PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XX 1976 ZABEZPIECZANIE PSZCZOŁ PRZED ZATRUCIAMI C. Z m a r l i c k i, A. P i d e k Oddział Pszczelnictwa IS WSTĘP Stosowanie pestycydów na kwitnących plantacjach roślin miododajnych lub też na innych plantacjach zachwaszczonych tymi roślinami powoduje zatrucia pszczół. Pestycydy silnie toksyczne mogą powodować straty w pasiekach bezpośrednio sąsiadujących z opryskiwaną plantacją nawet wówczas, gdy nie znajdują się na niej kwitnące rośliny miododajne. Roczne straty w pszczelarstwie spowodowane zatruciami szacowane S4 w Polsce na 10 milionów złotych (Ł ~ k i 1974). Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami pszczelarze powinni być zawiadamiani o mającym nastąpić użyciu pestycydów, by mogli zabezpieczyć pszczoły przed zatruciami. Często sugeruje się kilkudniowe przetrzymywanie pszczół w ulach. Polecane są różne metody zamykania pszczół w ulach. Jednakże z informacji przekazywanych bezpośrednio przez pszczelarzy wynika, że mtody te są bardzo niebezpieczne, ponieważ 'powodują częściowe lub całkowite osypywanie się pszczół w okresie zamknięcia. W związku z tym zdecydowano ponownie zbadać możliwość zabezpieczenia pszczół przed zatruciami, stosując możliwie proste metody ich zamykania w ulach. PRZEGLĄD LITERATURY W celu uniemożliwienia lotów pszczół na opryskiwaną lub opylaną plantację, próbowano dotychczas stosować różne metody. K o s t e c k i (1967) nadmienia, że loty pszczół można ograniczyć przez podawanie rodzi- 155
nom pszczelim środków uspokajających, takich jak atarax, fenactil i inne. S p a n g l e r (1975) podaje, że dla okresowego zapobieżenia lotom pszczół z niewielkch rodzinek) licz~cych około 2 tysi~ce pszczół, stosuje się specjalne urządzenie wprowadzające te rodzinki w ruch drgający. Najczęściej jednak dla uniemożliwienia lotów pszczołom zamyka się je w ulach. C h a u v i n (1953), J a y c o x (1963), K o s t e c k i (1967), M o f- f e t t 1972), R z e g o c k i (1967), Z n i s z c z Yń s k i (1954, 1963) podają różne sposoby okresowego zamykania pszczół. Do naj prostszych z nich należy zaliczyć okrywanie całych uli wilgotną tkaniną (O wen s, B e n - S o n 1962). Postępowanie takie zmniejsza straty pszczół o 89% w porównaniu z rodzinami narażonymi w tym czasie na działanie insektycydów (M o f fe t t 1972). K o s te c k i (1967) proponuje całkowite zamykanie pszczół oraz nakrywanie powalki ula tkaniną, która powinna być zwilżana trzy razy dziennie. R z e g o c k i (1967) zamykał rodziny pszczele za pomocą werandek osłanianych dodatkowo wilgotną tkaniną. Przy wszystkich sposobach zamykania pszczół szczególną uwagę zwraca się na konieczność zapewnienia im wody, względnie wody z niewielką domieszką miodu (R z e g o c k i 1967). O s t r o w s kij (1956) podaje. że pszczoła zamknięta w ulu zużywa lo-krotnie więcej wody niż w normalnych warunkach, wobec czego dziennie zapotrzebowanie rodziny pszczelej na wodę dochodzi nawet do 3 litrów. Pobieranie przez pszczoły tak dużej ilości wody jest konieczne zarówno dla normalnego jej rozwoju (karmienie czerwiu) jak i dla obniżenia temperatury, ponieważ zamknięta rodzina pszczela produkuje duże ilości ciepla. Pszczoły w normalnych warunkach utrzymują w gnieździe temperaturę na poziomie 34-35 C. Jaycox (1963) stwierdził, że przy podwyższeniu temperatury w gnieździe do 40-41,5 C następuje całkowita zagłada rodziny pszczelej. Według niego jedynie temperatura w rodzinach przykrywanych mokrym workiem jutowym utrzymywała się na normalnym poziomie i wynosiła średnio 34-35 C. Natomiast w rodzinach zamykanych werandami z siatki wynosiła 35 do 41,5 C. Dla obniżenia temperatury podawał on zamkniętym rodzinom lód. Celem wyeliminowania nadmiernie wysokiej temperatury należy zapewnić pszczołom należytą wentylację i wolną przestrzeń pozaramkową (T o m a s k o 1960). Dla ułatwienia im wentylacji S t e p a n i- s v i l i (1974) proponuje zainstalowanie siatki wentylacyjnej w dnie ula. Dodatkowa wentylacja pozwala na zmniejszenie ilości pszczół biorących w niej udział. Jest to ważne, ponieważ pszczoła wentylująca wydziela 100 razy więcej ciepła aniżeli pszczoła odpoczywająca (J a y c o x za Simpsonem 1961). 156
