KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Przemoc wobec kobiet Listopad 1994 Jolanta Szymańczak Informacja Nr 261 W Polsce przemoc wobec kobiet nie jest dostatecznie rozpoznanym i wyodrębnionym problemem społecznym. Jak dotychczas tylko środowiska feministyczne traktują to zagadnienie jako wieloaspektowe, wymagające uwzględnienia w polityce społecznej państwa. Niniejsze opracowanie prezentuje zjawisko przemocy wobec kobiet w Polsce na podstawie dostępnych danych statystycznych i nielicznych badań naukowych.
BSE 1 Na ONZ - owskim spotkaniu przygotowawczym (Wiedeń, 17-21 października 1994 r.) do IV Światowej Konferencji Kobiet, która odbędzie się w Pekinie w 1995 roku, po raz kolejny dyskutowano o przemocy wobec kobiet, jako ważnym zagadnieniu wymagającym uwzględnienia w polityce społecznej państw-członków ONZ. W dokumencie zatytułowanym "Regionalny projekt płaszczyzny działań - kobiety w zmieniającym się świecie" w dwu paragrafach - 62 i - 63 określono zadania jakie powinny podjąć rządy państw - członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, aby przeciwdziałać przemocy wobec kobiet. 62. "Rządy winny podjąć natychmiastowe działania mające na celu zwalczanie i eliminowanie wszelkich form przemocy wobec kobiet w sferze życia publicznego i prywatnego, w tym przemocy seksualnej, molestowania i wykorzystywania seksualnego, handlu nieletnimi dziewczętami i dorosłymi kobietami, wszelkich uprzedzeń z racji płci w działaniach wymiaru sprawiedliwości oraz sprzeczności między prawami kobiet a szkodliwymi następstwami tradycyjnych i obyczajowych praktyk, uprzedzeń kulturowych i ekstermizmu religijnego. Rządy winny także uświadamiać społeczeństwom związki między przemocą wobec kobiet a brakiem równości między kobietami i mężczyznami, tak w wymiarze jednostkowym jak i ogólnospołecznym. Rządy są zobowiązane do przestrzegania postanowień Deklaracji w Sprawie Eliminacji Przemocy wobec Kobiet oraz wszystkich innych dokumentów związanych z przestrzeganiem praw człowieka w odniesieniu do omawianych kwestii, poprzez podejmowanie skutecznych środków zaradczych, włączając w te działania również środki ukierunkowywane bezpośrednio na mężczyzn-sprawców. Rządy winny promować szkolenie i kształcenie odpowiedniego personelu pracującego w instytucjach wymiaru sprawiedliwości, służby zdrowia i opieki socjalnej. Rządy winny wspierać pracę Specjalnego Sprawozdawcy do Spraw Przemocy wobec Kobiet powołanego przez Komisję Praw Człowieka". 63. "Przemoc wobec kobiet oraz naruszanie praw człowieka w odniesieniu do kobiet podczas konfliktów zbrojnych przejawiające się dokonywaniem morderstw, powtarzającymi się gwałtami, przypadkami zniewolenia seksualnego oraz planowanymi z rozmysłem aktami gwałtu wymuszającymi w rezultacie nie chciane ciąże wymagają szczególnie skutecznych i natychmiastowych reakcji wszystkich zainteresowanych [stron] na szczeblu państwowym, regionalnym i międzynarodowym. Rządy są zobowiązane do przestrzegania norm międzynarodowego prawa humanitarnego i praw człowieka w celu zapobieżenia i zlikwidowania tych form przemocy. Tego rodzaju praktyki i zachowania winny być bezzwłocznie zaprzestane, a sprawcy przestępstw ukarani. Członkowie sił zbrojnych winni być rutynowo objęci szkoleniami w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego." 1 1 Draft Regional Platform for Action - Women in a Changing World - Call for Action from an ECE Perspective, E/ECE/RW/HLM/L.3/Rev.l/ 4 October 1994. Tłumaczenie tekstu z oryginału angielskiego - Jolanta Karolczak BSE KS.
