Tłum. Michał Zembrzuski JOHANNES DE RUPELLA (1190/1200 1245) TRACTATUS DE DIVISIONE MULTIPLICI POTENTIARUM ANIMAE Prima pars: de anima secundum diffinitionem (I, 1) Sicut dicit Johannes Damascenus, magnus theologus, medius et philosophus, anima est substantia vivens, simplex et incorporea, corporalibus oculis secundum propriam naturam invisibilis, immortalis, rationalis et intellectualis, infigurabilis, organico utens corpore et huic vite et augmentationis et sensus et generationis tributiva non aliud habens extra seipsam intellectum sed et partem suiipsius purissimam (sicut enim oculus in corpore, ita in anima est intellectus), arbitrio libera et voluntativa et operative, vertibilis id est voluntate vertibilis, quoniam et creabilis, omnia hec ex eius qui condidit eam, gratia suscipiens, ex qua et esse et natura ita esse suscepit. (I, 3) Undecim igitur sunt anime diffinitiones, quarum quatuor prime sunt anime secundum quod anima diffinitur ut spiritus: prima secundum comparationem ad principium formale, secunda secundum comparationem ad principium efficiens et finale, tertia secundum comparationem ad principium materiale, quarta secundum comparationem ad potentias anime. Due autem medie diffinitiones, id est quinta et sexta sunt anime secundum comparationem ad corpus: quinta enim sumitur secundum comparationem motoris ad mobile, sexta secundum comparationem actus ad possibile. JAN Z LA ROCHELLE TRAKTAT O PODZIALE RÓŻNORODNYCH WŁADZ DUSZY (FRAGMENTY) Część pierwsza: o duszy według definicji (I,1) Tak jak mówi Jan Damasceński, wielki teolog, lekarz i filozof, dusza jest substancją żyjącą, prostą i niecielesną, według swojej natury dla cielesnych oczu niewidoczną, nieśmiertelną, rozumną i intelektualną, bezpostaciową, należycie używającą ciała i udzielającą jemu życia i wzrostu i czucia i rośnięcia; nie mając niczego poza swoim intelektem, który jest najczystszą jej częścią (czym są oczy w ciele, tym dla duszy jest intelekt), obdarzona jest wolnością wyboru oraz chcenia a także działania, jest zmienną, to znaczy w woli; ponieważ jest stworzoną, wszystkie te rzeczy przysługują jej dzięki łasce Tego, który ją stworzył i to Jego łaska sprawiła to istnienie, a także naturę tego istnienia. (I, 3) Jedenaście więc jest definicji duszy, z których pierwsze cztery dotyczą duszy według tego, że jest ona określana jako duch: pierwsza z nich jest według porównania do zasady formalnej, druga według porównania do zasady sprawczej, trzecia według porównania do zasady materialnej, czwarta jest według porównania do jej władz. Dwie środkowe definicje duszy, to znaczy piąta i szósta dotykają porównania duszy do ciała: piąta bowiem jest wyprowadzona z porównania przyczyny ruchu do rzeczy ruchomej, szósta według porównania aktu do możności. Zaś cztery ostatnie definicje duszy są wyznaczone przez ujęcie duszy jako ducha i duszy zarazem: siódma jest 1
Quatuor autem ultime sunt anime secundum quod anima ut spiritus et anima diffinitur: septima enim sumitur secundum comparationem ad creaturas generaliter, octava secundum comparationem ad corpus, nona secundum comparationem ad Deum principium efficiens et formale, decima secundum comparationem ad Deum ut ad finem. Diffinitio autem Damasceni communiter accipitur, secundum quod anima diffinitur ut spiritus vel ut anima, vel ut spiritus et anima, ut patet ex hiis que dicta sunt. (I, 4) Explanatio prime diffinitionis prime, que talis est:,,anima est substantia incorporea, intellectualis, illuminationum que sunt a Primo ultima relatione perceptiva. (I, 5) Explanatio secunde