MATERIAŁ I METODYKA W latach 1974 i 1975 w pasiece doświadczalnej Oddziału Pszczelnictwa 15 wykonano doświadczenie, którego celem było sprawdzenie, czy można przetrzymać pszczoły zamknięte w ulach przez okres 4 dni. Do doświadczenia wzięto 16 rodzin pszczelich, będących krzyżówkami rasy kaukaskiej z krajową. Rodziny doświadczalne podzielono na cztery grupy. W pierwszej grupie pszczoły zamykano za pomocą werandek, które zakładano na wylotki. Werandki te miały kształt prostopadłościanu o wymiarach 100 X 300 X 300 mm. Dwie boczne ściany werandek, o wymiarach 100 X 300 mm oraz dolna o wymiarach 300 X 100 mm, były wykonane z desek (ryc. 1). W dolnej ścianie werandki dodatkowo wykonano szpary w celu umożliwienia lepszego przepływu powietrza. Ściany tylnej nie było wcale, a zastępowała ją frontowa ściana ula. Frontowa ściana werandki, wykonana z siatki, osłonięta była płytą pilśniową o wymiarach 300 X 300 mm, która ograniczała nasłonecznienie wnętrza. Ryc. 1. Schemat werandki służącej do zamykania rodein pszczelich Scheme of ennrance vestibułe made of board and soreen Rodziny pszczele z drugiej grupy doświadczalnej zamykano wkładkami wylotowymi, wykonanymi z siatki drucianej. Wkładki te wsuwano w wyloty uli. Uniemożliwiały one bezpośredni dostęp pszczół do wylotka ula, co mogłoby utrudniać jego wentylację. Wylotki uli w trzeciej grupie były zamykane całkowicie, czyli "na głucho". Pszczoły w rodzinach grupy trzeciej i grupy drugiej mogły opuszczać gniazdo do góry, gdyż w kołnierzach uli bezpośrednio na górnych beleczkach ramek, po usunięciu odstępników międzyramkowych, umieszczono ramy wentylacyjne. Zapobiegało to gromadzeniu się pszczół wokół otworów wentylacyjnych, znajdujących się z boku daszka. Czwarta grupa rodzin pszczelich nie była zamykana wcale. Doświadczenie z zamykaniem rodzin pszczelich powtarzano czterokrotnie. W 1974 roku pierwszy raz zamykano pszczoły od 20 do 23 maja, drugi raz od 8 do 11 sierpnia, a w 1975 roku od 11 do 14 czerwca i od 3.do 6 lipca. Rodziny pszczele wcześniej zamykane były w obu latach 157
jeszcze słabe, obsiadały średnio 7 ramek, natomiast zamykane później były silne i obsiadały średnio 14 ramek w ulu dadanowskim. W czasie zamknięcia w 1974 roku, wszystkim rodzinom pszczelim oprócz kontrolnych, podawano sukcesywnie 10% syrop cukrowy. Natomiast w 1975 roku połowa zamkniętych rodzin pszczelich otrzymała wodę, a druga połowa 10% syrop cukrowy. Rodzinom z drugiej i trzeciej grupy podawano syrop lub wodę w podkarmiaczkach bocznych. Rodzinom z grupy pierwszej wodę lub syrop podawano z zewnątrz ula, w l-litrowych słoikach typu "twist". Słoiki te ustawiane były wieczkiem na górnej ścianie werandki, wykonanej z siatki. W wieczku słoika znajdowało się kilkanaście otworków o średnicy około 2 mm, które umożliwiały pszczołom wybieranie syropu lub wody. Syrop lub wodę uzupełniano sukcesywnie w miarę potrzeb. W dwóch rodzinach pszczelich z każdej grupy były na stałe zainstalowane dwa termometry ze skalą na zewnątrz ula, co ułatwiało odczytywanie temperatury bez niepokojenia pszczół. Pierwszy termometr wskazywał temperaturę w centralnym punkcie pod daszkiem, bezpośrednio nad ramkami. Drugi znajdował się pomiędzy czerwiem w centrum środkowej uliczki gniazda. Trzeci termometr w środkowej uliczce gniazda, na wysokości 10 cm od dennicy. Czwarty w centrum uliczki pomiędzy dwoma skrajnymi plastrami gniazda. Pomiary temperatury wykonywano codziennie o godzinie 8.00, 12.00, 15.00, 18.00 przez okres przetrzymywania pszczół w zamknięciu. W 1974 roku mierzono w gniazdach rodzin doświadczalnych zawartość dwutlenku węgla za pomocą aparatu Orsatta. Pierwszy punkt pomiaru znajdował się pomiędzy czerwiem w centrum środkowej uliczki gniazda. Drugi punkt znajdował się w centrum uliczki pomiędzy dwoma skrajnymi plastrami gniazda. Powietrze do pomiarów pobierano poprzez wyprowadzone