Jak prowadzić edukację dla zrównoważonego rozwoju Zrównoważony rozwój w polskim systemie oświaty IV etap edukacyjny 1. Zrównoważony rozwój definicje Raport ONZ z 1987 r. Nasza Wspólna Przyszłość (Raport Brundtland): Zrównoważony rozwój jest to taki rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreślając możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych. Zaledwie pięć lat po opublikowaniu Raportu Brundtland, w 1992 r., czyli w przeddzień Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, polskie ruchy ekologiczne opublikowały raport Ekorozwój w Polsce, w którym zamieszczono pierwszą polską oryginalną definicję: Zrównoważony rozwój, zwany także ekorozwojem ( ) jest tam, gdzie ludzie przewidują ograniczenia związane ze skończonością Planety i niezależnym od człowieka rytmem przyrody ( ). Jest to strategia osiągania godnego życia w ramach tego, co jest fizycznie i biologicznie możliwe. Gwarantuje ona zaspokajanie podstawowych potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń zachowując jednocześnie trwałość funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz naturalną różnorodność, zarówno gatunków jak i ekosystemów. Na spotkaniu w dniu 25 stycznia 2002 r. w Sztokholmie ministrowie edukacji państw nadbałtyckich przyjęli dokument Agenda 21 dla Edukacji w Regionie Morza Bałtyckiego Bałtyk 21 E. Zgodnie z zapisami dokumentu, wszystkie kraje nadbałtyckie będą wprowadzać problematykę zrównoważonego rozwoju do swoich systemów oświatowych, do szkolnictwa wyższego oraz będą wspierać nieformalny sektor edukacji w tym zakresie (media, organizacje pozarządowe). Zgodnie z przyjętym dokumentem zrównoważony rozwój regionu oznacza: bezpieczne i zdrowe życie obecnych i przyszłych pokoleń; oparcie współpracy na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego uczestnictwa, zarówno na poziomie lokalnym jak i regionalnym; zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej; nieprzekraczanie dawek zanieczyszczeń dostających się do atmosfery, gleby i wód stanowiących zagrożenie dla przyrody; użytkowanie i racjonalne zarządzanie zasobami odnawialnymi, z dostosowaniem do tempa ich regeneracji; 1
przepływ fizyczny zasobów nieodnawialnych jest bardziej efektywny i cykliczny (recykling), substytuty odnawialne są tworzone i promowane; świadomość celów i procesów prowadzących do rozwoju zrównoważonego jest wysoka w całym społeczeństwie. Zrównoważony rozwój dokumenty Konstytucja RP - Rozdział I Art. 5: Rzeczypospolita Polska... zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ustawa o systemie oświaty (1991 r.): system oświaty zapewnia w szczególności upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu, w skali lokalnej, krajowej i globalnej. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zawiera wiele zapisów odnoszących się do zrównoważonego rozwoju oraz zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Postawa programowa wychowania przedszkolnego lub podstawa programów kształcenia ogólnego to zestawy celów, treści nauczania i umiejętności opisanych w formie ogólnych i szczegółowych wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności, które powinien posiadać uczeń po zakończeniu określonego etapu edukacyjnego oraz zadania wychowawcze szkoły, uwzględniane odpowiednio w programach wychowania przedszkolnego i programach nauczania, oraz umożliwiające ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych. Oto przykłady zapisów podstawy programowej odnoszące się w sposób bezpośredni do problematyki zrównoważonego rozwoju i zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Geografia zakres podstawowy Cele kształcenia -- wymagania ogólne: Rozumienie relacji człowiek przyroda - społeczeństwo w skali globalnej i regionalnej. Treści nauczania wymagania szczegółowe: Zróżnicowanie gospodarcze świata. opisuje główne obszary upraw i chowu zwierząt na świecie, wyjaśnia ich 2
