AWIFAUNA PRZELOTNA I ZIMUJ CA

123 Ptaki Œl¹ska 16 (2006): 123-161 Marcin Bocheñski, Zbigniew Kajzer, Pawe³ Czechowski, Grzegorz Jêdro, Jacek Cichocki, S³awomir Rubacha, Marcin Sidelnik, Andrzej W¹sicki AWIFAUNA PRZELOTNA I ZIMUJ CA ŒRODKOWEGO ODCINKA DOLINY ODRY MIGRATING AND WINTERING AVIFAUNA OF THE ODRA RIVER VALLEY MIDDLE SECTION Dolina Odry, drugiej co do wielkoœci rzeki w Polsce, jest wa nym miejscem dla ptaków w ci¹gu ca³ego roku. Ukaza³o siê kilka prac omawiaj¹cych awifaunê doliny tej rzeki, najczêœciej jednak dotyczy³y one krótkich odcinków, g³ównie w jej górnym biegu (Dyrcz 1971; Borowiec i Tarnawski 1982; Lontkowski i in. 1988; Stajszczyk 1994; Hebda i Wyszyñski 2002) lub omawia³y wyniki zimowych liczeñ (Czapulak i Betleja 1998, 2001). W przypadku œrodkowego odcinka doliny Odry poznano sk³ad awifauny lêgowej (Czechowski i in. 2002). Brak jest natomiast ca³oœciowych opracowañ omawiaj¹cych wystêpowanie ptaków w okresie przelotów i zim¹ w tej czêœci rzeki. Dotychczasowe prace z tego terenu dotyczy³y tylko wybranych grup ptaków lub pojedynczych gatunków (Lewartowski i in. 1986; Czechowski i Sidelnik 2001; Czechowski i in. 2001, 2004; Czechowski 2002; Czechowski i Jêdro 2002; Czechowski 2004a, 2004b). Wiele informacji z okresu do koñca lat 1980. zawartych jest w monografii Ptaki Œl¹ska (Dyrcz i in. 1991). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie sk³adu i liczebnoœci przelotnej i zimuj¹cej awifauny w latach 1994-2004. Podjêto tak e próbê okreœlenia znaczenia œrodkowego odcinka doliny Odry w okresie polêgowym dla niektórych grup ptaków. TEREN BADAÑ Badania prowadzono na 129 km odcinku doliny Odry pomiêdzy miejscowoœci¹ Bytom Odrzañski a ujœciem Nysy u yckiej do Odry tj. od 417

Obrzyca Mielno 124 M. Bocheñski i inni do 546 km szlaku eglugowego (ryc. 1). Szerszy opis omawianego terenu znajduje siê w pracy Czechowskiego i in. (2002). MATERIA I METODY Zasadnicz¹ czêœæ materia³u zebrano w latach 1994-2002. W tym czasie przeprowadzono 1278 kontroli wybranych fragmentów doliny Odry. Najintensywniej obserwacje prowadzono w latach 1997-2001, g³ównie na odcinku Bytom Odrz.-Krosno Odrz. (tab. 1). Pojedyncza kontrola obejmowa- ³a obserwacje na odcinku od 2 do 30 km d³ugoœci doliny (œrednio 7 km). Materia³ uzupe³niono wybranymi obserwacjami fenologicznymi lub du ych stad z lat 2003-2004. W czasie ka dej kontroli notowano liczebnoœæ wiêkszoœci ptaków wodno-b³otnych i szponiastych Falconiformes oraz niektórych wróblowych Passeriformes. W przypadku gêsi Anser sp. ograniczono siê do notowania stad w czasie intensywniejszego przelotu oraz ptaków eruj¹cych. W przypadku gatunków pospolitych notowano wiêksze stada, a tak e wczesne i póÿne obserwacje fenologiczne oraz przypadki zimowania. Fenologiê wystêpowania niektórych gatunków zaprezentowano na wykresach. Poniewa ca³y obszar badañ nie by³ kontrolowany równomiernie, wykresy dotycz¹ najlepiej zbadanego odcinka doliny (Pomorsko-Laski, 12 km) i obejmuj¹ lata 1997-2001. W tym czasie dokonano tam 250 kontroli. Dla niektórych gatunków wyliczono œredni¹ datê przylotu w latach 1995-2002, jednak nie w ka dym przypadku dysponowano danymi ze wszystkich sezonów. Krzesin Bytomiec omianka Po³êcko Osiecznica Radnica Krosno Odrz. Gry ynka Zimna Woda Nietkowice O³obok Brody Pomorsko Cigacice Czarnowo Bóbr Laski Ciemnice Nietków Wysokie Czerwieñsk Krêpa Przytoczki Zawada Wielob³oto Zabór Tarnawa Milsko D¹browa Bobrowniki Stany Nowa Sól Przyborów Ryc. 1. Mapa terenu badañ Kie³cz Siedlisko Krzycki Rów Fig. 1. Map of the study area Bytom Odrz.

125 Tab. 1. Rozk³ad dni, w których prowadzono obserwacje w latach 1994-2002 Table 1. Distribution of observation days in 1994-2002 Miesi¹c Month Rok / Year Razem 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Total I 2 7 13 20 23 14 15 9 103 II 4 13 22 19 15 16 7 96 III 8 11 18 26 24 19 17 12 135 IV 1 3 7 20 24 26 26 17 15 139 V 1 1 7 24 26 28 21 22 11 141 VI 3 2 17 17 20 15 15 9 98 VII 5 16 10 18 20 7 76 VIII 1 21 14 18 21 14 4 93 IX 1 2 1 21 19 15 17 16 7 99 X 3 4 2 25 19 14 13 11 3 94 XI 5 24 19 14 10 5 4 81 XII 2 8 16 27 26 15 14 7 8 123 Razem Total 8 32 62 228 248 226 203 175 96 1278 PRZEGL D GATUNKÓW Nur rdzawoszyi Gavia stellata. 11 XI 98 obserwowano 1 juv. pod Now¹ Sol¹ (Czechowski i in. 2004). Nur czarnoszyi Gavia arctica. Trzy obserwacje: 30 X 00 1 juv. ko³o Krêpy, 2 I 01 1 juv. ko³o Cigacic oraz 9 XI 01 1 ptak ko³o Pomorska. Perkozek Tachybabtus ruficollis. Obserwowany w ci¹gu ca³ego roku, ale najczêœciej zim¹. W czasie wiêkszoœci kontroli stwierdzano 1-2 osobniki. Nieco liczniej obserwowany w kwietniu, maksymalnie do 20 osobników 10 IV 00 na Czarnej asze. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Nieregularnie i nielicznie obserwowany w okresie migracji. Pierwszy wiosenny pojaw zanotowano 8 III 01 1 ptak pod Stanami. Najczêœciej obserwowany w drugiej po³owie marca i pierwszej po³owie kwietnia, w liczbie do 8 osobników (15 IV 00). Jesieni¹ spotykany rzadziej, w zasadzie tylko w dwóch okresach: sierpieñ-wrzesieñ (7 stwierdzeñ) oraz w grudniu (8 stwierdzeñ). NajpóŸniejsza jesienna obserwacja: 23 XII 01 1 ptak w ujœciu Czarnej Strugi. Zim¹ 1999/2000, 1 osobnik przebywa³ w ujœciu O³oboku. Ponadto pojedynzce ptaki stwierdzono 5 II 01 ko³o Starej Wsi i 8 II 01 pod Cigacicami.

126 M. Bocheñski i inni Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Trzy obserwacje pojedynczych ptaków: 19 V 98 pod Kie³czem, 28 III 99 k. Tarnawy oraz 10 i 15 IV 00 na Czarnej asze. Perkoz rogaty Podiceps auritus. Jednego ptaka widziano 9 XII 98 pod Now¹ Sol¹ (Czechowski i in. 2004). Zausznik Podiceps nigricollis. Jednego ptaka obserwowano 12-14 IV 97 na rozlewiskach popowodziowych w okolicy Bobrownik. Poza tym stwierdzony trzykrotnie wiosn¹ 2000 na Czarnej asze: 10 IV 1 ptak, 15 IV 12 ptaków i 21 IV 7 osobników oraz 23 IV 04 1 ptak k. Lasek. Kormoran Phalacrocorax carbo. Obserwowany w ci¹gu ca³ego roku, jednak najliczniej i najczêœciej w czasie wêdrówki wiosennej (ryc. 2). Szczyt tej migracji przypada³ na drug¹ po³owê marca. Notowano wtedy do 90 ptaków w czasie kontroli 11 IV 02 na Czarnej asze. Przelot jesienny najwyraÿniej zaznacza³ siê w paÿdzierniku i listopadzie. Ptaki obserwowano rzadziej ni wiosn¹, ale tak e do kilkudziesiêciu osobników w czasie kontroli, maksymalnie: 17 XI 00 100 ptaków na odcinku Pomorsko-Laski (15 km). Zimowa³ w miarê regularnie, maksymalnie do kilkunastu ptaków. B¹k Botaurus stellaris. 3 IV 99 przelotnego samca s³yszano ko³o Radnicy, a 21 IV 02 podczas nocnej kontroli na Czarnej asze s³yszano 3 poje- 100 80 60 No = 528 A B 40 20 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesi¹c / Month Ryc. 2. Dynamika liczebnoœci kormorana w dolinie Odry na odcinku Pomorsko- Laski w latach 1997-2001 A œrednia liczebnoœæ, B maksymalna liczebnoœæ ptaków w danym okresie Fig. 2. Numbers dynamics of the Shag in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 A average number, B maximum number of birds in a given period

