Analiza ciągłości edukacji dla zrównoważonego rozwoju w aspekcie środowiskowym na różnych poziomach kształcenia ogólnego w Polsce

Analiza ciągłości edukacji dla zrównoważonego rozwoju w aspekcie środowiskowym na różnych poziomach kształcenia ogólnego w Polsce

Cel analizy: Uzyskanie odpowiedzi na pytania 1. Czy ogólne kształcenie formalne w Polsce według nowych założeń programowych zawiera treści środowiskowe związane z problematyką zrównoważonego rozwoju? 2. Na jakim etapie edukacyjnym i w obrębie jakich przedmiotów realizowane są treści środowiskowe zrównoważonego rozwoju? 3. Czy istnieje ciągłość edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju w polskim systemie kształcenia? 4. Czy edukacja w polskim systemie kształcenia ogólnego jest zgodna z koncepcją edukacji dla zrównoważonego rozwoju wynikającą z dokumentów krajowych i międzynarodowych?

1. Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego dla Przedszkola, Szkoły Podstawowej oraz Gimnazjów i Szkół Ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu maturalnego (2008, Warszawa, MEN) 2. Strategia Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju EKG ONZ (2008, wyd. polskie, MŚ, Warszawa)

Za główne zagadnienia środowiskowe, o których wiedza jest niezbędna do rozwiązywania największych, problemów świata, a tym samym do realizacji założeń zrównoważonego rozwoju uznano takie jak: stan i ochrona środowiska, zrównoważone relacje człowiek-środowisko, bioróżnorodność, ekologia, gospodarka wodna, ochrona lasów, mórz i oceanów, rolnictwo i leśnictwo, odpady, zmiany klimatu, zapobieganie katastrofom i łagodzenie ich skutków, zrównoważona urbanizacja, zdrowie, HIV i AIDS energia.

Wyniki analizy Podstawy Programowej Kształcenia Ogólnego w celu uzyskania odpowiedzi na postawione pytania, obejmującej edukację przedszkolną oraz wszystkie etapy edukacji szkolnej przedstawiono w 12 tabelach. W Tabelach 1-11 zamieszczono zagadnienia środowiskowe, z którymi uczniowie najczęściej spotykają się na lekcjach przedmiotów przyrodniczych. Treści tam zawarte wprowadzane są najczęściej bez kontekstu ekonomicznego czy społecznego i nie mają charakteru zintegrowanego. Są jednak niezbędnym elementem wiedzy współczesnego człowieka i społeczeństwa rozumiejącego i stosującego zasady zrównoważonego rozwoju. W Tabeli 12. przedstawiono treści przyrodnicze realizowane w kontekście wzajemnych powiązań z zagadnieniami gospodarczymi i społecznymi.

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Diagnoza stanu środowiska (powietrze) - - P CH Pu - Ochrona środowiska w życiu codziennym (zrównoważona konsumpcja) - - P G,CH Pu - Ochrona środowiska na szczeblu międzynarodowym - - - - - G

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Pojęcie i rodzaje bioróżnorodności Znaczenie bioróżnorodności Przyczyny spadku bioróżnorodności Sposoby ochrony bioróżnorodności Międzynarodowa współpraca w celu ochrony bioróżnorodności + + - - B B + - - - B B - + - - B - + + P - B, G BG - - - - B -

Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Zagadnienia szczegółowe Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Organizm w środowisku (nisza ekologiczna) - + P B - B Zależności międzygatunkowe - - P B - B Populacja - - - - B Ekosystem i jego funkcjonowanie Obieg materii i krążenie energii - - P B - B,G - - - B - B

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres Zakres podstawowy rozszerzony Rodzaje wód - - P - - Zasoby wodne na świecie - - - G Pu, G G Znaczenie wody w przyrodzie i dla człowieka - + P G Pu G Obieg wody w przyrodzie - - - - - - Przyczyny i skutki zanieczyszczeń wody - - P G G - Ochrona wód - zachowania konsumenckie - + P B,Ch, WOS Pu - Ochrona wód w prawie krajowym Ochrona wód jako przedsięwzięcie międzynarodowe Gospodarowanie zasobami wodnymi - - - - - - - - - - - - - - - G Pu G