diffinitionis que talis est:,,anima est substantia rationalis, intellectualis, spiritualis, a Deo facta non ex Dei natura sed potius creatura ex nichilo facta, in bonum malumque convertibilis et ideo aliquatenus mortalis, aliquatenus immortalia. (I, 6) Expositio tertie diffinitionis que talis est:,,anima est substantia spiritualis, simplex, incorporea et indissolubilis, passibilis, atque mutabilis, carens pondere, figura et colore. (I, 7) Expositio quarte diffinitionis que talis est:,,anima est spiritus intellectualis, rationalis, semper vivens, simper in motu, bone maleque capax voluntatis. (I, 9) Expositio quinte diffinitionis que talis est:,,anima est substantia incorporeal regens corpus. (I, 10) Expositio septime diffinitionis:,,anima est omnium similitudo (I, 11) wyprowadzona z porównania ze stworzeniami ujętymi ogólnie, ósma z porównania z ciałem, dziewiąta z porównania do Boga jako przyczyny sprawczej i formalnej, dziesiąta z porównania do Boga jako do celu. Określenie duszy u Jana Damasceńskiego wspólnie przyjmujemy, według tego, że dusza jest definiowana jako duch lub jako dusza, lub wreszcie jako duch i dusza zarazem, co jest jasne z tego, co zostało powiedziane. (I, 4) Wyjaśnienie pierwszej definicji, która jest taka:,,dusza jest substancją niecielesną, intelektualną, która jest zdolna do odbierania oświeceń, które pochodzą przez relację od Pierwszej i ostatniej zasady. (I, 5) Wyjaśnienie drugiej definicji, która jest taka:,,dusza jest substancją rozumną, intelektualną, duchową, uczynioną przez Boga nie z Jego natury lecz raczej stworzona z niczego, mogącą zwracać się do dobra i do zła i dlatego pod pewnym względem śmiertelna a pod pewnym nieśmiertelna. (I,6) Wyjaśnienie trzeciej definicji, która jest taka:,,dusza jest substancją duchową, prostą, niecielesną i niezniszczalną, doznającą, a także podlegającą zmianom, określa cielesność, kształt i barwę. (I, 7) Wyjaśnienie czwartej definicji, która jest taka: Dusza jest duchem intelektualnym, rozumnym, żyjącym zawsze i zawsze będącym w ruchu, zdolnym do wyboru dobra i zła. (I, 9) Wyjaśnienie piątej definicji, która jest taka: Dusza jest substancją niecielesną rządzącą ciałem. (I, 10) Wyjaśnienie siódmej definicji:,,dusza jest podobieństwem wszystkich rzeczy. (I, 11) 2
Expositio octave diffinitionis, que est anime secundum utrumque modum, scilicet ut anima et ut spiritus per comparationem ad corpus, cuius est perfectio, scilicet:,,anima est substantia quedam [...] regendo corpori accomodata sed non separabilis, immo cum corpore corrumpitur, sicut anima vegetabilis in plantis et sensibilis in brutis, et ideo non est substantia quedam, id est pertite substans, quia non manet si separetur, sed rationalis anima in se substat et ideo est substantia quedam. (I, 13) Explanatio none diffinitionis, que dicit utramque naturam anime per relationem ad Deum ut ad principium eius, que talis est:,,anima est deiforme spiraculum vite. (I, 14) Explanatio decime diffinitionis quantum ad utramque eius naturam per comparationem ad finem: Seneca -,,Anima est spiritus intellectualis in se et in corpore ad beatitudinem ordinates. Pars secunda: de anima secundum divisionem (II, 2) Dicto de vi vegetabili consequens est dicere de sensibili, que subdividitur primo in cognitivam et motivam; cognitiva sive apprehensiva duplex est: quedam enim apprehensio est modo naturali, quedam autem modo animali. Apprehensionem autem modo naturali voco apprehensionem fantasie; dicitur enim vis operans per modum nature, que semper uno modo operatur, et que non regitur nec suadetur ratione. Sicut