na zewnątrz rurki gumowe. Po czterech dniach przetrzymywania.pszczół w zamknięciu dokonywano szczegółowego przeglądu wszystkich rodzin pszczelich oraz liczono martwe osobniki. Wyniki opracowano statystycznie. WYNIKI Warunki pogody w okresie zamknięcia rodzin pszczelich. Okres od 20 do 23 maja 1974 roku był końcowym etapem kwienlenia sadów. W dniach poprzedzających ten okres pogoda była sprzyjająca intensywnej pracy zbieraczek w sadzie. Pomimo małej siły rodzin, w dniach poprzedzających zamknięcie, w ciągu jednej minuty wylatywało z ula na pożytek od 55 do 115 pszczół zbieraczek. W okresie przetrzymywania pszczół w zamknięciu, dni były stosunkowo chłodne. Temperatura w ciągu dnia wahała się od 10 do 18 C, przy czym najbardziej ciepły był dzień pierwszy, a naj chłodniejszy ostatni (tab. 1). Słoneczna pogoda utrzymy- 158
Niektóre dane meteorologiczne w okresie wykonywania doświadczeń Some meteorological data from the period of investigation Tabela 1 Temperatury Wilgotność względna mierzone powietrza miervona w godzinach w godzinach Opady Usłon. Dzień Rok Air temperature Relative hnmidiły of air w mm w godz. miesiąc Year measured in hours measured in hours Hainfall Light Date " in mm in ten sity 8.00 12.00 15.00 18.00 8.00 12.00 15.00 18.00...- 1974 20.05. 11 15 18 15 81 30 28 32 r.3,7 21.05. 14 17 14 11 42 40 95 96 6,2 22.05. 10 15 13 10 89 50 85 88 2,6 23.05. 10 11 13 10 88 88 76 90 2,7 8.08. 13 21 21 19 80 51 50 57 13,5 9.08. 16 15 18 15 80 93 100 91 5,~ 10.08. 14 18 18 15 82 66 70 83 5,7 11.08. 16 18 18 15 83 75 100 91 0,3 4,3 1975 11.06. 20 22 19 19 85 72 95 100 6,5 8,2 12.06. 19 22 22 20 70 45 42 60 15,4 13.06. 21 25 25 17 68 45 42 95 12,7 12,5 14.06. 16 2'1 22 14 70 55 53 64 8,3 3.07. 20 25 24 23 88 55 60 70 8,3 4.07. 18 25 25 18 90 55 48 60 10,4 5.07. 20 24 25 25 75 55 60 60 10,6 6.07. 20 25 19 17 75 50 52 55 10,6 wała się cały dzień tylko w pierwszym dniu. Podobnie w okresie od 8 do 11 sierpnia 1974 roku pierwszy dzień był najcieplejszy i najbardziej słoneczny. Natomiast w następnych dniach panowało okresowe zachmurzenie i padały przelotne deszcze. W maju i na początku czerwca 1975 roku pogoda była zmienna z częstymi opadami deszczu, w związku z czym zdecydowano się na przesunięcie terminu doświadczenia w porównaniu z rokiem poprzednim. W okresie od 11 do 14 czerwca 1975 roku, kiedy zamknięto rodziny pszczele obsiadujące 7 ramek dadanowskich, pogoda przez cały czas była słoneczna, a temperatura w dzień przekraczała 20 C. Również słoneczna i ciepła pogoda, a ponadto bezdeszczowa i sucha panowała w okresie od 3 do 7 lipca 1975 roku. Zachowanie się pszczół w okresie zamknięcia. Zarówno rodziny słabe, zamykane w maju lub czerwcu, jak i rodziny silne zamykane w sierpniu lub lipcu, z rana do około godziny 8.00 zachowywały się zupełnie spokojnie. Niewiele pszczół przechodziło nawet do osiatkowanej przestrzeni ponadramkowej. Wypełniała się ona dopiero w godzinach przedpołud- 159
niowych. W tym też czasie pszczoły zaczynały intensywnie dobijać się do wyjścia na zewnątrz. Pojedyńczym pszczołom z niektórych uli udawało się nawet przejść przez szpary, które w czasie zamykania nie zostały przez nas dostrzeżone. Niespokojne zachowanie SIę pszczół dalo się szczególnie dobrze zauważyć w ulach zamkniętych "na głucho" oraz w ulach zamkniętych za pomocą wkładek wylotowych. Stosunkowo bardzo spokojnie zachowywały się natomiast pszczoły w ulach zamkniętych za pomocą werandek. Podawany 10% syrop wybierany był przez pszczoły z tej grupy rodzin najszybciej. W wiosennych seriach doświadczenia, a więc rodziny słabe, wybierały od 1 do 2 litrów syropu, natomiast w seriach letnich, a więc rodziny silne - 1 do 3 litrów. Najwolniej wybierały syrop rodziny zamknięte "na głucho". Rodziny silne z tej grupy wybierały w ciągu pierwszego i drugiego dnia średnio po 1 litrze syropu, natomiast w ciągu dwóch następnych dni nie wybierały syropu wcale. Możnaby to motywować faktem, że rodziny z tej grupy miały najgorsze spośród wszystkich grup możliwości wentylacji. Woda