127 dyncze, przelatuj¹ce osobniki. Raz odnotowany zim¹: 28 XII 95 1 ptak ko³o Lasek. Czapla bia³a Egretta alba. Wiosn¹ pojedyncze ptaki obserwowano: 17-18 IV 98 w Nowej Soli, 30 III 02 ko³o Lasek, 11 i 19 IV 02 na Czarnej asze oraz 30 III 02 2 ptaki ko³o G³uchowa. Jesieni¹ zanotowano 17 obserwacji 1-10 ptaków, przy czym czêœæ stwierdzeñ mog³a dotyczyæ tych samych ptaków, d³u ej pozostaj¹cych w tych samych miejscach. Najwczeœniej stwierdzona 3 VIII 01 1 ptak ko³o Przyborowa, natomiast najpóÿniej i zarazem najliczniej 12 XII 01 10 ptaków ko³o Radnicy. Zim¹ obserwowano 5 razy pojedyncze ptaki: 12 II 00 ko³o Nowej Soli, 28 I 01 poni ej Stanów, 5-9 II 01 pod Kie³czem oraz 30 XII 01 ko³o Lasek i zapewne ten sam ptak 16 I 02 w ujœciu O³oboku. Czapla siwa Ardea cinerea. Regularnie obserwowana w ci¹gu ca³ego roku (ryc. 3). Nieco czêœciej i liczniej obserwowana jesieni¹ i zim¹ (do 25 osobników 6 VIII 98 k. Nowej Soli). Wyj¹tkowe du e koncentracje zanotowano w sierpniu i wrzeœniu 1997 po lipcowej powodzi. Obserwowano wtedy do 300 osobników (7 IX) na Czarnej asze i 200 ptaków (28 VIII) pod Now¹ Sol¹. Podobnie by³o w sierpniu i wrzeœniu 2001, gdy na rozlewiskach pod Now¹ Sol¹ obserwowano do 100 czapli. Zim¹ obserwowana re- 30 N 25 20 No = 925 A B 15 10 5 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesi¹c / Month Ryc. 3. Dynamika liczebnoœci czapli siwej w dolinie Odry na odcinku Pomorsko- Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 3. Numbers dynamics of the Grey Heron in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

128 M. Bocheñski i inni gularnie, najczêœciej po kilka osobników. ¹cznie notowano do 90 czapli (tab. 2), a najwiêcej ptaków zanotowano 15 I 00 26 osobników na odcinku D¹browa-Cigacice (27 km). Czapla purpurowa Ardea purpurea. 27 IV 00 pojedynczego ptaka widziano k. Bródek (Czechowski i in. 2004). Bocian czarny Ciconia nigra. Najwczeœniejszy przylot zanotowano 19 III 95 1 ptak k. Lasek. Œrednia data przylotu przypad³a na 30 III (N = 6). Wêdrówka wiosenna s³abo zaznaczona. Z okresu wêdrówki jesiennej pochodzi 28 obserwacji z sierpnia i wrzeœnia. NajpóŸniej obserwowany 29 IX 01 1 imm. k. Cigacic. Najwiêksze stado widziano 20 VIII 97 17 osobników k. Nowej Soli. Bocian bia³y Ciconia ciconia. Najwczeœniejszy przylot zanotowano 5 III 01 1 ptak ko³o Nowej Soli. Przelot wiosenny nie zaznacza³ siê. W maju i czerwcu obserwowano zgrupowania osobników nielêgowych. Najwiêksze z nich liczy³y do 55 osobników (18 V 96) na Czarnej asze. Wiêksze stada obserwowano w sierpniu, np. 25 VIII 98 85 ptaków w okolicach Nowej Soli oraz 5 VIII 01 88 osobników ko³o Krosna Odrz. Zanotowano jeden przypadek zimowania: 17 I 01 prawdopodobnie m³odociany ptak, bêd¹cy w dobrej kondycji, przebywa³ w okolicy Milska. 160 N 120 No = 4424 A B 80 40 VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Miesi¹c / Month Ryc. 4. Dynamika liczebnoœci ³abêdzia niemego w dolinie Odry na odcinku Pomorsko-Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 4. Numbers dynamics of the Mute Swan in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

129 abêdÿ niemy Cygnus olor. Gatunek regularnie przelotny i zimuj¹cy (ryc. 4). Migracje wiosenne nie zaznacza³y siê wyraÿnie i mia³y charakter odlotu z miejsc zimowania. Do po³owy czerwca spotykano zgrupowania licz¹ce do kilkudziesiêciu ptaków, np. 15 VI 95 70 osobników k. Lasek. Latem obserwowano przede wszystkim ptaki lêgowe. Od wrzeœnia wzrasta³a czêstotliwoœæ i liczba obserwowanych ³abêdzi. Szczyt liczebnoœci przypada³ na okres grudzieñ-luty. W styczniu notowano ³¹cznie do 430 ³abêdzi (tab. 2). Spoptykano je na ca³ym odcinku, ale miejscami szczególnej koncentracji zimowych by³y: port w Nowej Soli, pola w ujœciu Bobru k. Krosna Odrz. oraz dolina Odry w okolicy Lasek. Najwiêksze stada obserwowane w tych miejscach liczy³y odpowiednio: 180 osobników (1 II 98), 185 osobników (30 XII 99) i 140 osobników (28 II 03). Od lutego liczebnoœæ ³abêdzi spada³a, choæ wyj¹tkowo 23 IV 04 zanotowano 130 ptaków na polach k. Lasek. Udzia³ ptaków pierwszo- i drugorocznych w zgrupowaniach ró ni³ siê w poszczególnych porach roku. Najwy szy by³ jesieni¹ (37%) i wraz z up³ywem okresu jesienno-zimowego mala³ do 34% zim¹ oraz 24% wiosn¹. Latem tylko wyj¹tkowo widywano drugoroczne ptaki. abêdÿ czarnodzioby Cygnus columbianus. W dniach 29 XI-12 XII 97 obserwowano 3-6 ad. w ujœciu Bobru, 7 XII 03 6 ad. i 2 imm. ko³o Retna oraz w dniach 14 XI-22 XII 04 na polach ko³o Strumienna przebywa- ³o od 2 do 7 ad. i 2 imm. abêdÿ krzykliwy Cygnus cygnus. Pierwsze ptaki pojawia³y siê na pocz¹tku listopada, najwczeœniejsza obserwacja: 1 XI 03 94 ad. i 1 imm. przy ujœciu Bobru (ryc. 5). Wêdrówka wiosenna mia³a charakter odlotu z zimowisk, choæ w marcu zaznacza³ siê szczyt liczebnoœci. Ostatnie ³abêdzie notowano w kwietniu: 13 IV 96 2 ad. i 4 imm. k. Nietkowa. Najczêœciej obserwowano stada licz¹ce po kilkanaœcie lub kilkadziesi¹t osobników. Piêciokrotnie zanotowano stada licz¹ce ponad 100 ptaków, w tym najwiêksze: 26 XII 03 477 ad. i 74 imm. w ujœciu Bobru. Udzia³ ptaków m³o- 100 N 80 60 40 20 0 No = 782 XI XII I II III IV Miesi¹c / Month Ryc. 5. Dynamika liczebnoœci ³abêdzia krzykliwego w dolinie Odry na odcinku Pomorsko-Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 5. Numbers dynamics of the Whooper Swan in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

130 M. Bocheñski i inni Tabela 2. Liczebnoœæ ptaków wodnych podczas styczniowych liczeñ w latach 1996-2002 W nawiasach podano ³¹czn¹ d³ugoœæ (km) skontrolowanych odcinków doliny Table 2. Numbers of waterbirds during the January counts in 1996-2002 In parentheses total length (km) of checked section is given Lata / Years Gatunek 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Species ( 90) ( 120) ( 109) ( 123) ( 116) ( 80) (90) Aix galericulata 1 Alcedo atthis 1 8 6 12 6 Anas acuta 2 1 Anas crecca 10 2 12 4 8 Anas penelope 1 1 3 14 7 Anas platyrhynchos 2050 1020 2400 9800 7100 4430 5700 Anser albifrons 1 Anser anser 16 1 Anser fabalis 21 300 1 15 Anser sp. 47 76 190 Ardea cinerea 23 1 49 49 88 53 26 Aythya ferina 3 2 2 14 5 14 Aythya fuligula 390 40 74 60 140 73 100 Aythya marila 2 Bucephala clangula 470 86 320 410 1200 300 470 Ciconia ciconia 1 Cygnus cygnus 71 24 190 137 71 25 43 Cygnus olor 300 51 240 340 420 430 54 Egretta alba 1 Fulica atra 8 10 43 1 36 Haliaeetus albicilla 19 10 3 7 29 8 18 Larus canus 4 3 1 Larus ridibundus 4 1 1 Lymnocryptes minimus 1 Melanitta fusca 2 Mergus albellus 13 13 10 11 34 5 30 Mergus merganser 260 56 320 400 990 200 260 Mergus serrator 1 Phalacrocorax carbo 1 1 7 7 2 4 Podiceps cristatus 1 Tachybaptus ruficollis 3 2 4 2 6 Tringa ochropus 2

