodzaju, pochodzących już nie tylko od starszych, ale również i od nowszych autorów, przedstawia wielką trudność przy synonimizowaniu. Z tego po

5 -O Notatki о muchówkach Polski. I wodu z zupełną pewnością mogę przytoczyć tylko dane najnowsze. Inne wymagają sprawdzenia na podstawie odpowiednich zbiorów. A. annulipes ( M e ig.). Podawany z Bielan pod Warszawą (jako A. quartus M art.) i z Puszczy Kampinoskiej ( T arw id, 15, 16). Dane B obka (3, 5), N ow ickiego (9), R übsaamena (11) i Sacka (12) prawdopodobnie przynajmniej częściowo dotyczą A. excrucians ( W alk.). A. cantans ( M e ig.). Patrz A. maculatus ( M e ig.). A. cataphylla D yar var. rostrochiensis M art. Znaleziony na Bielanach pod Warszawą ( T arw id, 15), dziś stanowisko zniszczone. A. cinereus M eig. Gatunek niewątpliwie bardzo pospolity. Podawany był jednak dotychczas tylko z Puszczy Kampinoskiej i Bielan pod Warszawą ( T arw id, 15, 16), oraz z byłej Galicji ( N ow ick i, 9). A. communis ( D e G eer). Puszcza Kampinoska ( T arw id, 16), poza tym podawany przez Sacka (12) z Puszczy Białowieskiej. W ymieniany ponadto (jako Culex nemorosus M eig.) przez B obka (3, 4), E nderleina (8) i N owickiego (9). A. dorsalis ( M eig.). Nazwa wymieniana przez B obka (3, 4), N ow ickiego (9) i Sacka (12). Gatunek ten z pewnością występuje w Polsce. Czy jednak wymienieni autorzy rzeczywiście mieli z nim do czynienia, nie jest pewne. A. excrucians ( W alk.). P o d aw an y z Puszczy K am pinoskiej i B ielan p o d W a rsz a w ą ( T arw id, 15, 16). T u rów nież p ra w d o p o d o b n ie należy odnieść w iększość w zm ian ek o A. annulipes ( M eig.) S acka (12) z P uszczy Białowieskiej, oraz być m oże B obka (3, 4), N ow ickiego (9) i R übsaamena (11). A. geniculatus ( O l.). Pod nazwą Culex ornatus M e ig. wymieniany przez B obka (5) i S acka (12). Jakkolwiek występowanie jego w Polsce jest bardzo prawdopodobne, dane te należałoby sprawdzić na okazach. A. intrudens D yar. Podawany z Bielan pod Warszawą { T arw id, 15). Dziś to stanowisko zostało zlikwidowane przez prace ogrodnicze miejskie. Ponadto znany jest z Poznania (E d w a r d s, 6). A. lateralis ( M e ig.). Patrz A. sticticus ( M e ig.). A. leucomelas ( M eig). Znaleziony był na Bielanach pod Warszawą ( T a r w id, 15). Dziś stanowisko zniszczone.

6 5 0 8 K. Tarwid. 6- A. nemorosus ( M e ig.). Patrz A. communis ( D e G e e r). A. nigrinus E cks. Znaleziony na Bielanach pod Warszawą ( T ar w id, 15), dziś to stanowisko jest zniszczone. A. ornatus (M e ig.). Patrz A. geniculatus (Ol.). A. punctor K irby. Podawany z Puszczy Kampinoskiej. ( T a r w id, 16). A. quartus M a r t. Patrz A. annulipes ( M e ig.). A. riparius D. K. Podawany z Bielan pod Warszawą (pod nazwą A. semicantans M art.) i z Puszczy Kampinoskiej ( T arw id, 15, 16), oraz z Poznania ze zbioru L oewa (E dw ards, 6). A. rostrochiensis M a r t. Patrz A. cataphylla D y a r. A. salinellus E d w. Patrz A. leucomelas ( M e ig.). A. semicantans M a r t. Patrz A. riparius D. K. A. sticticus (M eig.). Podawany z Puszczy Kampinoskiej (T a rw id, 16). T u również, być może, należy odnieść dane S acka (12) o A. lateralis (M eig.) z Puszczy Białowieskiej. A. vexans ( M eig.). Podawany z Puszczy Kampinoskiej ( T a r w id, 16) i z Puszczy Białowieskiej (Sack, 12). Poza tym nazwa ta była wymieniana przez B obka (3, 4, 5), E nderleina (8) i N ow ick ieg o (9). Culex L inn. Pod nazwą rodzajową Culex L inn, umieszczano swojego czasu cały szereg gatunków dziś zaliczanych do innych rodzajów. W związku z powyższym dane o Culex annulatus Schrk. należy odnieść do rodzaju Theobaldia N ev.- L amm. Podobnie należy odpowiednio odnieść do rodzaju Aed.es M eig. dane o następujących gatunkach, wymienianych pod Culex: annulipes ( M eig.), cantans ( M e ig.), dorsalis ( M eig.), nemorosus ( M eig.), ornatus (M e ig.), vexans ( M e ig.). C. apicalis A dams. Dotychczas znany tylko z Puszczy Kampinoskiej ( T arw id, 16). C. bicolor M e ig. Patrz C. pipiens L. C. ciliaris L. Patrz C. pipiens L. C. exilis D yar. Dotychczas znaleziony tylko raz w Smorgoniach ( T arw id, 14). C. mimeticus N o ë. Wymieniany przez W a s il e w s k ie g o z Warszawy (17). Znalezienie jednak tego śródziemnomorskiego gatunku i to pospolicie tak daleko na pół