2 BSE I. Przemoc wobec kobiet jako problem społeczny 1. "Przemoc wobec kobiet" jako problem społeczny początkowo została do strzeżona i wyartykułowana jedynie przez ruchy feministyczne. Obecnie oczywiste jest, że choć mężczyźni również stanowią ofiary przemocy, to bardzo rzadko sprawcami tej przemocy są kobiety. Dlatego też mówi się o specyfice przemocy wobec kobiet, która wynika właśnie z tego, iż to przeważnie mężczyźni są jej sprawcami, jak również z tego, że funkcjonujące wzory kulturowe, obyczaje, niekiedy "usprawiedliwiają i przyzwalają" na takie zachowania mężczyzn. 2. Na początku lat sześćdziesiątych, w krajach rozwiniętej demokracji, ruch wyzwolenia kobiet (Women's Liberation) rozpoczął aktywną działalność na rzecz stworzenia efektywnych struktur pomocy dla kobiet i dzieci, najczęstszych ofiar przemocy. W krajach Europy Zachodniej, Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Kanadzie, w Australii od tamtego czasu funkcjonuje instytucjonalny system pomocy kobietom - ofiarom przemocy. Istnieją specjalistyczne programy profilaktyczne, stosowne rozwiązania prawne oraz system rejestrowania przypadków, który stanowi podstawę dokonywanych szacunków skali zjawiska. Prowadzone są również badania naukowe, które z jednej strony umożliwiły rozpoznanie problemu, z drugiej zaś stworzenie adekwatnego systemu terapii i programów przeciwdziałania. 3. W Polsce nie ma takiego specjalistycznego systemu pomocy i terapii dla kobiet - ofiar przemocy. Nie prowadzi się również ukierunkowanej statystyki przypadków. Badania naukowe na temat przemocy w rodzinie, na temat przemocy wobec dzieci i kobiet prowadzone są w niewielkim zakresie, a ich wyniki nie upoważniają do szacowania wielkości zjawiska w skali kraju. "Przemoc wobec kobiet" rozumiana nie tylko jako "maltretowanie przez męża, czy konkubina", ale jako szerokie zjawisko społeczne, jest ciągle problemem niewyodrębnionym i nieuwzględnionym w polityce społecznej państwa, o którym mówią przede wszystkim środowiska feministyczne. 4. Przemoc wobec kobiet przejawia się tak w różnych formach niespenalizowanych nadużyć jak i w formach skodyfikowanych przestępstw. * Wyróżnić można następujące formy przemocy wobec kobiet: - przemoc fizyczna, - przemoc seksualna, - przemoc emocjonalna. Wyróżnione formy przemocy stosowanej wobec kobiet najczęściej występują łącznie i to w różnych wariantach. Przemoc ta może mieć charakter bezpośredni lub instytucjonalny.
BSE 3 Kobieta często jest ofiarą przemocy stosowanej bezpośrednio przez mężczyznę (pobicie, gwałt, molestowanie seksualne, znęcanie moralne), ale również istnieją obszary życia społecznego, w których kobieta stanowi ofiarę przemocy instytucjonalnej. O instytucjonalnej przemocy wobec kobiet mówi się też w odniesieniu do kobiet więźniarek, dziewcząt - wychowanek zakładów wychowawczych i poprawczych, nieletnich dziewcząt sądzonych w sądach dla nieletnich za przejawy demoralizacji i dokonane przestępstwa, kobiet bezdomnych, kobiet zajmujących się nierządem. Dość często niewłaściwy sposób traktowania kobiet rodzących w szpitalach położniczych w naszym kraju przedstawia się jako jeden z przykładów ilustrujących przemoc instytucjonalną wobec kobiet. Stanowisko takie reprezentują m.in. organizacje feministyczne. Wydaje się jednak, że problem ten należy postrzegać nie tylko jako specyficzne zachowania wobec kobiet właśnie z racji ich płci, ale w szerszym kontekście, jako przejaw dyskryminacji i nieprzestrzegania praw pacjenta, co jest dość powszechną praktyką w polskiej służbie zdrowia. II. Skala i specyfika zjawiska 1. Oszacowania skali zjawiska przemocy wobec kobiet w naszym kraju można dokonać tylko na podstawie danych dotyczących przestępczości, rozwodów, pomocy społecznej, nielicznych badań kryminologicznych i socjologicznych, a także informacji z działalności instytucji i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą rodzinie. 