131 dych najni szy by³ jesieni¹ (ok. 2%), najwy szy zim¹ (13 %), a wiosn¹ wynosi³ ok. 10%. Gêœ zbo owa Anser fabalis. Jesieni¹ pierwsze ptaki pojawia³y siê w drugiej po³owie wrzeœnia. Najczêœciej i najliczniej obserwowano przelotne stada w paÿdzierniku, do 1100 osobników dziennie (16 X 99 k. Nowej Soli). Intensywnoœæ przelotu spada³a w listopadzie. Regularnie obserwowana zim¹, w stadach licz¹cych do 400 ptaków. Migracja wiosenna rozpoczyna³a siê na pocz¹tku lutego, a najintensywaniej przebiega³a w po³owie tego miesi¹ca. Ostatnie gêsi obserwowano w kwietniu, najpóÿniej 25 IV 01 1 ptak pod Cigacicami. Wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a ptaków przelatuj¹cych. Rzadko spotykano ptaki odpoczywaj¹ce czy eruj¹ce na ziemi lub wodzie. Gêœ bia³oczelna Anser albifrons. Wêdrówka wiosenna rozpoczyna³a siê ju w po³owie lutego, a jej szczyt przypada³ na drug¹ i trzeci¹ dekadê marca. Najwiêksze obserwowane w tym czasie stada liczy³y 300 osobników. Wyj¹tkowo notowano na polach w okolicach Lasek (18-19 III 99) i na Czarnej asze (25 III 00) koncentracje licz¹ce po oko³o 1100 osobników. Przelot koñczy³ siê w kwietniu, najpóÿniejsza obserwacja: 28 IV 00 1 ptak ko³o Cigacic. Znacznie mniej intensywna wêdrówka jesienna rozpoczyna- ³a siê pod koniec wrzeœnia, najwczeœniejsza obserwacja: 24 IX 98 1 ptak ko³o Nowej Soli i trwa³a do koñca listopada. Najwiêksze stada obserwowane w tym czasie to 200 osobników ko³o Cigacic (7 X 01) i Nietkowa (16 XI 97). Z okresu zimowego pochodzi 7 obserwacji, po kilka, maksymalnie 20 osobników (12 I 98 ko³o Nowej Soli). Podobnie jak w przypadku gêsi zbo owej, znaczna wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a ptaków przelatuj¹cych. Gêgawa Anser anser. Pocz¹tek wêdrówki wiosennej trudno odró niæ od zimowania. Pierwsze migruj¹ce stada obserwowano w lutym: 8 II 99 60 osobników i 12 II 00 24 ptaki pod Krosnem Odrz. Szczyt migracji zaznacza³ siê w pierwszej po³owie marca. Pojedyncze gêgawy regularnie widywano jeszcze w kwietniu i maju, a nawet czerwcu. Obserwacje te zapewne dotyczy³y jednak ptaków, które utraci³y lêgi. Wêdrówka jesienna by³a znacznie mniej obfita ni wiosenna. Rozpoczyna³a siê w po³owie sierpnia, a szczyt osi¹ga³a pod koniec wrzeœnia i wygasa³a w paÿdzierniku. Skrajne daty: 11 VIII 98 15 osobników k. Pomorska i 24 X 01 4 ptaki k. Brodów. Zim¹ zanotowano kilkanaœcie obserwacji, najczêœciej po kilka osobników. Bernikla kanadyjska Branta canadensis. Jednego ptaka obserwowano 23 III 97 ko³o Krzesina (Czechowski i in. 2004). Bernikla bia³olica Branta leucopsis. Stwierdzona 5 razy. 17-18 III 99 4 ptaki, a 27 XI 99 1 ptaka widziano ko³o Nowej Soli. Ponadto pojedyncze ptaki obserwowano 19 III 99 na Czarnej asze, 10 III 00 ko³o Pomorska oraz 2 II 02 ko³o Radowic (Czechowski i in. 2004).

132 M. Bocheñski i inni Ohar Tadorna tadorna. Obserwowany czterokrotnie: 29 XI 97 6 ptaków k. Kie³cza, 16 IV 98 3 ad. k. Nowej Soli, 19 III 99 3 ad. na Czarnej asze oraz 7 IX 01 1 imm. k. Nowej Soli (Czechowski i in. 2004). Mandarynka Aix galericulata. Dwa stwierdzenia: 3 III 01 i 25 IV 01 prawdopodobnie tego samego samca widziano k. Przytoczek, a 21 I 02 samicê pod Krosnem Odrz. (Czechowski i in. 2004). Œwistun Anas penelope. Wêdrówka wiosenna rozpoczyna³a siê na prze- ³omie lutego i marca (ryc. 6), a swój szczyt osi¹ga³a w drugiej po³owie marca. Na Czarnej asze obserwowano wtedy stada licz¹ce do 500 osobników (19 III 99, 25 i 30 III 00). Ostatnie ptaki wiosn¹ widywane by³y do koñca kwietnia, najpóÿniejsza obserwacja: 29 IV 00 1 % k. Nowej Soli. W lipcu i sierpniu zanotowano po jednej obserwacji pojedynczych ptaków. Przelot jesienny rozpoczyna³ siê w po³owie wrzeœnia i by³ znacznie mniej obfity ni wiosenny. Najwiêksze stada obserwowano w listopadzie, np. po 40 osobników pod Pomorskiem (9 XI 01) i ko³o Przytoczek (11 XI 01). Regularnie, ale nielicznie zimowa³ (17 obserwacji podczas 5 zim), najczêœciej pojedynczo lub w parach, maksymalnie w stadach po kilka osobników. Krakwa Anas strepera. Pierwsze obserwacje wiosenne pochodz¹ z pocz¹tków marca: 2 III 00 2 ptaki ko³o Nowej Soli, 4 III 02 1 ptak ko³o Cigacic. Najliczniej wiosn¹ obserwowana na prze³omie marca i kwietnia. 150 N 120 No = 631 A B 90 60 30 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesi¹c / Month Ryc. 6. Dynamika liczebnoœci œwistuna w dolinie Odry na odcinku Pomorsko- Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 6. Numbers dynamics of the Wigeon in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

133 Najwiêksze stado: 30 osobników 21 IV 00 na Czarnej asze. Obserwacje z koñca maja i czerwca dotycz¹ najprawdopodobniej osobników lêgowych (Czechowski i in. 2002). Z okresu migracji jesiennej pochodzi zaledwie 10 obserwacji (IX 3, X 3, XI 4). Najczêœciej notowano pojedyncze osobniki, maksymalnie 4 ptaki. Ponadto trzy razy obserwowana pod koniec grudnia: 25 XII 96 5 ptaków ko³o Tarnawy oraz 29 XII 99 i 18 XII 01 pojedyncze osobniki pod Now¹ Sol¹. Cyraneczka Anas crecca. Pocz¹tek migracji wiosennej trudno odró - niæ od zimowania. Szczyt przelotu przypada³ na prze³om marca i kwietnia (ryc. 7). Na Czarnej asze obserwowano wtedy stada licz¹ce do 500 osobników (30 III 00). W V-VIII obserwowana by³a rzadko i nielicznie. Wyj¹tkowo w roku 2001, na rozlewiskach pod Now¹ Sol¹ notowano do 550 ptaków (21 VIII 01). Migracja jesienna by³a znacznie mniej intensywna ni wiosenna. W tym czasie najwiêksze stado zaobserwowano 11 XI 01 30 osobników k. Przytoczek. Zim¹ obserwowana regularnie, ale nielicznie. Najczêœciej notowano 1-4 osobniki, maksymalnie: 15 I 00 12 ptaków na Czarnej asze. Krzy ówka Anas platyrhynchos. Najliczniej obserwowana zim¹, kiedy notowano koncentracje do 2500 osobników na kilkunastu kilometrach d³ugoœci rzeki. ¹cznie w styczniu notowano do 9800 ptaków (tab. 2). Mak- 300 N 100 75 No = 817 A B 50 25 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesi¹c / Month Ryc. 7. Dynamika liczebnoœci cyraneczki w dolinie Odry na odcinku Pomorsko- Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 7. Numbers dynamics of the Teal in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