zróżnicowanie przestrzenne; wyjaśnia, z czego wynikają różnice w wielkości i strukturze spożycia żywności na świecie (uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i polityczne, mechanizmy wpływające na nierównomierny rozdział żywności w skali globalnej); opisuje zmiany w funkcji obszarów wiejskich na wybranych przykładach (np. w Unii Europejskiej, w regionach turystycznych w państwach rozwijających się); potrafi wyjaśnić szanse i zagrożenia dla środowiska przyrodniczego i mieszkańców poszczególnych regionów, wynikające z procesów przemian zachodzących na terenach wiejskich; charakteryzuje kierunki zmian w powierzchni lasów na świecie (w wyniku procesów wylesiania i zalesiania) i podaje przykłady gospodarowania zasobami leśnymi (pozytywne i negatywne); charakteryzuje cechy gospodarki morskiej i podaje przykłady wykorzystania oceanu światowego oraz zagrożeń wynikających ze zbyt intensywnej eksploatacji zasobów morskich; charakteryzuje i ocenia zróżnicowanie i zmiany struktury wykorzystania surowców energetycznych na świecie; dokonuje oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii na świecie od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych, potrafi wyjaśnić twierdzenie ropa rządzi światem Relacja człowiek - środowisko przyrodnicze a zrównoważony rozwój. formułuje problemy wynikające z eksploatowania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych; potrafi przewidzieć przyrodnicze i pozaprzyrodnicze przyczyny i skutki zakłóceń równowagi ekologicznej; charakteryzuje obszary niedoboru i nadmiaru wody na świecie i określa przyczyny tego zróżnicowania (w tym zanieczyszczenia wód); przedstawia projekty rozwiązań stosowanych w sytuacjach braku lub niedoborów wody w różnych strefach klimatycznych; rozróżnia przyczyny zachodzących współcześnie globalnych zmian klimatu (ocieplenia globalnego) i ocenia rozwiązania podejmowane w skali globalnej i regionalnej zapobiegające temu zjawisku; wykazuje na przykładach, że zbyt intensywne wykorzystanie rolnicze gleb oraz nieumiejętne zabiegi agrotechniczne powodują w wielu częściach świata degradację gleb, co w konsekwencji prowadzi do spadku produkcji żywności, a w niektórych regionach świata do głodu i ubóstwa; 3
na przykładach pozaprzyrodnicze czynniki zmieniające relacje człowiek-środowisko przyrodnicze (rozszerzanie udziału technologii energooszczędnych, zmiany modelu konsumpcji, zmiany poglądów dotyczących ochrony środowiska). Geografia zakres rozszerzony Cele kształcenia wymagania ogólne Proponowanie rozwiązań problemów występujących w środowisku geograficznym, zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju i zasadami współpracy, w tym międzynarodowej. Uczeń wskazuje propozycje rozwiązań lokalnych, regionalnych i globalnych problemów środowiskowych, demograficznych i gospodarczych, zgodnych z koncepcją zrównoważonego rozwoju oraz opartych na równoprawnych zasadach współpracy między regionami i państwami. Treści nauczania wymagania szczegółowe Sfery Ziemi atmosfera. wyjaśnia na przykładach obserwowane przyczyny i skutki globalnych zmian klimatu na Ziemi. Sfery Ziemi hydrosfera. opisuje na przykładach następstwa nieracjonalnej gospodarki wodnej w wybranych regionach świata i wskazuje działania wspomagające racjonalne gospodarowanie wodą. Sfery Ziemi pedosfera i biosfera. dowodzi na przykładach, że naruszenie stabilności ekosystemów może powodować nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym; wskazuje podejmowane na świecie działania na rzecz ochrony i restytucji środowiska geograficznego; omawia podstawowe zasady zrównoważonego rozwoju i ocenia możliwości ich realizacji w skali lokalnej, regionalnej i globalnej. Działalność gospodarcza na świecie. uzasadnia konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami leśnymi na świecie; 4
wskazuje możliwości rozwoju wykorzystania zasobów oceanów i mórz; charakteryzuje zmiany w strukturze zużycia energii postępujące wraz z rozwojem gospodarczym krajów świata i ocenia skutki wynikające z rosnącego zużycia energii oraz konieczność pozyskiwania nowych źródeł energii. Geografia Polski. uzasadnia konieczność działań na rzecz restytucji i zachowania naturalnych elementów środowiska w Polsce (w tym także działań podejmowanych we współpracy z innymi państwami); wskazuje obszary występowania podstawowych zasobów naturalnych i analizuje zmiany wielkości ich eksploatacji; porównuje wielkość i strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych państwach świata. Biologia zakres podstawowy Cele kształcenia wymagania ogólne Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń rozumie znaczenie i konieczność ochrony przyrody; prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych; opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody. Treści nauczania wymagania szczegółowe Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. opisuje różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym; wskazuje przyczyny spadku różnorodności genetycznej, wymierania gatunków, zanikania siedlisk i ekosystemów; przedstawia podstawowe motywy ochrony przyrody (egzystencjalne, ekonomiczne, etyczne i estetyczne); przedstawia wpływ współczesnego rolnictwa na różnorodność biologiczną (ciągle malejąca liczba gatunków uprawnych przy rosnącym areale upraw, spadek różnorodności genetycznej upraw); 5