2. O szczególnie drastycznej przemocy wobec kobiet świadczą dane statystyczne odnośnie dwu przestępstw skodyfikowanych w Kodeksie karnym: * z art. 184 k.k. - znęcanie się (fizyczne i moralne) nad członkiem rodziny lub inną osobą zależną, lub bezradną, * z art. 168 k.k. - zgwałcenie. Ofiarami znęcania się fizycznego i moralnego oraz zgwałceń w zdecydowanej większości są kobiety (rzadziej dzieci), sprawcami mężczyźni. Z badań kryminologicznych wiadomo, iż jest to trwała i specyficzna tendencja w przestępczości mężczyzn. Warto zaznaczyć, iż kobiety skazane z art. 184 k.k., skazane są na ogół za maltretowanie dzieci. Za znęcanie się nad rodziną (art. 184 k.k.) w latach 1990-1993 liczba skazań przedstawiała się następująco: 1990 r. - 8 999 skazań, 1991 r. - 10 908 skazań, 1992 r. - 10 406 skazań, w tym 10 218 mężczyzn, 1993 r. - 10 469 skazań, w tym 10 265 mężczyzn. Od 1 stycznia do 30 września 1994 r. Komenda Główna Policji odnotowała 12 459 przypadków przestępstwa z art. 184, w tym 477 kobiet podejrzanych o to przestęp-
4 BSE stwo. Za zgwałcenie (art. 168 k.k.) w latach 1990-993 liczba skazań przedstawiała się następująco: 1990 r. - 627 skazań, 1991 r. - 869 skazań, 1992 r. - 897 skazań, w tym 894 mężczyzn, 1993 r. - 930 skazań, w tym 927 mężczyzn, Od 1 stycznia do 30 września 1994 r. Komenda Główna Policji odnotowała 853 przypadki przestępstwa z art. 168 k.k., w tym 9 kobiet podejrzanych o to przestępstwo. Zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem (art. 168. 2) dokonało 279 podejrzanych mężczyzn i 3 kobiety. * Powyższe dane statystyczne prezentują tylko liczbę przypadków stwierdzonych. Jaka jest faktyczna liczba tych przestępstw trudno jest oszacować nawet w przybliżeniu. Gwałty i wymuszenia kontaktów seksualnych występują dość często w małżeństwach, w których dochodzi do bicia kobiety, oszacowanie częstości ich występowania jest niemożliwe - stanowią tzw. czarną liczbę. Kobiety maltretowane i kobiety zgwałcone bardzo często wstydzą się swojej sytuacji, obawiają opinii ludzkiej i dlatego nie zgłaszają przestępstwa. Zdarza się również, iż dochodzenia w sprawie zgłoszonych przypadków nie są wszczynane ze względu na mało wiarygodny, zdaniem policji i prokuratury, materiał dowodowy. * Z badań psychologicznych wiadomo, że traumatyczne przeżycia, jakich do znają kobiety bite i gwałcone, mają trwałe skutki (emocjonalne i fizyczne) i przejawiają się konkretnymi cechami osobowości. Dla kobiet bitych typowa jest depresja, bezradność, lęk, utrata szacunku dla siebie i wiary w siebie, nieumiejętność rozwiązywania problemów życiowych i radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Kobiety ofiary gwałtu mają z kolei zaburzone poczucie tożsamości, zaburzone poczucie panowania nad sobą i własną sytuacją życiową. Gwałt wywołuje wstyd, poczucie winy, samooskarżanie się, w poważny sposób zakłóca możliwość satysfakcjonującego życia seksualnego, podważa zaufanie do ludzi, wiąże się z lękiem paraliżującym nieraz na długo możliwość normalnego funkcjonowania, z poczuciem nieodwracalnej straty i bezsilności. Tak więc traumatyczne przeżycia kobiet maltretowanych powodują, iż nie potrafią one samodzielnie, bez wsparcia z zewnątrz, obronić się, znaleźć racjonalnego wyjścia z trudnej sytuacji życiowej. Warto może zaznaczyć, iż najczęstszymi ofiarami zabójstw, jakich dokonują kobiety, są właśnie maltretujący je mężowie lub konkubenci.