134 M. Bocheñski i inni symalnie stwierdzono 2800 ptaków (20 I 00) na odcinku Krosno Odrz.- Po³êcko (15 km). Najmniej liczna póÿn¹ wiosn¹ i latem. Najwiêksze koncentracje w tym czasie nie przekracza³y kilkudziesiêciu osobników. Wyj¹tkowo latem 2001, na rozlewiskach w okolicy Nowej Soli obserwowano stada licz¹ce do 1100 ptaków (21 VIII 01). Od drugiej po³owy sierpnia liczebnoœæ krzy ówek na Odrze wzrasta³a. Ro eniec Anas acuta. Przelot wiosenny rozpoczyna³ siê pod koniec lutego i by³ najintensywniejszy w ostatniej dekadzie marca. Najwiêksze stada (120 i 250 ptaków) zanotowano odpowiednio 25 i 30 III 00 na rozlewiskach pod Krosnem Odrz. Graniczne daty migracji: 22 II 97 6 osobników ko³o Krosna Odrz. i 20 IV 01 3 ptaki pod Cigacicami. Wêdrówka jesienna by³a mniej intensywna ni wiosenna i rozpoczyna³a siê na pocz¹tku paÿdziernika, osi¹gaj¹c niewielki szczyt w po³owie miesi¹ca. Najwiêksze stado: 17 X 97 11 osobników ko³o Nowej Soli. Przelot wygasa³ w po³owie listopada. Graniczne daty: 1 X 98 2 osobniki i 5 XII 98 1 ptak k. Tarnawy. Ponadto, w okresie od po³owy grudnia do po³owy lutego zanotowano 10 obserwacji pojedynczych ptaków. Cyranka Anas querquedula. Wiosn¹ pierwsze ptaki pojawia³y siê zazwyczaj w drugiej po³owie marca. Œrednia data przylotu przypad³a na 19 III (N= 6), z najwczeœniejsz¹ obserwacj¹ 4 III 02 1 osobnik ko³o Cigacic. Najliczniej wystêpowa³a w kwietniu. W tym czasie na Czarnej asze obserwowano stada licz¹ce do 70 osobników (2 IV 00). Rzadziej i zdecydowanie mniej licznie notowana latem i jesieni¹, najczêœciej po kilka osobników. Raz widziano stado 70 osobników 24 VIII 01 pod Cigacicami. Wyj¹tkowo, w sierpniu 2001, na rozlewiskach po Now¹ Sol¹ obserwowano stado licz¹ce 160 ptaków 3 VIII 01. Ostatnia obserwacja jesienna pochodzi z 10 X 98 1 ptak ko³o Brodów. P³askonos Anas clypeata. Wêdrówka wiosenna zaczyna³a siê w po³owie marca. Najwczeœniejsze stwierdzenie: 18 III 00 2 ptaki na Czarnej asze. Nasilenie przelotu obserwowano w drugiej dekadzie kwietnia. Najwiêksze stada liczy³y 70 osobników (21 IV 00 na Czarnej asze). Przelot przeci¹ga³ siê do pocz¹tków czerwca. Ostatnia obserwacja wiosenna: 11 VI 02 4 ptaki k. Czerwieñska. Znacznie mniej intensywna migracja jesienna rozpoczyna³a siê na prze³omie lipca i sierpnia, i rozci¹ga³a siê do po³owy listopada. Graniczne daty: 31 VII 01 1 osobnik i 13 XI 99 1 ptak obie obserwacje pod Now¹ Sol¹. Najwiêksze zgrupowanie jesienne (30 osobników) zanotowano 24 VIII 01 ko³o Cigacic. G³owienka Aythya ferina. Pocz¹tek migracji wiosennej trudno odgraniczyæ od zimowania. WyraŸny szczyt przelotu zaznacza³ siê w drugiej po- ³owie marca (ryc. 8). Najwiêksze stada obserwowane wiosn¹ liczy³y do 150

135 osobników. Raz stwierdzono stado 220 ptaków 21 III 00 k. Radnicy. Ostatnie ptaki by³y obserwowane pod koniec maja. Jesieni¹, pojedyncze g³owienki pojawia³y siê na Odrze ju pod koniec lipca. Najwczeœniejsze jesienne stwierdzenie: 31 VII 01 2 osobniki k. Nowej Soli. Jednak nieco czêœciej i liczniej obserwowane by³y dopiero pod koniec listopada i w grudniu. Corocznie, ale nielicznie (najczêœciej po kilka osobników) zimowa³y. Najwiêksze zimowe stado 41 ptaków stwierdzono 19 XII 97 k. Brodów. Czernica Aythya fuligula. Podobnie jak w przypadku g³owienki, pocz¹tek migracji wiosennej by³ trudny do odró nienia od zimowania. Szczyt przelotu przypada³ na drug¹ po³owê marca (ryc. 9). Obserwowano wtedy stada licz¹ce do 200 osobników (6 III 96, ko³o Lasek). Wêdrówka rozci¹ga- ³a siê jeszcze do po³owy maja. W miesi¹cach letnich kilkukrotnie obserwowano pojedyncze ptaki. S³abo zaznaczona migracja jesienna rozpoczyna³a siê na prze³omie paÿdziernika i listopada. Wzrost liczebnoœci zaznacza³ siê w grudniu. Zimowa³a regularnie, najczêœciej w stadach licz¹cych kilkanaœcie osobników. Wyj¹tkowo 12 I 96 zanotowano 82 ptaki ko³o Po³êcka. Ogorza³ka Aythya marila. Obserwowana czterokrotnie: 3-9 II 01 1 & w Nowej Soli, 28 XII 01 na odcinku od Bytomia Odrz. do Nowej Soli (13 km) odnotowano ³¹cznie 4 && i 3 %% imm., 30 XII 01 1 & i 1 % imm. k. Bródek, a 16 I 02 1 % ad. k. Nietkowa. 100 N 80 No = 554 A B 60 40 20 0 VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Miesi¹c / Month Ryc. 8. Dynamika liczebnoœci g³owienki w dolinie Odry na odcinku Pomorsko- Laski w latach 1997-2001. Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 8. Numbers dynamics of the Pochard in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

136 M. Bocheñski i inni Edredon Somateria mollissima. 22 IV 97 widziano doros³ego samca ko³o Nowej Soli (Czechowski i in. 2004). Lodówka Clangula hyemalis. 9 XII 98 obserwowano samicê ko³o Kie³cza (Czechowski i in. 2004). Markaczka Melanitta nigra. Pojedyncze ptaki w upierzeniu samic widziano 9 XII 98 k. Nowej Soli i 7 XII 01 k. Pomorska (Czechowski i in. 2004). Uhla Melanitta fusca. Pojedyncze ptaki w upierzeniu samic obserwowano: 29 XII 99 ko³o Wielob³ota, 15 I 00 pod Cigacicami, 2 XII 01 k. Leœnej Góry, 28 XII 01 powy ej Starej Wsi oraz 30 XII 01 k. Lasek. Ponadto: 15 I 00 1 ptak pod Milskiem. G¹go³ Bucephala clangula. Jesieni¹ pierwsze osobniki pojawia³y siê na Odrze w drugiej po³owie paÿdziernika; najwczeœniejsze daty: 17 X 97 i 17 X 00 po 1 osobniku k. Nowej Soli i Nietkowa. Szczyt liczebnoœci przypada³ w grudniu i pierwszej po³owie stycznia (ryc. 10). Maksymalnie w tym czasie zanotowano 300 osobników na 17 km odcinku Milsko-Cigacice (29 XII 99). W styczniu notowano ³¹cznie do prawie 1200 ptaków (tab. 2). Pocz¹tek wêdrówki wiosennej trudno zauwa alny, niewielkie nasilenie migracji wystêpowa³o w po³owie marca. Przelot ustawa³ na pocz¹tku kwietnia. Potem obserwowane by³y ptaki lêgowe (Czechowski i in. 2002). Latem obserwowany tylko raz: 20 VIII 97 1 ptak k. Nowej Soli. 100 N No = 1284 80 A B 60 40 20 0 VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Miesi¹c / Month Ryc. 9. Dynamika liczebnoœci czernicy w dolinie Odry na odcinku Pomorsko-Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 9. Numbers dynamics of the Tufted Duck in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

137 Bielaczek Mergus albellus. Zwykle pierwsze bielaczki notowano w pierwszej po³owie grudnia, choæ najwczeœniejsze stwierdzenie pochodzi z 17 XI 00 3 ptaki w szatach &/imm. k. Nietkowa. Zim¹ spotykany na ca³ym odcinku, w stadkach licz¹cych maksymalnie 25 osobników (20 I 00, pod Czarnowem). W marcu, w czasie wyraÿnie zaznaczaj¹cego siê przelotu wiosennego, ptaki obserwowano czêœciej. Najwiêksze stado z tego okresu to 28 ptaków 17 III 00 k. Radnicy. Ostatnie ptaki widywane by³y do po³owy kwietnia. Ostatnia obserwacja: 19 IV 02 6 ptaków na Czarnej asze. Szlachar Mergus serrator. Stwierdzony siedmiokrotnie. Pojedyncze ptaki w upierzeniu samic obserwowano: 12 XI 94 ko³o Tarnawy, 13 XII 97 poni- ej Nowej Soli, 9 XII 98 pod Star¹ Wsi¹, 7 XII 01 k. Brodów oraz 26 XII 02 w Kroœnie Odrz. Poza tym: 13 I 96 1 % ko³o Brodów, a w dniach 5 II-8 IV 99, 1 % przebywa³ w rejonie Nowej Soli (20 obserwacji). Nurogêœ Mergus merganser. W okresie od V do VIII notowany niezbyt czêsto i nielicznie (ryc. 11). Wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a ptaków lêgowych (Czechowski i in. 2002). Dopiero od po³owy listopada obserwowany by³ wyraÿny wzrost liczebnoœci na Odrze. Najliczniej wystêpowa³ w grudniu i styczniu. W styczniu 2000 na kontrolowanym odcinku zimowa³o ptrawie 1000 ptaków (tab. 2). W tym czasie notowano zgrupowania licz¹ce ponad 200 ptaków na kilkunastu kilometrach rzeki, np. 29 XII 99 220 250 N 200 No = 3019 A B 150 100 50 0 VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Miesi¹c / Month Ryc. 10. Dynamika liczebnoœci g¹go³a w dolinie Odry na odcinku Pomorsko-Laski w latach 1997-2001 Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 10. Numbers dynamics of the Goldeneye in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