operatio virtutis vegetabilis dicitur naturalia, quia ratione non regitur nec vires vegetabiles obtemperant rationi vel obedient; et hec est forte causa, quare medici virtutem vegetabilem vocant Wyjaśnienie ósmej definicji, która jest ujęciem duszy według obydwu sposobów, to znaczy jako duszy i ducha według porównania do ciała, którego jest doskonałością, mianowicie: Dusza jest pewną substancją [...] przystosowaną do rządzenia ciałem, lecz nie oddzieloną; w każdym razie wraz z ciałem niszczeje, tak jak dusza wegetatywna w roślinach i dusza zmysłowa w zwierzętach i dlatego nie jest pewną substancją w tym znaczeniu, że przynależy (do jakiejś materii) w swym istnieniu, że nie pozostaje w sobie oddzielona, lecz rozumna dusza istnieje sama w sobie i dlatego jest pewną substancją. (I, 13) Wyjaśnienie dziewiątej definicji, która wyraża dwojaką naturę duszy przez relację do Boga i do zasady swojej, a jest ona taka:,,dusza jest podobnym do Boga oddechem życia. (I,14) Wyjaśnienie dziesiątej definicji, która wyraża dwojaką naturę według porównania jej do celu (Seneka):,,Dusza sama w sobie i w ciele jest duchem intelektualnym przyporządkowanym do szczęścia. Część druga: O duszy według podziału (władz) (II, 2) Po omówieniu władz wegetatywnych konsekwentnie należy omówić władze zmysłowe; są one podzielone na władze poznawcze i ruchowe. Władza poznawcza, inaczej nazywana ujmującą, jest dwojaka: pewne uchwycenie jest na sposób naturalny inne zaś na sposób zwierzęcy. Ujęcie na sposób naturalny nazywa się uchwyceniem przez fantazję; nazywa się bowiem władzą działającą na sposób naturalny tę, która działa zawsze w jeden sposób i która nie jest rządzona przez rozum ani się jego nie radzi. Podobnie jak działanie władzy wegetatywnej nazywa się naturalnym, ponieważ nie rządzi się rozumem ani władze wegetatywne nie ulegają rozumowi ani nie są mu posłuszne; i 3
naturalem. Operatio autem per modum animalem dicitur operatio virtutis, que est subicibilis, obtemperans se imperio rationis, sicut est virtus visiva, auditiva, etc. (II, 3) Fantasia igitur, cum sit apprehensiva per modum nature, quia operatio eius potissima non est subiecta rationi, sicut patet in somniis, ubi maxime viget eius operatio, operatur enim semper, sed anima intenta circa sensibilia in vigilia non attendit continuam operationem fantasie. Relinquitur ergo, quod, cum in somno, ubi maxime et potissime sua operatio claret, nec regatur ratione, nec subiciatur eius imperio, quod numquam ratione regatur. Ideo forte dicit Aristoteles in Ethicis: non sumus domini fantasiarum. Et ideo apprehensio fantasie est in modo nature inquantum huiusmodi: unde notandum est, quod hec vis, inquantum consideratur ut natura quedam, fantasia dicitur nec est obediens rationi; inquantum vero consideratur ut vis apprehensiva quedam, sic dicitur sensus communis et subicibilis rationi. Item nota quod Avicenna quandoque accipit sensum communem, fantasiam, ymaginationem pro eodem, quandoque distinguit; et hoc est, quia sensus communis, fantasia et ymaginatio eadem sunt potentia secundum substantiam, differunt tamen secundum rationem. (II, 5) Dicto de virtute sensibili apprehensiva deforis, dicendum est de virtute sensibili apprehensiva deintus. Vis sensibilis apprehensiva interior dividitur in quinque differentias secundum Avicennam. Prima est fantasia que est sensus communis, secunda ymaginatio to jest może przyczyna tego, że lekarze władze wegetatywne nazywają naturalnymi. Działanie zaś na sposób zwierzęcy jest określane jako działanie władz, które jest podporządkowane, uległe