podawana pszczołom była mniej chętnie wybierana niż syrop. Z obliczeń wynika, że rodziny pszczele, które zamiast syropu otrzymywały wodę, pobrały jej około 30% mniej w porównaniu do syropu. Nie zauważono jednak, ażeby mniejsze pobieranie wody wpłynęło na bardziej niespokojne zachowanie się pszczół, albo też na zwiększenie ich osypu spowodowanego zamknięciem. Nie zauważono również by wyższe temperatury, jakie panowały w 1975 roku, wpłynęły na zwiększone pobieranie wody. Temperatura w zamkniętych rodzinach. Temperatura mierzona w czterech różnych punktach ula była zróżnicowana w zależności od usytuowania danego punktu, a także od siły rodziny pszczelej, sposobu zamknięcia oraz temperatury otoczenia. Najbardziej stała temperatura była w centrum środkowej uliczki gniazda pomiędzy czerwiem (punkt 2). Prawie zawsze i we wszystkich rodzinach utrzymywała się tam temperatura na poziomie 34 C z odchyleniami nie przekraczającymi 1,5 C. Tylko w dniach, kiedy temperatura powietrza w południe przekraczała 20 C, temperatura przy czerwiu w grupie II, a szczególnie w grupie III rodzin doświadczalnych podnosiła się w rodzinach silnych do 38 C, a w paru przypadkach nawet do 40 C. Temperatury w tej samej uliczce, ale na wysokości 10 cm od dna (punkt 3) były o godzinie 8.00 rano istotnie niższe od temperatury w punkcie 2, średnio od 1 do 3 C, a w pojedyńczych przypadkach nawet o 7 C. Jednakże w upalne dni sierpnia, o godzinie 12-tej w przypadku jeżeli temperatura w punkcie 2 (przy czerwiu) wynosiła ponad 36 C, to temperatura ponad dennicą (punkt 3) była przeciętnie o 1 C wyższa, pomimo nie dalekiego usytuowania tego punktu od wylotka. Świadczy to, że rodziny pszczele w krytycznych sytuacjach najbardziej regulują temperaturę obok czerwiu. Temperatura o godzinie 8.00 rano w przestrzeni ponadramkowej (punkt 1) oraz w centrum pierwszej od brzegu uliczki gniazda (punkt 4) 160
była niższa od temperatury nad dennicą, ale różnice nie są istotne. W trzech punktach gniazda poza czerwiem, u rodzin zamykanych podanymi sposobami, były różne warunki termiczne. Temperatury te w gniazdach rodzin kontrolnych i w gniazdach rodzin zamykanych za pomocą werandek różniły się najmniej, średnio od O do 4 stopni C (ryc. 2, 3). Co dziwne, w gniazdach rodzin zamkniętych za pomocą werandek, w pierwszym, trzecim i czwartym powtórzeniu doświadczenia były one niższe niż w gniazdach rodzin kontrolnych. Wynika z tego, że rodziny zamknięte werandkami miały wystarczająco dobre warunki do wentylacji gniazda. Wewnątrz gniazda rodzin zamykanych wkładkami temperatura była wyższa, aniżeli u rodzin kontrolnych średnio o 4 C, maksymalnie o 9C. Najwyższa zaś temperatura panowała we wnętrzu uli zamkniętych" "na głucho". Im wyższa temperatura otoczenia, tym bardziej różnicują się warunki termiczne wewnątrz rodzin zamykanych różnymi sposobami (ryc. 2, 3). Analizowane temperatury w gniazdach rozin słabych zamykanych od 20 do 23 maja 1974 roku są mało zróżnicowane w zależności od sposobu zamykania, różnią się maksymalnie o 3 C (ryc. 2). Natomiast temperatury rodzin silnych zamykanych w sierpniu są bardziej zróżnicowane i różnią się maksymalnie o 7 C (ryc. 3). Widać wyraźnie, że najbardziej niekorzystne warunki termiczne panowały w ulach zamykanych "na głucho" oraz za pomocą wkładek. Te niekorzystne warunki w ulach zamykanych całkowicie uwidoczniły się w czerwcu 1975 roku (ryc. 3) i spowodowały konieczność otwarcia tych rodzin już w pierwszym dniu prowadzenia doświadczenia. Z tego samego względu otworzono rodziny zamknięte za pomocą wkładek, w doświadczeniu powtórzonym w lipcu 1975 roku (ryc. 3). Zależność pomiędzy temperaturą w gniazdach rodzin słabych, a temperaturą otoczenia jest mniej ścisła, aniżeli pomiędzy temperaturą w gniazdach rodzin silnych i temperaturą otoczenia. Obliczone współczynniki korelacji okazały się istotne przy poziomie istotności 0,1 i wynoszą odpowiednio r = +0,42 do r = +0,98 i od r = +0,56 do r = +0,66 (tab. 2) Zauważono również wpływ nasłonecznienia na temperaturę w ulu. Jeżeli