138 M. Bocheñski i inni ptaków na odcinku Tarnawa-Cigacice (12 km), 15 I 00 245 osobniki na odcinku D¹browa-Cigacice (27 km). Od po³owy lutego liczebnoœæ spada³a. Trzmielojad Pernis apivorus. Bardzo nielicznie obserwowany w czasie migracji, czêœciej jesieni¹. Wiosn¹ obserwowano w zasadzie przylot ptaków na tereny lêgowe. Najwczeœniej zanotowany 22 IV 00 1 ptak k. Bytomia Odrz. Wiêkszoœæ obserwacji z okresu V-VII dotyczy³a ptaków lêgowych (Czechowski i in. 2002). Najczêœciej notowano trzmielojady w sierpniu (17 obserwacji i 23 ptaków), w tym 6 VIII 00 4 ptaki pod Now¹ Sol¹. Siedmiu kolejnych obserwacji pojedynczych ptaków dokonano we wrzeœniu. Ostatniego ptaka widziano 20 IX 02 na Czarnej asze. Kania czarna Milvus migrans. Wêdrówka wiosenna mia³a charakter przylotu na lêgowiska. Œrednia data przylotu przypad³a na 25 III (N = 8), z najwczeœniejszym stwierdzeniem: 10 III 00 1 osobnik k. Nietkowa (Czechowski 2004b). Migracja jesienna zaznacza³a siê wyraÿniej, szczególnie w sierpniu. Obserwowano wtedy maksymalnie do 4 ptaków np. 24 VII 01 pod Cigacicami i 27 VIII 99 k. Lasek. Ostatnie ptaki notowano w po³owie wrzeœnia: 17 IX 95 1 ptak k. Lasek (Czechowski 2004b). Kania ruda Milvus milvus. Pierwsze kanie pojawia³y siê zwykle w drugiej po³owie lutego. Œrednia data przylotu przypada³a na 25 II (N = 8), 120 N 90 No = 2610 A B 60 30 0 VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Miesi¹c / Month Ryc. 11. Dynamika liczebnoœci nurogêsi w dolinie Odry na odcinku Pomorsko- Laski w latach 1997-2001. Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 11. Numbers dynamics of the Goosander in the Odra River valley between Pomorsko and Laski in 1997-2001 Explanations see fig. 2

139 z najwczeœniejsz¹ dat¹: 13 II 01 1 osobnik k. Pomorska. W po³owie marca kanie obserwowane by³y czêœciej i liczniej: do 9 ptaków 16 III 01 k. Nietkowa (Czechowski 2004b). W okresie letnio-jesiennym najliczniej obserwowana we wrzeœniu. Spotykano wtedy do 9 osobników (3 IX 01 k. Cigacic). Migracja przeci¹ga³a siê do koñca paÿdziernika. Ostatnia jesienna obserwacja pochodzi z 22 XI 98 1 osobnik k. Nowej Soli. Zim¹ 1998/ 1999 jedna kania przebywa³a w okolicy Tarnawy. Bielik Haliaeetus albicilla. Regularnie obserwowany nad Odr¹ w ci¹gu ca³ego roku, jednak najczêœciej i najliczniej zim¹ oraz wczesn¹ wiosn¹. Z okresu V-XI pochodzi 100 obserwacji 143 osobników, natomiast w miesi¹cach XII-IV zanotowano 291 obserwacji 438 ptaków. W po³owie stycznia 2000 na ca³ym odcinku doliny sttwierdzono 29 bielików. Znaczna wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a pojedynczych ptaków. W okresie zimowo-wiosennym obserwowano do 6 bielików, np. 10 III 01 w okolicach Brodów (Czechowski 2004b). Œredni udzia³ ptaków m³odych by³ najwiêkszy wiosn¹ (32%) i latem (26%), a wyraÿnie mniejszy jesieni¹ (13%) i zim¹ (14%). B³otniak stawowy Circus aeruginosus. Pierwsze ptaki pojawia³y siê zwykle w drugiej po³owie marca. Œrednia data przylotu przypad³a na 26 III (N = 8), z najwczeœniejsz¹ obserwacj¹: 17 III 00 1 % imm. pod Laskami (Czechowski 2004b). Szczyt przelotu wiosennego zaznacza³ siê w pierwszej po³owie kwietnia. Wiosn¹ stwierdzano do 6 ptaków, np. 31 III 01 ko³o Radnicy. Koczowanie polêgowe, a potem migracja jesienna rozpoczyna³a siê na prze³omie lipca i sierpnia. Najliczniej b³otniaki obserwowane by³y na prze³omie sierpnia i wrzeœnia do 6 ptaków 21 VIII 98 k. Wysokich. Przelot trwa³ do pocz¹tku paÿdziernika. Ostatnia obserwacja pochodzi z 15 X 01 i dotyczy 1 & widzianej pod Now¹ Sol¹. B³otniak zbo owy Circus cyaneus. Pierwsze b³otniaki notowano w ostatniej dekadzie wrzeœnia. Najwczeœniejszy jesienny pojaw zanotowano 20 IX 02 1 & na Czarnej asze. W miesi¹cach jesiennych przelot nasila³ siê i przechodzi³ w zimowanie. Nieco czêœciej b³otniaki obserwowano w styczniu. Pocz¹tek wêdrówki wiosennej trudno odró niæ od zimowania. Najliczniej obserwowany w marcu, szczególnie w drugiej po³owie. Przelot wygasa³ na pocz¹tku maja. Ostatnia obserwacja wiosenna pochodzi z 3 V 97 1 & pod Czarnowem. Ponadto, pojedyncze doros³e samce zanotowano 5 VI 99 k. Lasek, 2 VII 95 k. Radnicy i 23 VII 03 k. Brodów (Czechowski 2004b). Jednak trudno stwierdziæ, czy dotycz¹ one ptaków migruj¹cych, czy koczuj¹cych po stracie lêgów. Najczêœciej obserwowano 1-2 ptaki. Wyj¹tkowo, 15 II 02 pod Now¹ Sol¹ obserwowano 1 % ad. i 12 ptaków w szatach samic lub m³odocianych. Niemal w ka dym miesi¹cu udzia³ samców wœród obserwowanych ptaków by³ ni szy ni samic i m³odych.

140 M. Bocheñski i inni B³otniak stepowy Circus macrourus. 30 XII 01 obserwowano samicê na polach ko³o Lasek (Czechowski i in. 2004). B³otniak ³¹kowy Circus pygargus. Poza miejscami lêgowymi (Czechowski i in. 2002) zanotowany 13 razy (III 1, IV 3, V 2, VIII 4, IX 3). Skrajne daty: 12 III 99 1 imm. k. Lasek (Czechowski 2004) i 26 IX 00 1 imm. k. Cigacic. Dwa razy obserwowano doros³e samce i dwa razy doros³e samice. Pozosta³e obserwacje dotyczy³y ptaków w szatach m³odocianych. Jastrz¹b Accipiter gentilis. Mimo, e gniazduj¹ce w Polsce populacje tego gatunku s¹ osiad³e (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003), to w okresie wêdrówek wzrasta³a czêstotliwoœæ obserwacji i liczba obserwowanych ptaków w dolinie Odry. WyraŸnie liczniej obserwowany w paÿdzierniku. Czêœciej notowany tak e zim¹, przede wszystkim w styczniu. Wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a pojedynczych ptaków, a najwiêcej w czasie kontroli zanotowano cztery osobniki. Krogulec Accipiter nisus. Pocz¹tek migracji wiosennej trudno odró niæ od zimowania. Przelot wyraÿnie zaznacza³ siê w po³owie marca. Pocz¹tek migracji jesiennej (i/lub dyspersji polêgowej) mo na by³o zaobserwowaæ ju w sierpniu. Jednak najwiêksze nasilenie przelotu przypada³o oko³o po³owy paÿdziernika, np. 24 X 01, k. Nietkowa, w ci¹gu kilku godzin obserwacji zanotowano 20 przelatuj¹cych ptaków (Czechowski i Jêdro 2002). Zim¹ obserwowany by³ regularnie, najczêœciej pojedyncze osobniki. Myszo³ów Buteo buteo. Migracja wiosenna niezbyt obfita. NajwyraŸniej zaznacza³a siê na prze³omie lutego i marca, kiedy notowano do 50 osobników w ci¹gu kilku godzin obserwacji (10 III 01 ko³o Nowej Soli). Przelot jesienny by³ znacznie bardziej intensywny. Rozpoczyna³ siê pod koniec sierpnia, a najwiêksze nasilenie obserwowano na prze³omie paÿdziernika i listopada. W czasie kontroli notowano wówczas do ponad 100 migruj¹cych ptaków. Najliczniejszy przelot obserwowano 24 X 01 na odcinku Pomorsko-Laski, kiedy w ci¹gu kilku godzin przelecia³o ok. 580 myszo³owów (Czechowski i Jêdro 2002). Zim¹ regularnie, ale nielicznie (najczêœciej pojedyncze osobniki), obserwowany na ca³ym odcinku doliny. Najwiêcej, po 13 ptaków, na kilkunastu kilometrach doliny obserwowano 16 i 24 I 99 w okolicach Lasek i Nowej Soli. Dwukrotnie ko³o Wyszyny 30 X 00 i 11 XI 01 obserwowano pojedyncze osobniki myszo³owa wschodniego B. b. vulpinus (Czechowski i in. 2004). Kurhannik Buteo rufinus. Doros³ego ptaka widziano 13 V 00 ko³o Lasek (Czechowski i in. 2001). Myszo³ów w³ochaty Buteo lagopus. Regularnie wystêpowa³ w okresie migracji i zimowania. Pierwsze ptaki pojawia³y siê w po³owie listopada. Ostatnie osobniki obserwowano jeszcze w kwietniu. Skrajne daty obser-