podaje przykłady kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nadmiernej eksploatacji ich populacji; podaje przykłady kilku gatunków, które udało się restytuować w środowisku; przedstawia różnicę między ochroną bierną a czynną, przedstawia prawne formy ochrony przyrody w Polsce oraz podaje przykłady roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową; uzasadnia konieczność międzynarodowej współpracy w celu zapobiegania zagrożeniom przyrody, podaje przykłady takiej współpracy (np. CITES, Natura 2000, Agenda 21). Zalecane ćwiczenia, wycieczki i obserwacje. Uczeń wykonuje następujące ćwiczenia lub dokonuje obserwacji: na wycieczce do ogrodu zoologicznego, botanicznego lub muzeum przyrodniczego zaznajamia się z problematyką ochrony gatunków ginących; na wycieczce do najbliżej położonego obszaru chronionego zapoznaje się z problematyką ochrony ekosystemów. Biologia - zakres rozszerzony Cele kształcenia wymagania ogólne Postawa wobec przyrody i środowiska Uczeń rozumie znaczenie ochrony przyrody i środowiska oraz zna i rozumie zasady zrównoważonego rozwoju; prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych, środowiska; opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody i środowiska, zna prawa zwierząt oraz analizuje swój stosunek do organizmów żywych i środowiska. Treści nauczania wymagania szczegółowe Różnorodność biologiczna Ziemi. wymienia główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni), podaje przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym; przedstawia wpływ zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków (rola ostoi w przetrwaniu gatunków w trakcie zlodowaceń, gatunki reliktowe jako świadectwo przemian świata żywego); podaje przykłady reliktów; 6
wyjaśnia rozmieszczenie biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do zróżnicowania czynników klimatycznych; przedstawia wpływ człowieka na różnorodność biologiczną, podaje przykłady tego wpływu (zagrożenie gatunków rodzimych, introdukcja gatunków obcych); uzasadnia konieczność zachowania starych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt hodowlanych jako części różnorodności biologicznej; uzasadnia konieczność stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów. Chemia zakres podstawowy Treści nauczania wymagania szczegółowe tłumaczy przyczynę eliminowania fosforanów (V) ze składu proszków (proces eutrofizacji); podaje przykłady nawozów naturalnych i sztucznych, uzasadnia potrzebę ich stosowania; wymienia źródła chemicznego zanieczyszczenia gleb oraz podstawowe rodzaje zanieczyszczeń (metale ciężkie, węglowodory, pestycydy, azotany); proponuje sposoby ochrony gleby przed degradacją. podaje przykłady surowców naturalnych wykorzystywanych do uzyskiwania energii (bezpośrednio i po przetworzeniu); proponuje alternatywne źródła energii analizuje możliwości ich zastosowań (biopaliwa, wodór, energia słoneczna, wodna, jądrowa, geotermalne itd.); analizuje wpływ różnorodnych sposobów uzyskiwania energii na stan środowiska podaje przykłady opakowań (celulozowych, szklanych, metalowych, sztucznych) stosowanych w życiu codziennym; opisuje ich wady i zalety; klasyfikuje tworzywa sztuczne w zależności od ich właściwości (termoplasty i duroplasty); zapisuje równania reakcji otrzymywania PVC; wskazuje na zagrożenia związane z gazami powstającymi w wyniku spalania się PVC; uzasadnia potrzebę zagospodarowania odpadów pochodzących z różnych opakowań; klasyfikuje włókna na naturalne (białkowe i celulozowe), sztuczne i syntetyczne, wskazuje ich zastosowania; opisuje wady i zalety; uzasadnia potrzebę stosowania tych włókien; 7