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres Zakres podstawowy rozszerzony Definicja i rodzaje odpadów Oddziaływanie odpadów na środowisko Racjonalna gospodarka odpadami w prawie krajowym i unijnym - - - - - - - - - - - - - - - - - - Racjonalne gospodarowanie odpadami komunalnymi - zachowania konsumenckie - + P B Ch - Selektywna zbiórka odpadów Instytucje i podmioty odpowiedzialne za gospodarowanie odpadami komunalnymi - - P B - - - - - - - -

ole Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Rolnictwo tradycyjne i ekologiczne - - - G - - Wpływ rolnictwa na środowisko i zdrowie człowieka Gleby oraz problemy erozji i jałowienia Ekosystemy leśne funkcje i ochrona - - - G - G - - P G - G - - P G - G Wylesianie i jego skutki - - - G G -

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres Zakres podstawowy rozszerzony Znaczenie klimatu dla przyrody ożywionej i człowieka - + P G - - Problematyka ocieplania klimatu - - - - Pu G Przyczyny zmian klimatu - - - - - G Skutki zmian klimatu w wyniku działalności człowieka - - - B, G Pu G Zapobieganie zmianom klimatu zachowania konsumenckie - - - - Pu - Działania miedzynarodowe (Protokół z Kioto, Szczyty Klimatyczne) - - - - - -

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Konwencjonalne źródła energii Alternatywne źródła energii Zapotrzebowanie na energię a stan środowiska - - - G G, Ch - - - - G Ch, P, F - - - - G G, Ch - Zrównoważone gospodarowanie energią - - - WOS - G Oszczędzanie energii zachowania konsumpcyjne - - - B - - Nowoczesne technologie w rozwiązaniu problemu energetycznego - - - - - -

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Przyczyny katastrof ekologicznych Naturalne katastrofy przyrodnicze - + - - - - - - - G - - Przykłady katastrof - + - - - - Skutki katastrof - - - - G - Postępowanie w przypadku wystąpienia katastrof - - - EdB EdB - Zapobieganie katastrofom - - - - - -

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Zrównoważona struktura przestrzenna - - - - G G Wielofunkcyjność form użytkowania terenu - - - - - - Metropolie a środowisko przyrodnicze - - - G G G Procesy urbanizacyjne - - - G G G

ole Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres podstawowy Zakres rozszerzony Zasady stylu życia i zdrowego żywienia Dbałość o bezpieczeństwo własne i innych Działania na rzecz ochrony zdrowia (zapobieganie chorobom) + + P - Pu - + + P - - + + P B Pu B Wpływ środowiska na zdrowie - - P - - - Pierwsza pomoc - + P - - - AIDS i inne choroby a poziom życia - - - G, B - B Choroby cywilizacyjne - - - B P B

Zagadnienia szczegółowe Etap edukacyjny i przedmiot nauczania Kl.I-III Kl.IV-VI Zakres Zakres podstawowy rozszerzony Problemy wyżywienia - - - G,WOS - - Wylesianie konflikty interesów i skutki ekologiczne, gospodarowanie zasobami leśnymi - - - G G - Rozwój wielskich miast - - - G G - Związki między problemami środowiska, gospodarki i społeczeństwa - - - WOS, G - - Wzrost demograficzny a środowisko przyrodnicze i problemy ekonomiczne - - - G G - Problem głodu w kontekście uwarunkowań przyrodniczych - - - - G - Środowisko a turystyka - - - G G -