rodzina pszczela ustawiona była na słońcu, to temperatura w jej wnętrzu była znacznie wyższa, aniżeli w podobnej rodzinie stojącej w cieniu. Należy zaznaczyć, że rodziny pszczele, które osypały się, najbardziej były narażone na działanie promieni słonecznych. Dla potwierdzenie tego spostrzeżenia nie przeprowadzono jednak obliczeń statystycznych ze względu na to, że nie było skompletowanych do tego celu grup porównawczych. Wilgotność względna otoczenia również miała istotny wpływ na temperaturę w ulu. We wszystkich przypadkach stwierdzono ujemną korelację pomiędzy wilgotnością względną otoczenia, a średnią temperaturą mierzoną w trzech punktach na skraju gniazda. Po zakończeniu doświadczenia rodziny pszczele zostały otwarte. Temperatura wewnątrz gniazda, po otwarciu rodzin zależała w większym 11 - Pszczelnicze zeszyty 161
C 42 42 38 38 34.1------------ 30 26...~.-..::....... :;.:..- - -....,:-........._.~..:;.,:.,~.-,: _._-.:.-:._.-:.~-.-... :;.. :-: ~o....-.-.-.-......--'--. 22 22 48 4B 40 8 i2 45 48 C}Od.xi.Ylli-.. ou.rs 8 42-15 8 qodz\l1y - hou.l"a a b Ryc. 2. Dzienna zmienność temperatur otoczenia i tempeartur w gnleźdzśe słabych zamkndętychrodzśn Dadly changing of aijr temperatures and temperatures of the nest weak colomes c10sed in the hives _ wevandkii entrance ves1li!bule made of boaird and screen... Wkł:adki piece of screen inserted to the entranee ===== zamknięte całkowicie oompletly closed -' - '-'- lrontrolne cheek temperatura przy czerwiu brood temperature ----- temperatura otoczenia ait temperabure a. od 20 do 23 maja 1974x. from 20 to 23 May 1974 b. od 11 do 14 czerwca 1975 r. from 11 to 14 June 1975 stopniu od temperatury otoczenia niż w rodzinach kontrolnych. W dni chłodne temperatura w gnieździe rodzin dopiero otwartych była średnio niższa o 2 C niż w rodzinach kontrolnych, natomiast w dni upalne temp e- 162
C 42 c 38 38 42.'....'........... '...-.-....-. 30 --.- 30 26 26 22 ~8~ ~~ I " ;!r r.;o' 10 ~-.--_..--...-...--r--.-... 10 8 12 J5 48 qod.z~n4 - hooy" 8 45.J$ qociztt"ly - Wourea b Ryc. 3. DzieIma zmienność temperatut otoczen'ta i temperatur w gnieździe silnych zamkniętych rodzin Daily changing of air temperatures and temperatures of the nest strong colonies closed in the hives _ wenandlei... entrance w~ vestibule made of board and sereen piece of Screel1 inserted to the entra:nce ===== zamknięte ca1'kowicie oompletly closed '-'-'-'- kontrolne check -----. temperatura przy C7Jel'W1iu brood temperature ----- temperatura otoczenia ad!!" temperature a. od 8 do 11 sierpnia 1974r. iirlom 8 to 11 August 1974 b. od 3 do 6 lipca 1975.r. wm 3 to 6, July 1975 ratura była o tyleż wyższa niż w rodzinach kontrolnych. Często nawet. temperatura przy czerwiu, która z zasady była stała, ulegała takim wahaniom po otwarciu rodziny. Utrzymywanie się wysokiej temperatury w dni upalne należałoby tłumaczyć tym, że w wyniku zamknięcia wy- 11* 163
Zależność temperatury w zamykanym ulu z pszczołami od temperatury i wilgotności względnej powietrza Dependence of tsmparaturs in confinement bee celony from ternneratura and relative humidity of air Wśpółczynnik korelacji (r) dla zależnoścl Corelation coefficient (r) for dependence Tabela 2 temperatura w ulu od wił- temperatura w ulu Grupa doświadczalna gotności wzgl. powietrza od temperatury powietrza Group of invesllgated temperature in the hive temperature in the hive colonies from relative humidity of air from air temperature w rodzinach w rodzinach w rodzinach w rodzinach słabych silnych słabych silnych in weak in strong in weak in stron g colonies colonies colonies colonies I - werandki entrace vestibule made of board and screen II - wkładki piece of screen inserted in to the entrance III - zamknięte całko complitly closed IV - nie zamykane check +0,98 +0,52-0,43-0,51 +0,71 +0,66-0,39-0,26 +0,57 +0,52' -0,36-0,25 +0,42 +0,56-0,26-0,44 ginęła znaczna częsc pszczół zajmujących się wentylacją. Trudniej jest natomiast wytłumaczyć utrzymywanie się niższych temperatur w otwartych rodzinach w dni