Fizyka - zakres podstawowy Treści nauczania wymagania szczegółowe. opisuje działanie elektrowni atomowej oraz wymienia korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej; Etyka - zakres podstawowy Treści nauczania wymagania szczegółowe Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody. Przedmiot uzupełniający - Przyroda Nauka w komputerze: modelowanie zjawisk geograficznych czy grozi nam ocieplenie klimatu, czy może następna epoka lodowcowa; informacje ze świata w kilka sekund. Historia myśli naukowej. analizuje zmiany w podejściu do gospodarowania zasobami środowiska naturalnego. Dylematy moralne w nauce czy rosnące potrzeby człowieka uzasadniają każdą ingerencję człowieka w środowisku przyrodniczym? przedstawia problemy związane z eksploatacją zasobów naturalnych, wskazując przykłady niszczącej działalności człowieka. Nauka w mediach. wskazuje kontrowersyjne problemy w mediach: wyczerpywanie się źródeł energii, niebezpieczeństwa energetyki jądrowej, wpływ działalności ludzkiej na klimat. analizuje materiały prasowe oraz z innych środków przekazu, wskazując różne aspekty wybranych problemów globalnych (energetyka, ocieplanie się klimatu, itp.). 8
Energia od Słońca do żarówki: Ziemi? czy energia słoneczna stanie się rozwiązaniem problemów energetycznych na przedstawia na podstawie informacji z różnych źródeł, jakie jest współczesne wykorzystanie energetyki słonecznej dla potrzeb gospodarki i jakie są perspektywy rozwoju energetyki słonecznej. Ochrona przyrody i środowiska: efekt cieplarniany od strony fizycznej kontrowersje wokół wpływu człowieka na jego pogłębianie się; DDT i inne chemiczne środki zwalczania szkodników; nawozy sztuczne znaczenie dla roślin i możliwe negatywne konsekwencje dla środowiska; freony ich natura chemiczna i wpływ na warstwę ozonową; reakcje rodnikowe; gazy cieplarniane charakter, źródła i możliwości ograniczenia emisji; metody genetyczne w ochronie zagrożonych gatunków; zmodyfikowane bakterie w utylizacji szkodliwych zanieczyszczeń; GMO a ochrona przyrody i środowiska; zrównoważony rozwój jedyną alternatywą dla przyszłości świata. przedstawia mechanizm efektu cieplarnianego i omawia kontrowersje dotyczące wpływu człowieka na zmiany klimatyczne; omawia znaczenie dla rolnictwa i konsekwencje stosowania nawozów sztucznych i chemicznych środków zwalczania szkodników; przedstawia naturę chemiczną freonów i ocenia ich wpływ na środowisko; omawia możliwości wykorzystania metod genetycznych w ochronie zagrożonych gatunków i ocenia przydatność tzw. banków genów; przedstawia udział bakterii w unieszkodliwianiu zanieczyszczeń środowiska (np. biologiczne oczyszczalnie ścieków); ocenia znaczenie genetycznie zmodyfikowanych bakterii w tym procesie; określa cele zrównoważonego rozwoju i przedstawia zasady, którymi powinna kierować się gospodarka świata. Woda cud natury: 9
fizyczne właściwości wody i jej rola w kształtowaniu klimatu; co pływa w wodzie, czyli tajemnice roztworów; co i dlaczego można rozpuścić w wodzie?; skala ph i jej zakres, wpływ odczynu roztworu na procesy fizjologiczne, rolnictwo, procesy przemysłowe; dlaczego nie wszystkie jony dobrze czują się w wodzie?; niezwykłe właściwości wody a jej rola w życiu organizmów; gospodarka wodna; życie w wodzie możliwości i ograniczenia; zasoby wody na Ziemi a potrzeby człowieka; racjonalne gospodarowanie wodą wyzwaniem dla każdego. przedstawia specyficzne własności wody (np. rozszerzalność cieplna, duże ciepło właściwe) oraz wyjaśnia rolę oceanów w kształtowaniu klimatu na Ziemi; opisuje budowę cząsteczki wody; wyjaśnia, dlaczego woda dla jednych substancji jest rozpuszczalnikiem, a dla innych nie; omawia właściwości wody istotne dla organizmów żywych; omawia warunki życia w wodzie (gęstość, przejrzystość, temperatura, zawartość gazów oddechowych, przepuszczalność dla światła) oraz analizuje przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne organizmów do życia w wodzie; omawia grupy ekologiczne roślin (hydrofity, higrofity, mezofity, kserofity); wykazuje konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi wody oraz przedstawia własne działania, jakie może w tym celu podjąć. Nauka i sztuka. wskazuje zmiany środowiska, np. krajobrazu pod wpływem działalności człowieka albo klimatyczne, jakie można zauważyć porównując krajobrazy przedstawione w dawnym malarstwie z ich stanem współczesnym. dr Krzysztof Kafel Departament Programów Nauczania i Podręczników Ministerstwo Edukacji Narodowej 10