Eksploatowanie odnawialnych i nieodnawialnych zasobów - - - - G - Problemy wody na świecie - - - - G - Problem pustynnienia i dostępu do wody - - - G - - Problemy wody w Polsce - - - - - G Zmiany klimatyczne - - - - G G Degradacja gleb i konsekwencje - - - - G G Rolnictwo a czynniki przyrodnicze i społecznoekonomiczne Relacje człowiek-środowisko (zmiana modelu konsumpcji) Wpływ człowieka na ekosystemy mórz i oceanów Biotechnologia i inżynieria genetyczna - - - - G - - - P H, G, WOS G - - - - G - G - - - - B, P B Zasady ekorozwoju - - - - Pu G Dylematy moralne w związku z - - - E E - ingerencja człowieka w przyrodę Globalizacja - - - - - WOS Ruchy ekologiczne - - - - - WOS Eksploatacja surowców mineralnych a zmiany środowiska naturalnego - - - - - G

Kl. I -III Kl.IV- VI Poziom podstawoy z zakresu p. przyrodniczych Poziom rozszerzony z p. przyrodniczych Poziom podstawoy z zakresu p. przyrodniczych Liczba środowiskowych zagadnień szczegółowych Zagadnienia środowiskowe Stan i ochrona środowiska 0 0 2 2 2 1 Bioróżnorodność 3 3 1 0 5 3 Podstawy ekologii 0 1 3 4 0 5 Problemy wody i gospodarowanie wodą 0 2 4 5 5 3 Odpady 0 1 2 2 1 0 Rolnictwo i leśnictwo 0 0 2 5 1 3 Klimat 0 1 1 2 3 3 Energia 0 0 0 5 7 1 Zapobieganie katastrofom i łagodzenie ich 0 2 0 skutków 2 2 0 Zrównoważona urbanizacja 0 0 0 2 3 3 Zdrowie, HIV i AIDS 3 4 5 3 3 3 Rozwój zrównoważony 0 0 1 10 14 9 Razem 6 14 21 42 46 34

Na wszystkie etapach edukacji szkolnej oraz w przedszkolu realizowane są zagadnienia z zakresu zdrowia. Nieco krócej, omawiane są zagadnienia dotyczące klimatu, wody i bioróżnorodności. W następnej kolejności stan i ochrona środowiska, podstawy ekologii, rolnictwo i leśnictwa. Najkrócej zaś uczniowie w formalnym kształceniu spotkają się z problemami energii, katastrof i zrównoważonej urbanizacji.

Wymienione treści najszerzej realizowane są w gimnazjum. Ma to miejsce na siedmiu przedmiotach, przy czym najczęściej na: geografii, biologii i sporadycznie na: wiedzy o społeczeństwie, chemii, historii, etyce i edukacji dla bezpieczeństwa. W liceum przedmiotem wiodącym w edukacji dla zrównoważonego rozwoju jest geografia zarówno w zakresie podstawowym jak i rozszerzonym. Zagadnienia te pojawiają się dość często na biologii i przyrodzie jako przedmiocie uzupełniającym.

Uzyskane wyniki badań nad Podstawą Programową pozwalają stwierdzić, że polski system kształcenia daje możliwość prowadzenia edukacji dla zrównoważonego rozwoju zgodnie ze Strategią Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju opracowaną przez ONZ. Świadczy o tym: 1. obecność na każdym etapie edukacyjnym, w obrębie wielu przedmiotów nauczania treści środowiskowych 2. obecność treści zintegrowanych z zagadnieniami gospodarczymi i społecznymi w ramach kształcenia geograficznego i przyrodniczego w gimnazjum i liceum.

Rzeczywiste efekty edukacji dla zrównoważonego rozwoju będą jednakże zależały od zmiany orientacji kształcenia ze skupiania się wyłącznie na dostarczaniu wiedzy w kierunku zajmowania się problemami i poszukiwania możliwych rozwiązań, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w programach nauczania i metodach służących ich realizacji.

Dziękujemy za uwagę Dr Anna Maria Wójcik am.wojcik@poczta.umcs.lublin.pl Dr Ewa Gajuś-Lankamer ewa.gajuslankamer@poczta.umcs.lublin.pl