BSE 5 3. Z badań na temat opinii Polek o różnych sferach ich życia, jakie przeprowadziło Centrum Badania Opinii Społecznej we współpracy z Uniwersytetem Oxfordzkim w sierpniu 1993 roku, na pytanie o występowanie przemocy w małżeństwie (adresowane do kobiet zamężnych i rozwiedzionych) - 9% respondentek odpowiedziało iż wielokrotnie były bite przez męża. Kolejne 9% respondentek odpowiedziało, iż zdarzało się to sporadycznie. Tak więc 18% badanych kobiet ujawniło fakt występowania bezpośredniej przemocy w ich życiu. Spośród badanych mężatek 41% stwierdziło, iż zna osobiście lub spotyka w swoim otoczeniu kobiety bite przez mężów, w tym; 21% badanych stwierdziło, iż zna jedną, dwie takie kobiety, 15% badanych stwierdziło, iż zna kilka takich kobiet, 5% badanych stwierdziło, iż zna wiele takich kobiet. Spośród kobiet rozwiedzionych 60% stwierdziło, że przynajmniej raz zostały uderzone przez męża, a blisko co czwarta przyznała, że zdarzyło się to wiele razy. O fakcie występowania przemocy w małżeństwach kobiet znanych respondentkom, najczęściej mówiły mieszkanki wsi i dużych miast, kobiety młode w wieku do 24 lat, uczennice i studentki, rzadziej kobiety starsze. Najwięcej przypadków bicia żon przez mężów znały kobiety rozwiedzione i bezrobotne. Im wyższe było wykształcenie i pozycja zawodowa ankietowanych tym częściej ujawniały one znajomość występowania przemocy w najbliższym otoczeniu. Jako główne powody konfliktów małżeńskich respondentki podały: - niedobory materialne - 52% wskazań, - brak czasu współmałżonków - 17% wskazań, - niewypełnianie obowiązków domowych przez męża - 17%, - kłopoty sprawiane przez dzieci - 17%, - bezrobocie kogoś z rodziny - 14% wskazań, - nadużywanie alkoholu przez męża - 13% wskazań. Nieporozumienia dotyczące finansów, braku pracy i nadużywania alkoholu występują głównie w rodzinach kobiet mających niską pozycję społeczno-zawodową oraz złe warunki materialne. Przy wyższej pozycji i lepszych warunkach życia konflikty związane są z podziałem ról w rodzinie, brakiem porozumienia między jej członkami oraz innych niematerialnych sfer funkcjonowania gospodarstwa domowego. Ponad 25% badanych stwierdziło, iż w ich rodzinach w ostatnich latach nastąpiła eskalacja konfliktów. Jako przyczyny takiego stanu rzeczy badane kobiety wskazują brak pieniędzy lub zwolnienie z pracy kogoś z rodziny. * Z badania Głównego Urzędu Statystycznego przeprowadzonego w 1991 r. - "Psychologiczno-demograficzne uwarunkowania rozwodów i ich konsekwencje" -
6 BSE wśród osób rozwiedzionych w latach 1987-1989 wynika, że główne przyczyny rozpadu małżeństw (wg opinii badanych kobiet i mężczyzn) były następujące: - niewierność, trwały związek z inną osobą - 30%, - nadużywanie alkoholu - 28%, - niezgodność charakterów - 27% * Z kolei badane kobiety jako najważniejsze przyczyny rozpadu małżeństwa podawały: - alkoholizm partnera - 46,7% wskazań (wobec 13,9% wskazań mężczyzn), - niewierność - 41,3% (wobec 46,4% wskazań mężczyzn), - brak zainteresowania rodziną - 37,4% (wobec 12,4% wskazań mężczyzn), - niemożność porozumienia się w codziennych sprawach - 33,9% (wobec 49,5% wskazań mężczyzn), - znęcanie fizyczne - 31,9% (wobec 2,1% wskazań mężczyzn). Na znęcanie fizyczne jako przyczynę rozwodu wskazało 29,7% kobiet zamieszkałych w mieście (wobec 2% mężczyzn) i 39,8% kobiet (wobec 2,2% mężczyzn) zamieszkałych na wsi. Przemoc fizyczna występuje częściej wśród małżeństw o niższym stopniu wykształcenia, okrucieństwo psychiczne wśród małżeństw o wyższym poziomie wykształcenia. Przemoc fizyczna występowała w 32% małżeństw zamieszkałych w miastach i w 40% małżeństw zamieszkałych na wsi. * Zdaniem badaczy, analiza przeprowadzonych