141 wacji to: 14 X 01 1 osobnik k. Nowej Soli i 21 IV 00 1 ptak pod Cigacicami. Najczêœciej obserwowany w grudniu i styczniu. Rozk³ad obserwacji w poszczególnych miesi¹cach: X 6 (10 ptaków), XI 3 (3), XII 18 (22), I 17 (22), II 12 (18), III 8 (12), IV 2 (2). Zwykle obserwowano pojedyncze ptaki, tylko 15 II 02 widziano w sumie 5 ptaków pod Now¹ Sol¹. Orlik krzykliwy Aquila pomarina. Jednego ptaka widziano 2 IV 02 ko³o Lasek (Czechowski i in. 2004). Orze³ek Hieraaetus pennatus. 12 V 01 widziano osobnika odmiany jasnej ko³o Krosna Odrz. (Czechowski i in. 2004). Rybo³ów Pandion haliaetus. Z okresu wiosennego pochodzi 17 obserwacji, z najwczeœniejsz¹: 30 III 02 k. Lasek (Czechowski 2004b). Migracja jesienna bardziej obfita, rozpoczyna³a siê w drugiej po³owie sierpnia, a najczêœciej ptaki widywane by³y we wrzeœniu. NajpóŸniejsza obserwacja: 24 X 01 1 osobnik k. Lasek (Czechowski i Jêdro 2002). Raz widziano 2 ptaki 4 IX 98 na Czarnej asze, poza tym wszystkie obserwacje dotyczy³y pojedynczych osobników. Pustu³ka Falco tinnunculus. Mimo, e jest to gatunek w du ej mierze osiad³y mo na wyró niæ przeloty wiosenne oraz, w szczególnoœci, jesienne. Wiosn¹, najczêœciej i najliczniej pustu³ki obserwowane by³y w po³owie marca. W tym czasie notowano do 6 pustu³ek w czasie kontroli, np. 24 III 01 k. Nowej Soli. Od kwietnia do koñca lipca w dolinie Odry obserwowane by³y przede wszystkim ptaki lêgowe (Czechowski i in. 2002). Przelot jesienny zaznacza³ siê od sierpnia do listopada, a najliczniej pustu³ki obserwowano we wrzeœniu. Widywano w tym czasie do 8 pustu³ek dziennie, np. 21 IX 98 i 26 IX 99 pod Now¹ Sol¹. Regularnie, ale bardzo nielicznie (maksymalnie do 6 ptaków) spotykana zim¹, na ca³ym kontrolowanym odcinku doliny. Kobczyk Falco vespertinus. Stwierdzony dwukrotnie: 10 IX 00 1 & ko³o Wyszyny i 27 VIII 01 1 juv. ko³o Nowej soli (Czechowski i in. 2004). Drzemlik Falco columbarius. W omawianym okresie stwierdzony 16 razy (IX 1, X 3, XII 3, I 2, II 2, III 3 i IV 2). Skrajne daty pojawów: 28 IX 99 1 &/imm. k. Cigacic i 17 IV 02 1 % k. Lasek. Dziewiêæ obserwacji dotyczy³o doros³ych samców, pozosta³e samic lub ptaków m³odych. Kobuz Falco subbuteo. Pierwsze kobuzy przylatywa³y w drugiej po³owie kwietnia, (œrednio 25 IV, N = 5), a najwczeœniejsze stwierdzenie pochodzi z 12 IV 98 1 ptak k. Nowej Soli. Przelot wiosenny nie zaznacza³ siê. W tym czasie obserwowano pojedyncze ptaki. Jesieni¹, szczególnie we wrzeœniu ptaki obserwowane by³y czêœciej. Maksymalnie jednego dnia 1 IX 00 k. Nietkowa obserwowano 4 osobniki (w jednej grupie) (Czechowski

142 M. Bocheñski i inni 2004b). Ostatnie ptaki notowano do koñca paÿdziernika. NajpóŸniejsza obserwacja: 15 XI 03 1 imm. ko³o Przyborowa. Raróg Falco cherrug. Jednego ptaka widziano 1 IX 00 ko³o Nietkowa (Czechowski i in. 2001). Sokó³ wêdrowny Falco peregrinus. W omawianym okresie zanotowano 7, wy³¹cznie jesiennych, obserwacji. Piêciokrotnie gatunek ten odnotowano w okolicach Nowej Soli: 10 X 98 1 imm., 22 VIII 99 1 imm., 26 IX 99 1 ptak, 1 X 99 1 ad. oraz 30 IX 01 1 ad. Ponadto 24 X 01 widziano 1 imm. k. Nietkowa, a 29 XII 01 1 ad. k. Krosna Odrzañskiego. Przepiórka Coturnix coturnix. Najwczeœniejsze stwierdzenie: 13 IV 99 1 % pod Nietkowem. Wodnik Rallus aquaticus. Poza okresem lêgowym zanotowany 24 razy. Rozk³ad liczby obserwacji w poszczególnych miesi¹cach jest nastêpuj¹cy: III 3, IV 4, VIII 5, IX 5, X 6, XI 1. Najwczeœniej s³yszano 3 wodniki przelatuj¹ce noc¹, 27 III 99 k. Przytoczek. NajpóŸniej obserwowano 1 ptaka 2 XI 01 k. Pomorska. Najczêœciej stwierdzano 1-3 ptaki. Na Czarnej asze dwukrotnie zanotowano po cztery ptaki (4 i 10 IV 00). Kropiatka Porzana porzana. W okresie migracji pojedyncze samce stwierdzono 4 V 99 k. Nowej Soli i 21 IV 00 na Czarnej asze. Ponadto 29 IV 99 s³yszano 2 %% k. D¹browy oraz 19 IV 03 1 % k. Ciemnic. Derkacz Crex crex. Mimo, e gatunek ten miejscami licznie wystêpuje na obszarze badañ (Czechowski i in. 2002), spoza okresu lêgowego pochodz¹ tylko trzy obserwacje: 30 IV 99 1 % k. Nowej Soli, 4 IX 98 1 ptak na Czarnej asze oraz 20 IX 00 1 ptak na polach k. Cigacic. Kokoszka Gallinula chloropus. W czasie wêdrówki wiosennej obserwowana tylko 5 razy: 24 IV 96 3 osobniki i 29 IV 96 4 ptaki ko³o Nietkowa, ponadto pojedyncze ptaki widziano 28 II 01 k. Cigacic, 8 III 01 k. Nietkowa oraz 8 IV 96 pod Tarnaw¹. Jesieni¹ obserwowana czêœciej: 10 razy we wrzeœniu, 7 razy w paÿdzierniku oraz raz w listopadzie: 1 XI 02 2 ptaki w Nowej Soli. Z okresu zimowego pochodz¹ dwie dalsze obserwacje: 10 I 01 1 ptak k. Nietkowa i 30 XII 01 2 ptaki ko³o Nowej Soli. yska Fulica atra. Pierwsze stwierdzenia z okresu migracji wiosennej pochodz¹ z po³owy lutego 13 II 01 4 osobniki k. Pomorska i 22 II 01 6 ptaków w Cigacicach. NajwyraŸniej przelot zaznacza³ siê na prze³omie marca i kwietnia. W tym okresie najczêœciej widywane by³y stada licz¹ce do kilkudziesiêciu ptaków, maksymalnie: 21 III 96 65 osobników k. Lasek. Migracja jesienna prawie zupe³nie nie zaznacza³a siê. Zanotowano w tym czasie jedynie 10 obserwacji (X 3, XI 7). Zimowanie ³ysek stwierdzano rokrocznie. Sta³ymi miejscami by³y okolice portu w Nowej Soli, gdzie maksymalnie zanotowano 90 osobników (5 II 01) i okolice mostu w Kro-