chłodne, w porównaniu z rodzinami kontrolnymi. Chodzi tu zapewne również o zachowanie równowagi biologicznej w rodzinie. W dużym stopniu wpłynął zapewne na to brak niektórych stadiów czerwiu. Zawartość dwutlenku węgla w gniazdach zamykanych rodzin pszczelich. Zawartość dwutlenku węgla w gniazdach wahała się od 0,41% do 0,72% (tab. 3). Pomiędzy zawartością dwutlenku węgla w rodzinach nie zamykanych i zamykanych w różny sposób nie stwierdzono istotnych różnic. Różnic tych nie stwierdzono również pomiędzy zawartością jego mierzoną w rodzinach silnych i słabych. Porównując średnie z pomiarów zauważymy jednak, że jedynie rodziny silne charakteryzowały się nieco większą zawartością CO 2 obok czerwiu. Należy jednak dodać, że pomiar małych koncentracji dwutlenku węgla za pomocą aparatu Orsatta nie jest dokładny. Straty spowodowane zamykaniem rodzin pszczelich. Na skutek zamy- 164 /
Średnia zawartość CO 2 w rodzinach doświadczalnych Average concentration of CO 2 in investigated colonies Tabela 3 Rodziny słabe Rodziny sih.e Weak colonies Strong colonies - Miejsce pomiaru Miejsce pomiaru Grupa doświadczalna Place of measurement Place of measurement Group of investigated colonies obok na skraju obok na skraju czerwiu gniazda czerwiu gniazda in brood on the side in brood on the side nest oi bive nest of hive I - werandki entrance vestibule made of board and screen II - wkładki piece of screen inserted in to the entrance III - zamknięte całkowicie complitly closed IV - nie zamykane check 0,50 0,46 0,63 0,46 0,44 0,41 0,72 0,59 0,47 0,52 0,64 0,50 0,42 0,48 0,62 0,50 kania rodzin pszczelich powstają dwojakiego rodzaju straty. Przedewszystkim zamknięte rodziny pszczele nie mogą korzystać z pożytku. O wiele ważniejsze jednak są straty w robotnicach i czerwiu. Robotnice te uprząta się z dna ula lub werandek już po otwarciu rodzin. W masie uprzątanych pszczół znajdują się także pojedyńcze larwy zwłaszcza trutowe. Larwy te wyrzucane są przede wszystkim w początkowych godzinach pierwszego dnia zamknięcia. W następnych dniach nie stwierdzono ich wyrzucania przez pszczoły. Fakt ten można łatwo dostrzec, obserwując codziennie nagromadzenie się martwych pszczół w werandkach. W poszczególnych latach straty pszczół w zamykanych rodzinach, oraz przebieg doświadczenia zasadniczo różniły się. Dlatego analizę przeprowadzono według kolejności lat. W 1974 roikju zaanknięcie 4-dn:iolwe przetrzymywały zarówno rodziny słabe jak i silne. Wbrew oczekiwaniom opartym na pomiarach temperatury wewnątrz gniazd, największy osyp, zarówno w rodzinach słabych jak i silnych, wystąpił w ulach zamkniętych za pomocą werandek. Pomiędzy liczbą pszczół spadłych w rodzinach słabych zamykanych ją metodą i innymi metodami nie stwierdzono istotnych różnic (tab. 4). W rodzinach silnych różnica w ilości martwych pszczół, zamykanych za pomocą werandek i zamykanych innymi sposobami okazała się istotna. Wytłumaczenie tego faktu jest dość trudne. Nadmierna 165
Śmiertelność w rodzinach zamkniętych za pomocą werandek spowodowana została prawdopodobnie zbyt intensywnym obijaniem się pszczół robotnic O siatke werandki, dlatego martwe pllzczoly ~najdowaly ~ię pr"ede wszystkim wewnątrz werandek. W rodzinach zamykanych werandkami tylko w jednym przypadku stwierdzono dużą ilość pszczół na dnie ula. U ro- 'dzin słabych zamykanych "na głucho" oraz za pomocą wkładek wylotowych nie stwierdzono większego osypu, a także różnice w ilości spadłych pszczół pomiędzy tymi grupami są nieistotne. Natomiast u rodzin silnych, zamykanych "na głucho", osyp pszczół wynosił 1960 sztuk i był większy niż u rodzin zamkniętych za pomocą wkładek wylotowych ponad 2 razy. Różnicy tej nie dało się udowodnić statystycznie ze względu na dużą zmienność wewnątrz grup doświadczalnych, w liczbie pszczół, które spadły.. Tabela 4 Średnia liczba pszczół, które zginęły w okresie zamknięcia rodzin pszczelich w latach 1974-1975 Average number of lost bees during confinement in 1974--1975 Rok Year Grupa doświadczalna Group of investigated colonies