ankiet upoważnia do stwierdzenia, iż "alkoholizmowi" towarzyszy okrucieństwo fizyczne i psychiczne wobec członków rodziny, tak często, że praktycznie nie można oddzielić tych zjawisk. Alkoholizm męża, jako przyczynę rozwodu podała: - 1/3 kobiet w wieku poniżej 25 lat, - 1/3 kobiet w wieku powyżej 60 lat, - ponad połowa kobiet w wieku 30-50 lat. Alkoholizm męża jest problemem częściej występującym w małżeństwach zamieszkałych na wsi; ponad 50% małżeństw rozpadło się tam właśnie z tego powodu. * 1/3 badanych kobiet przyczyn rozpadu swojego małżeństwa upatrywała w braku zainteresowania męża rodziną. Brak zainteresowania rodziną ich zdaniem wiązał się dość często z niemożnością porozumienia się z mężem i brutalnym za chowaniem męża wobec nich i innych członków rodziny. 4. W raporcie Polskiego Stowarzyszenia Feministycznego zatytułowanym "Prawa kobiet. Instytucje państwowe i społeczne a przemoc wobec kobiet. Medycyna a zdrowie kobiet", prezentowane są wypowiedzi uczestniczek konferencji poświęconej prawom kobiet, na temat sfer życia społecznego, w których zauważyły one przejawy przemocy. Uczestniczki konferencji poruszały następujące zagadnienia:
BSE 7 * przemoc wobec kobiet w instytucjach publicznych: - szpitale położnicze, - sądy rodzinne, - sądy karne (sprawy o gwałt). * Wykorzystywanie seksualne kobiet: - działalność agencji towarzyskich, - handel kobietami, - przemoc wobec kobiet trudniących się prostytucją, * molestowanie seksualne (sexual harassment), * przemoc wobec uchodźczyń. III. Podsumowanie 1. Przemoc wobec kobiet jest zjawiskiem specyficznym przede wszystkim z tego względu, iż jej sprawcami są przeważnie mężczyźni. 2. Problem ten w Polsce ciągle nie jest dostatecznie rozpoznany. Jak dotychczas jedynie środowiska feministyczne traktują "przemoc wobec kobiet" jako szerokie, wieloaspektowe zjawisko, które wymaga uwzględnienia w polityce społecznej państwa. 3. W Polsce nie funkcjonuje zintegrowany system pomocy i terapii dla kobiet - ofiar przemocy, choć działają różne instytucje (specjalistyczne poradnie, domy samotnej matki) i choć podejmowane są przez organizacje pozarządowe, różnego rodzaju inicjatywy na rzecz pomocy i przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomocy ofiarom przestępstw. Materiały źródłowe: 1. Informacja statystyczna Komendy Głównej Policji, Osoby podejrzane wg wieku i płci za OL- 09.1994, Warszawa 1994. 2. Kobiety o swoim życiu osobistym. Komunikat z badań CBOS, Warszawa 1993. 3. Kolarczyk T., Kubiak J., Wierzbicki P., Przestępczość kobiet. Aspekty kryminologiczne i penitencjarne. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1984. 4. Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa, brak roku wydania. 5. Prawa kobiet. Instytucje państwowe i społeczne a przemoc wobec kobiet. Medycyna a zdrowie kobiet. Konferencja Feministyczna. Mądralin k. Otwocka, 30 kwietnia - 2 maja 1993. Polskie Stowarzyszenie Feministyczne, Warszawa 1993. 6. Psycho-demographic determinants of family dissolution in Poland and their consequences, Central Statistical Office, Poland.Warsaw 1993. 7. Rocznik Statystyczny GUS. Warszawa 1994. 8. Statystyka Sądowa 1992. Część III. Prawomocne osądzenia osób dorosłych. Ministerstwo Sprawiedliwości. Departament Organizacji i Informatyki. Warszawa 1993. 9. Statystyka Sądowa 1993. Część III. Prawomocne osądzenia osób dorosłych. Ministerstwo Sprawiedliwości. Departament Organizacji i Informatyki. Warszawa 1994. 10. Tobis A. Kara ograniczenia wolności za przestępstwa przeciwko rodzinie. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1987. 11. Tradycyjny czy partnerski model rodziny?, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 1993.