143 œnie Odrz., do 30 ptaków 30 I 01 i 4 II 01. Ponadto, ka dego roku obserwowano ³yski w kilku innych miejscach. Wyj¹tkowo du o (165 ptaków) zanotowano 8 II 01 pod Cigacicami. uraw Grus grus. Pierwsze wiosenne pojawy, od 1 do 25 ptaków, notowano w pierwszej po³owie lutego. Œrednia data przylotu przypad³a na 18 II (N = 7), z najwczeœniejszym zanotowanym przylotem: 8 II 01 1 ptak pod Cigacicami i 1 osobnik pod Kie³czem. Szczyt przelotu przypada³ na drug¹ po³owê marca. Najwiêksze stada z tego okresu liczy³y 35 osobników (30 III 00 k. Lasek). W okresie IV-VII, oprócz ptaków lêgowych, widywano stada licz¹ce nawet kilkadziesi¹t osobników, np. 21 IV 00 48 ptaków na Czarnej asze. W drugiej po³owie sierpnia rozpoczyna³a siê migracja jesienna. Jej szczyt najwyraÿniej zaznacza³ siê w drugiej po³owie paÿdziernika, gdy w czasie kontroli obserwowano od 50 do 330 przelatuj¹cych ptaków. Dwa razy obserwowany póÿn¹ jesieni¹: 7 XI 01 6 ptaków k. Lasek oraz 27 XI 99 3 ptaki pod Now¹ Sol¹. Zim¹ dwa stwierdzenia: 22 XII 00 10 osobników k. Lasek i 18 I 01 4-5 osobników na Czarnej asze. Ostrygojad Haematopus ostralegus. Pojedyncze ptaki widziano 12 IV 98 ko³o Czarnowa, 9 V 98 k. Milska oraz 12 IV 99 k. Cigacic (Czechowski i in. 2004). Ponadto 14 V 96 zanotowano dwa ptaki pod Czarnowem. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Najwczeœniejszy przylot stwierdzono 4 IV 99, kiedy pojedyncze ptaki widziano ko³o Nowej Soli i Pomorska. W lipcu czêstotliwoœæ obserwacji i liczebnoœæ ptaków wzrasta³a, gdy pojawia³y siê rodziny z ptakami m³odymi. NajpóŸniejsza obserwacja: 17 IX 97 3 osobniki k. Lasek. Sieweczka obro na Charadrius hiaticula. W 12 obserwacjach zanotowano ³¹cznie 16 ptaków. Dwa razy wiosn¹ (po 2 ptaki): 18 III 99 k. Nowej Soli oraz 4 V 94 k. Lasek. Poza tym obserwowana raz w lipcu, 5 razy w sierpniu i 4 razy we wrzeœniu. NajpóŸniejsza obserwacja: 19 IX 97 1 osobnik pod Now¹ Sol¹. Siewka z³ota Pluvialis apricaria. Wiosn¹ odnotowano 70% ogó³u stwierdzeñ i ponad 94% ogó³u osobników. Pierwsze siewki widywano ju w lutym: 9 II 01 1 ptak k. Nietkowa. Maksymalnie w tym okresie zanotowano: 200 ptaków 9 III 01 na oziminach pod Now¹ Sol¹ oraz 180 ptaków 25 III 00 na Czarnej asze. Wiosn¹ ostatnie siewki widziano 10 IV 00 36 osobników na Czarnej asze. W okresie jesiennym zanotowano tylko 17 obserwacji, najpóÿniej: 21 XI 04 22 ptaki k. Krosna Odrz. Siewnica Pluvialis squatarola. Wiosn¹ tylko jedna obserwacja: 16 V 99 1 ptak w szacie godowej ko³o Starej Wsi. Jesieni¹ cztery obserwacje pojedynczych ptaków: 23 i 29 X 99 ko³o Pomorska, 6 XI 99 pod Now¹ Sol¹ oraz 1 X 01 ko³o G³uchowa.

144 M. Bocheñski i inni Czajka towarzyska Vanellus gregarius. 12 IV 97 widziano doros³ego ptaka ko³o Lasek (Czechowski i Sidelnik 2001). Czajka Vanellus vanellus. Najwczeœniejsza obserwacja pochodzi ju z 30 I 02 70 osobników k. Nietkowa. Œrednia data przylotu przypad³a na 15 II (N = 8). Wiosn¹ obserwowano do ponad 2600 przelatuj¹cych ptaków w ci¹gu kilku godzin (13 III 00 k. Cigacic). Ju w pierwszej po³owie czerwca obserwowano stada, licz¹ce ponad 100 ptaków, podejmuj¹ce wêdrówkê jesienn¹. Maksymalnie zanotowano 150-160 osobników 26 VI 99 pod Krosnem Odrz. Migracja jesienna by³a bardzo rozci¹gniêta w czasie, ale mniej obfita ni wiosn¹. Maksymalnie w tym okresie obserwowano stada licz¹ce do 900 ptaków (13 IX 97 k. Nowej Soli). Najwiêksze nasilenie przelotu jesiennego zanotowano 16 X 00, gdy pod Cigacicami w ci¹gu kilku godzin przelecia³o blisko 1300 osobników. Ostatnie czajki widywano zwykle w listopadzie. Wyj¹tkowo póÿno pojedyncze osobniki obserwowano 22 XII 00 pod Laskami i 19 XII 04 k. Czerwieñska. Biegus malutki Calidris minuta. 10 stwierdzeñ wy³¹cznie z sierpnia i wrzeœnia, ³¹cznie 33 ptaki. Skrajne daty pojawów: 22 VIII 99 3 osobniki k. Nowej Soli i 18 IX 98 5 juv. na wirowni k. Krosna Odrz. Maksymalnie zanotowano 11 ptaków (4 IX 98) powy ej Krosna Odrz. Biegus ma³y Calidris temminckii. Stwierdzony szczeœciokrotnie (Czechowski i in. 2004). Cztery razy pojedyncze ptaki spotkano ko³o Nowej Soli: 6 V 98, 27-28 V 98, 10 V 99 i 5 V 01. Ponadto 28 V 99 1 osobnik k. Krosna Odrz. i 5 VIII 04 5 ptaków k. Brodów. Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea. Wiosn¹ stwierdzony dwa razy: 29-30 IV 00 3 ad. i 1 V 00 1 ad. na rozlewiskach pod Now¹ Sol¹. Jesieni¹ zanotowano piêæ obserwacji: 14 IX 97 1 ptak pod Bobrownikami, 17 IX 97 1 juv. ko³o Lasek, 4-5 IX 98 1 juv. na wirowni ko³o Krosna Odrz., 22 VIII 99 7 juv. oraz 24-28 VIII 99 1 juv. w Nowej Soli. Biegus zmienny Calidris alpina. Wiosn¹ zanotowany dwa razy: 12 III 99 1 ptak ko³o Radnicy i 2-10 IV 00 3 ptaki na rozlewiskach na Czarnej asze. W okresie wêdrówki jesiennej stwierdzony 16-krotnie (N os. = 43), najczêœciej 1-3 ptaki. Skrajne daty: 31 VII 01 1 ad. ko³o Stanów i 7 X 01 1 juv. pod Cigacicami. Maksymalnie obserwowano 14 ptaków (14 IX 97) na rozlewiskach popowodziowych w rejonie Bobrownik. Batalion Philomachus pugnax. Wiosn¹ pierwsze bataliony notowano pod koniec marca (25 III 99 7 osobników k. Nowej Soli). Ostatnie ptaki obserwowano w drugiej po³owie maja (21 V 98 1 ptak k. Nowej Soli). Najczêœciej notowano po kilka-kilkanaœcie ptaków. Maksymalnie stwierdzono 60 osobników 10 IV 00 na Czarnej asze. Raz obserwowany w czerwcu 21 VI 02 2 osobniki na rozlewiskach k. Czerwieñska. Jesieni¹ zano-