Rodziny słabe Rodziny silne Weak colonies Stron g colomes 1974 1975 I - werandki 358 a4 3483 c entrance vestibule made of board and screen II - wkładki 140 a2 789 b l piece of screen inserted in to the entrance III - zamknięte całko 38 al 1960 b 2 complitly closed I - werandki 363 a" 9950 entrance vestibule made of board and screen II - wkładki 150 a3 13550 piece of screen inserted in to the entrace III - Zamknięte całko 10300* complitly closed - rodzmy z tej grupy zostały otwarte już w pierwszym dniu doświadczenia bee colomes from this group were opened in the first day of investigation W 1975 roku rodziny słabe przetrzymywały gorzej zamykanie aniżeli w roku poprzednim. Już w pierwszym dniu doświadczenia, prowadzonego od 11 do 14 czerwca, zmuszeni byliśmy do otworzenia rodzin zamkniętych "na głucho", ponieważ temperatura w gnieździe podnosiła się do 40 C. Pomimo wczesnego otwarcia jedna rodzina osypała się wokoło 50%, a jasne plastry wyłamały się. Należy zaznaczyć, że rodzina ta ustawiona była na słońcu. W pozostałych trzech rodzinach nie stwierdzono jeszcze 166
wyłamywania się plastrów. Rodziny zamknięte za pomocą werandek i wkładek przetrzymywały okres zamknięcia przy małych stratach, wynoszących odpowiednio 150 i 288 pszczół. Różnice w liczbie spadłych pszczół zamykanych tymi metodami okazały się nieistotne. Biorąc pod uwagę osypywanie się rodzin zamkniętych "na głucho", w czerwcu, dlatego w lipcu 1975 roku, rodziny silne zamykano tylko za.pomocą wkładek i za pomocą werandek. W pierwszym dniu doświadczenia o godzinie 12.00 temperatura w gniazdach rodzin zamykanych za pomocą wkładek wynosiła 40 C. Dlatego zmuszeni byliśmy je otworzyć. Pomimo wczesnego otwarcia jedna rodzina osypała się całkowicie a druga częściowo. W pozostałych rodzinach strat nie stwierdzono. Rodzina, która osypała się, posiadała 52 000 pszczół robotnic. W drugiej rodzinie zginęło tylko 2200 robotnic, jednak większość pozostałych pszczół w rlu była mokra na skutek przegrzania. Rodziny zamykane za pomocą werandek przetrzymywały zamykanie, jednakże straty pszczół były znaczne i wynosiły średnio 9950 pszczół. Analizując straty pszczół należy uwzględnić fakt, że w normalnych warunkach w jednej przeciętnie silnej rodzinie ginie codziennie w czasie zbierania nektaru i pyłku około 1000 pszczół robotnic. W okresie zamykania rodzin pszczelich matki przerywają czerwienie i ponownie je rozpoczynają w dniu otwarcia rodzin. W rodzinach, w których temperatura przynajmniej okresowo przekracza 40 C, zasklepiony czerw zamierał. Można to było zauważyć między innymi po tym, że wieczka tego czerwiu zapadały się. Po kilku dniach od zakończenia doświadczenia usuwane były przez pszczoły zamarłe poczwarki z komórek plastrów. WNIOSKI 1. W okresie wiosny, kiedy rodziny są słabe i zajmują około 7 ramek dadanowskich istnieje możliwość zamykania pszczół bez większego ryzyka, przy czym do tego celu najbardziej odpowiednie są werandki. 2. Zamykanie rodzin pszczelich powoduje w każdym przypadku straty pszczół robotnic. Straty te zależne są przede wszystkim od temperatury otoczenia i od siły rodzin. 3. W okresie lata, kiedy rodziny są silne i zajmują około 14 ramek dadanowskich, zamykanie rodzin jest niebezpieczne i grozi całkowitą lub częściową ich stratą. 4. Do strat w okresie zamykania należy wliczyć padłe pszczoły, zahamowanie cyklu rozwojowego i stracony pożytek w okresie zamknięcia i następnie (częściowo) w czasie około 30 dni. 167