7 7 Notatki o muchówkach Polski. I noc od miejsc jego normalnego występowania, zbyt mało jest prawdopodobne, by można było przyjąć to stanowisko. Tym bardziej, ze w ciągu 10 lat zamieszkiwania w Warszawie sam ani razu tego gatunku nie widziałem. Najprawdopodobniej zaszła omyłka w oznaczaniu. Przypuszczalnie chodzi tu o pospolity w Warszawie, spotykany w okolicznościach podawanych przez W a s il e w s k ie g o, a nieznany mu gatunek Theobaldia annulata S c h r k. C. pipiens L. Bardzo pospolity gatunek, spotykany przeważnie w ludzkich mieszkaniach. Wymieniany przez A lbiena (1), B obka (3, 4, 5), N o w ic k ie g o (9), R übsaamena (11), S acka (12), T arw id a (14, 15) i W a sii e w sk ie g o (17). LITERATURA. 1. A lb ie n A. Sammelbericht über meine im Sommer 1903 ausgeführte Excursion in die Kreise Thorn und Briesen. Bericht Westpreuss. Bot.-Zool. Ver., Danzig, 26 u. 27, A n ig st e in L. Badania epidemiologiczne nad zimnicą w Warszawie (Mokotów i okolice). Warsz. Czasop. Lek., Warszawa, Nr. 7, 12 VIII B o bek K. Przyczynek do fauny muchówek krakowskiego okręgu. Spraw. Kom. Fizjogr., Kraków, 28, B o b e k K. Przyczynek do fauny muchówek okolicy Przemyśla. Spraw. Kom. Fizjogr., Kraków, 29, B obek K. Przyczynek do fauny muchówek Podola galicyjskiego i okolicy Lwowa. Spraw. Kom. Fizjogr., Kraków, 32, E d w a r d s F. W. A revision of the mosquitos of the Pal. Region. Bull. Entom. Res., London, 12, pt. 3, E dw a r d s F. Culicidae in Genera Insectorum ( W ytsm an), Fasc. 194, Bruxelles, E n d e r le i n G. Biologisch-faunistische Moor- und Dünen-Studien. Bericht Westpreuss. Bot.-Zool. Ver., Danzig, 30, N o w ic k i M. Beiträge zur Kenntnis der Dipterenfauna Galiziens. Krakau, Oraz podawana przez tego autora literatura, nie uwzględniana przeze mnie oddzielnie. 10. P e u s F. Zur Kenntnis der Aëdes Arten des deutschen Faunengebietes (Dipt., Culicidae). Konovia, Wien, 12, H. 1/2, R ü b s a a m e n E. H. Bericht über meine Reisen durch die Tucheier Heide in den Jahren 1896 und Schriften Naturforsch. Ges. Danzig, N. F. 10, H. 2 3, Sack P. Die Zweiflügler des Urwald von Bialowies. Abh. mat.-naturwiss. Abt. Bayer. Akad. Wiss., München, Supplbd. 6, Abh. 9, T a r w i d K. W sprawie wartości systematycznej Anopheles maculipennis alexandrae-schingarevae S c h in g. (Dipt., Culicidae). Ann. Mus. Zool. Pol., Warszawa, 10, Nr. 6, 1933.

8 5 1 0 K. Tarwid T a r w id K. Wyniki ankiety dr. Henryka R aabego w sprawie występowania k o marów domowych w Polsce w r i Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol., Warszawa, 2, Nr. 19, T a r w i d K. Zmiana fauny komarów w lasku Bielańskim pod Warszawą. Ochr. Przyrody, Kraków, 15, T a r w id K. Próba analizy zespołu komarów Puszczy Kampinoskiej pod W arszawą (MS.). Instit. de Rech. des Forêts Domaniales. Travaux et comptes rendus, Warszawa. 17. W a s il e w sk i A. Z życia komarów w związku z malarią w Polsce. Warszawa, ZUSAMMENFASSUNG. Der Verfasser gibt eine kritische Zusammenstellung der bisherigen Literaturangaben über die Culiciden-Fauna Polens. Die in Petitschrift gedruckten Namen beziehen sich auf Arten, die bisher nur in älteren, vor den gegenwärtigen Veränderungen der Systematik veröffentlichten Arbeiten angegeben waren. In derselben Schriftart sind auch die synonymischen A rtennamen gedruckt. Drukarnia Techniczna, Sp. Akc., Warszawa, Czackiego 3/6, tel. 014*67 i