145 towano 20 obserwacji, ³¹cznie 110 osobników. Skrajne daty: 27 VII 01 14 ptaków k. Nietkowa i 21 IX 97 9 ptaków k. Nowej Soli. W tym czasie maksymalnie stwierdzono 19 osobników 5 IX 97 k. Nowej Soli. Bekasik Lymnocryptes minimus. W 48 obserwacjach zanotowano ³¹cznie 178 ptaków (ryc. 12). Wiosn¹ widziany 22 razy w kwietniu i raz w maju. Skrajne daty: 1 IV 99 2 osobniki k. Lasek i 1 IV 00 1 osobnik k. Nowej Soli oraz 2 V 01 2 ptaki w ujœciu Œl¹skiej Ochli. W tym czasie najczêœciej notowano 1-8 ptaków, maksymalnie 14 IV 01 15 bekasików k. Otynia (Czechowski i in. 2004). Jesieni¹ zanotowano 23 obserwacje. Najwczeœniej widziany 29 IX 01 1 ptak k. Cigacic. W tym okresie najczêœciej obserwowano 1-2 ptaki, najwiêcej: 2 XI 01 30 bekasików k. Pomorska (Czechowski i in. 2004). Zim¹ dwie obserwacje pojedynczych ptaków pod Now¹ Sol¹: 15 I 00 i 5 II 01. Kszyk Gallinago gallinago. Wêdrówka wiosenna zaczyna³a siê zwykle w pierwszej po³owie marca, najwczeœniejsza obserwcja: 5 III 97 1 ptak k. Lasek. Zwykle obserwowano do kilkudziesiêciu osobników, ale wyj¹tkowo, przy wy szym stanie wody na Czarnej asze, notowano do 150 ptaków (2 IV 00). Do koñca kwietnia przelot ustawa³, a póÿniej obserwowano g³ównie ptaki lêgowe. Rozci¹gniêta w czasie i mniej obfita migracja jesienna rozpoczyna³a siê zwykle na prze³omie czerwca i lipca. W tym czasie obserwowano zwykle po kilka, kilkanaœcie ptaków. Wyj¹tkowo wysokie liczebnoœci stwierdzano w latach, gdy na Odrze by³y letnie powodzie. W roku 70 N 60 50 Ns=48 No = 178 40 30 20 10 0 VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Miesi¹c / Month Ryc. 12. Liczba osobników (No) i liczba stwierdzeñ (Ns) bekasika w kolejnych miesiacach w latach 1997-2001 Fig. 12. Number of individuals (No) and records (Ns) of the Jack Snipe in the consecutive months of 1997-2001

146 M. Bocheñski i inni 1997 notowano koncentracje do 300 osobników (1 IX) pod Now¹ Sol¹. W roku 2001 notowano do 200 ptaków k. Nowej Soli (21 VIII), ponad 120 kszyków k. Nietkowa (27 VIII) i pod Pomorskiem (27 X). Ostatnie pojedyncze kszyki, byæ mo e podejmuj¹ce próbê zimowania, obserwowano pod koniec grudnia: 28 XII 00 pod Milskiem i 28 XII 01 k. Nowej Soli. Dubelt Gallinago media. Jednego ptaka widziano 30 VIII 01 k. Nietkowa (Czechowski i in. 2004). S³onka Scolopax rusticola. Pojedyncze, przelotne ptaki napotkano piêæ razy, wy³¹cznie wiosn¹: 21 III 96 i 25 III 97 ko³o Lasek, 31 III 96 k. Tarnawy, 17 III 00 pod Przyborowem oraz 7 IV 01 na Czarnej asze. Rycyk Limosa limosa. Obserwowany osiem razy, wy³¹cznie wiosn¹: 14 V 96 2 ptaki w ujœciu Bobru, 5 IV 99 i 24 IV 00 odpowiednio 2 i 1 ptak ko³o Bobrownik, 25 III-10 IV 00 1-5 ptaków na Czarnej asze, 15 IV 00 1 osobnik ko³o Lasek oraz 10 IV 04 4 ptaki na Czarnej asze. Szlamnik Limosa lapponica. 20 VI 97 doros³ego ptaka obserwowano ko³o Lasek (Czechowski i in. 2004). Kulik mniejszy Numenius phaeopus. Cztery wiosenne stwierdzenia pojedynczych ptaków: 2 IV 99 k. Lasek, 4 V 99 k. Czerwieñska, 20 IV 00 k. Otynia oraz 28 IV 00 k. Czarnowa (Czechowski i in. 2004). Kulik wielki Numenius arquata. W omawianym okresie zanotowano 41 obserwacji kulików. Ich rozk³ad w poszczególnych miesi¹cach przedstawia siê nastêpuj¹co: III 17 obserwacji (22 osobniki), IV 12 (19), VI 5 (12), VIII 4 (12), IX 3 (3). Czêœæ obserwacji marcowych i kwietniowych dotyczy³a ptaków lêgowych (Czechowski i in. 2002). Skrajne daty: 5 III 97 1 osobnik k. Lasek i 21 IV 98 1 ptak k. Cigacic. Najczêœciej obserwowano pojedyncze ptaki, a najwiêksze stadka liczy³y do 8 osobników (22 VI 95 k. Lasek i 20 VIII 97 k. Pomorska). Brodziec œniady Tringa erythropus. W omawianym okresie zanotowano 28 obserwacji. Wiosn¹, wy³¹cznie w kwietniu, widziany 9 razy. Skrajne daty: 10 IV 00 1 osobnik na Czarnej asze i 29 IV 96 1 ptak k. Nietkowa. Najliczniej, 12 osobników zanotowano 18 IV 98 pod Now¹ Sol¹. Wyj¹tkowo, w czerwcu 2002, 4 razy obserwowano 1-3 ptaki na œródpolnym rozlewisku pod Czerwieñskiem. Jesieni¹ obserwowany 6 razy w sierpniu i 8 razy we wrzeœniu (g³ównie w latach powodzi: 1997 i 2001). Najwiêksza koncentracja: 14 IV 97 83 osobniki pod Now¹ Sol¹. Wyj¹tkowo póÿno stwierdzony 11 XI 97 1 ptak k. Nowej Soli. Krwawodziób Tringa totanus. Obserwowany 43 razy, g³ównie wiosn¹ Najwczeœniej zanotowany 17 III 02 1 osobnik na Czarnej asze. Najczêœciej i najliczniej pojawia³ siê w pierwszej po³owie kwietnia, do 8 ptaków 4 IV 96 k. Nietkowa. Wiêkszoœæ obserwacji majowych dotyczy³a ptaków

147 lêgowych (Czechowski i in. 2002). W czerwcu 2002 kilkakrotnie obserwowano 1-2 ptaki na rozlewisku k. Czerwieñska. Jesieni¹ 5 obserwacji 1-2 ptaków, w tym 29 XI 97 1 osobnik pod Now¹ Sol¹. Kwokacz Tringa nebularia. Wêdrówka wiosenna rozpoczyna³a siê na pocz¹tku kwietnia. Skrajne daty, obie pod Now¹ Sol¹: 10 IV 99 2 osobniki i 14 V 98 1. Zwykle obserwowano po kilka ptaków, najwiêcej: 18 IV 99 21 osobników k. Nowej Soli. Migracja jesienna znacznie bardziej rozci¹gniêta w czasie, ale mniej obfita. Skrajne daty: 21 VI 02 1 osobnik k. Nietkowa i 6 X 97 1 ptak pod Now¹ Sol¹. Najczêœciej obserwowano 1-3 ptaki, maksymalnie 16 osobników 21 VIII 01 k. Nowej Soli. Samotnik Tringa ochropus. Wiosenna migracja rozpoczyna³a siê zwykle w drugiej po³owie marca. Najwczeœniej stwierdzony 5 III 97 1 osobnik k. Lasek. Wiosn¹ najczêœciej obserwowano 1-4 ptaki, najwiêcej 10 ptaków na Czarnej asze (10 IV 00). Przelot koñczy³ siê w maju. Migracja jesienna rozci¹gniêta, rozpoczyna³a siê ju w czerwcu, a koñczy³a siê zwykle w drugiej po³owie paÿdziernika. NajpóŸniejsze stwierdzenie: 6 XI 01 1 osobnik k. Cigacic. Najczêœciej notowano po kilka osobników, maksymalnie: 28 VIII 97 12 pod Now¹ Sol¹. Ponadto w styczniu 2000 dwa razy stwierdzono pojedyncze ptaki: 15 I k. Cigacic i 16 I pod Now¹ Sol¹. êczak Tringa glareola. Przelot wiosenny rozpoczyna³ siê w po³owie kwietnia, najwczeœniejsza obserwacja: 14 IV 02 2 osobniki k. Nowej Soli. W tym czasie obserwowano zwykle po kilkanaœcie, kilkadziesi¹t ptaków, maksymalnie: 1 V 00 95 osobników k. Nowej Soli. Ostatnie ptaki widywano jeszcze w czerwcu. Migracja jesienna bardzo rozci¹gniêta w czasie i mniej liczna ni wiosenna. W tym czasie notowano zwykle po kilka ptaków, ale w latach 1997 i 2001 nawet po kilkadziesi¹t, maksymalnie: 21 VIII 01 52 ptaki pod Now¹ Sol¹. NajpóŸniejsza obserwacja: 18 IX 98 1 juv. k. Krosna Odrz. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. Pierwsze ptaki pojawia³y siê zwykle w po³owie kwietnia, choæ wyj¹tkowo stwierdzony ju 4 IV 98 1 ptak k. Tarnawy. Wiosn¹, podczas kontroli obserwowano maksymalnie 9 osobników 5 V 98 k. Nowej Soli. Obserwacje czerwcowe i lipcowe dotyczy³y najczêœciej osobników lêgowych (Czechowski i in. 2002). Migracja jesienna rozpoczyna³a siê w drugiej po³owie lipca. W tym czasie zanotowano maksymalnie 14 osobników 15 VIII 97 pod Now¹ Sol¹. Przelot wygasa³ pod koniec wrzeœnia. Ostatnia obserwacja pochodzi z 11 X 98 1 ptak w Nowej Soli. Wydrzyk ostrosterny Stercorarius parasiticus. 5 V 01 obserwowano doros³ego ptaka k. Stanów (Czechowski i in. 2004).