LITERATURA C h a u v i n R. (1953) - Closing hives (to prevent spray poisoning) Bee World s. lill L ę s kir. (1974) - Ochrona pszczół przed zatruciami środkami ochrony roślin. Pszczelarstwo (4) s. 2-4. J a y c o x E. R. (1963) _ Confinement of honey bee colonies to avoid pesticide losses. J. ot Apic. Res. 2 (1) s. 43-49. K o s t e c kir. (1967) - O zabezpieczeniu pszczół przed zatruciami przy stosowaniu środków ochrony roślin. Pszczelarstwo (4) s. a,...-10. R z e g o c kij. (1967) - Jak zatrzymać pszczoły w ulu podczas opylania roślin miododajnych. Pszczelarstwo (4) s. 11-12. M o f f e t t I. O., S t i t h L. S. (1972) - Bee losses from parathion decreased as, distance from spreayed field increased. Am. Bee J. (5) s. 174-175. O s t r o w s kij N. J. (1956) - The basis of measures for protecting bees from poisoning by chemils. Apic. Abstr. 64/60. S p a n g l erm. G. (1975) - Vibration regulated honey bees Ilight for pollination in polyethylen grecn houses. Am. Bee J. (10) s. 392-393. S t e p a n i s v i l i V. G. (1974) - Ventiljacja so dna ulja i zaśćita pćel ot otrawlenij. Pcelo':Jodstvo (5) s. 28-29. S i fi P s o n J. (1960-1961) _ Nest climate regulation in honey bee colonies. Science 133 (3461) s. 1327-1333. T o fi a s k o (1960) - The question of shutting up colonies in their hives. Bee World s, 134. Z n i s z c z y ń s k i Z. (1969) - Ochrona pszczół przed zatruciami pestycydami. P!:zcze!arstwo (6) s. 6. Z n i s z c z y ń s k i Z. (1954) - Przetrzymywanie pszczół w ulach. Pszczelarstwo (5} s.1-3. f1pe~oxpohehv1e OY:EJI OT OTPABJIEHV15ł Ll, 3 M a p JI 111.(K 11, A. II 11,l\ C K PC310MC Y:CTblpC CpaBHI1TCJIbHblC rpynnsi no 4 CCMbl1, 3aKpbIBaJII1 B 1974-1975 rr. B nepuone 4,l\HeM, B rrepsoń rpynne JICTKI1 yjibcb 6blJII1 nojlhoctblo aaxpuru. BO BTOPOM npnraeaeao BKJla,l\KI1 113 nposonovaoń eetki1 a B rperseń 3aJlO)!(eHO H~I1KI1 113 ce not aan JlCT- KaMH, Y:erBcprylO rpynrry HC aaxpsrsana. Bee eembl1 B nepaone 3aKpbITI1H norrynann BOJ\Y 11J11110% caxapasur capon, OlIbIT cnenaao BeCHOM nprr cpej\hcm CI1J1C 7 pasrex. a raroxe JICTOM npn 14,l\a,1\aHOBCKI1X pavrxax. IIP0I13BcJ\eHo 113MCpeHI1C remneparypsr B pa3hbix nyaxrax rhc3j\a H CO,l\Cp)!(aHI1H,l\ByOKI1Cbl1 yrnepona. KOHCTaHTl1pOBaHO, 'lto B<::CHOM MO)!(HO aaxpuaars n-renu npn liomo~11 H~I1KOB 11 BKJJa,l\OK. 3aTo npa restneparype cpensr BbUlIC +16 [(, a CI1JIbHbIX CCMbHX (14 pamok) HCJIb3H saxpsraars yjibcb TaK KaK 6bIBaCT liojlhah norepz n-rerr. IIpl1'lI1HOM 6bIJIa HCB03MO)!(HOCrb perynaposaaaa rer-meparypsr B ynse, Mexcny revneparypoń cpensr 11 rewneparypoż B ynse B KpaMHI1X rryaxrax raesna. 06HapY)KCHO cyuiecraeaayio liojio)!(l1tcjihhylo KOppCJIH1.(I1IO, COCTaBJlHIO~CM OT p = +0,42- no P = +0,98. CPC,l\bI I1CCJIC,l\OBaHHblx MCTO,l\OB, MCHCC OlIaCHOC 6hIJlO 3aKpbIBaHI1C li'lcjli1' HblX CCMbCii rrpa nomo~11 H~I1KOB. O,l\HaKO JlCTOM, npl1mchhh :not MCTO,l\, norl16j10 B HCKOTOpblX cevrsax,l\a)!(c 14,600 nxen. qto COCTaBJlHJlO OKOJlO 30% nojlhoro I1X KO JIl1ąeCTBa, 168
PROTECTING HONEY BEES AGAINST POISONING C. Z m a r l i c k i, A. P i d e k Summary Four comparable groups, with 4 colonies each, were closed for four days in 1974_1975. In the first group the entrances of the hives were closed completely. In the secomd group pieces of wire sereen were inserted in the entrances, In the third vestibules made of board iand screen were used, The last (fourth) group was not closed. In the first and second group bees had room for gathering above the nest. During the above mentioned period all colonies were fed wrth water or 10% sugar syrup. The Investigation was performed during spring time with the averagę strength of colonies of 7 Dadant's frames, and during summer with 14 Dadant's frames. The temperature was measured at different points of the nest as we11 as the CO 2 contents. It was found that in spring time honey bees can be closed by means of vestibules and screen pieces. But when the outside temperature exceeds +16 C, hives with strong colonies (14 frames) cannot be closed, because it may happen that a11 bees will die. The temparature in such hives carmot be regulated by the bees and this constitutes the main reason of their death. Between the outside temperature and that of the hives in the extreme points of the nest, an essenlial positive correlation was found, which amounts from r = +0,42 to r = +0,98. Out of the investigated methods, the least dangerous proved to be the closing of bee colomes by means of vesbibules. However during summer time in same colomes as. many as 14000 bees died, which was about 30% of the total number of the colcny.