rozkazom rozumu, tak jak się dzieje we władzy widzenia, słuchu, etc. (II, 3) Fantazja bowiem, skoro jest władzą uchwytującą na sposób naturalny, to dlatego, że jej najwłaściwsze działanie nie jest podporządkowane rozumowi, tak jak to zdarza się w snach, gdzie najbardziej odznacza się jej działanie, działa bowiem zawsze, choćby dusza była zwrócona do przedmiotów poznania zmysłowego w czasie czuwania i nie zauważyłaby kontynuowania działania fantazji. Pozostaje więc, jedynie to, że skoro we śnie gdzie bardziej i właściwiej swoje działanie wyjawia, nie jest rządzona przez rozum ani nie podlega jego rozkazom, że żadną miarą rozum nie rządzi. I dlatego może powiedział Arystoteles w Etyce:,,nie jesteśmy panami fantazji. I dlatego uchwycenie przez fantazję dokonuje się według sposobu naturalnego o ile jest taki sposób; stąd należy wiedzieć, że ta władza o ile jest rozważana jako pewna natura, fantazją nazywa się tę władzę, która nie ustępuje rozumowi; o ile jest rozważana jako władza uchwytująca pewne rzeczy, tak nazywana jest zmysłem wspólnym i poddana jest rozumowi. Również ważna jest uwaga, że Awicenna jakkolwiek przyjął zmysł wspólny, fantazję i wyobraźnię dla tego samego miejsca, to jednakże je odróżnił; i tak jest ponieważ zmysł wspólny, fantazja i wyobraźnia są tymi samymi władzami według substancji, różnią się zaś według ich ujęcia. (II, 5) Mówiąc o władzy uchwytującej zmysłowej zewnętrznej, należy także powiedzieć o władzy uchwytującej wewnętrznej. Władza zmysłowa uchwytująca wewnętrzna dzieli się na pięć różnych według słów Avicenny. Pierwszą jest fantazja, która jest zmysłem wspólnym, drugą jest wyobraźnia lub 4
sive formalis, tertia ymaginativa, quarta est estimative, quinta memorialis. (II, 6) Sensus autem communis est virtus ordinata in primo concavitate cerebri, recipiens per se ipsam omnes formas que imprimuntur sensibus et redduntur ei. Hec autem virtus est centrum omnium sensuum et a que derivantur ut rami. Dicitur autem hic sensus communis secundum duos modus: uno modo, inquantum communiter habet converti super actus sensuum particularium, prout dicitur video quod audio et audio quod video et video quod odoro, etc... alio modo, secundum quod habet conferre sensibilia diversorum sensuum, ut cum confertur album dulci vel saporico, quoniam non est illa; secundum ergo hos duos actus quorum primus est absolutus secundus comparatus, dicitur sensus communis est vis insita in nervis concavis in prima concavitate cerebri, recipiens per se ipsam omnes formas receptas a sensibus particularibus, assignans convenientias et differentias inter illas. (II, 7) Ymaginatio est vis ordinata in extremo anterioris concavitatis cerebri, retinens quod recipit sensus communis a sensibus et remanet in ea post remotionem illorum sensibilium. Vult ergo dicere Avicenna, quod sensus communis est apprehendere formas omnium sensibilium; virtutis vero formative, que vocatur ymaginatio, est retinere. Dicit ergo quod sensus communis et ymaginatio sunt quasi una virtus et non diversificantur in subiecto sed in forma: hic enim recipit, illa retinet. Quod autem recipit, non est id quod retinet, sicut ostenditur in aqua, que habet potentiam recipiendi sculpturas et impressuras figurarum, non tamen habet potentiam retinendi. Differentis ergo virtutis erit recipere sensibilia et retinere ea; alia ergo virtus ymaginatio a sensu władza formalną, trzecią jest władza wyobrażania, czwartą jest władza oceny, piątą władza pamiętania. (II, 6) Zmysł wspólny jest władzą umieszczoną w pierwszej części mózgu, jest sam w sobie władzą przyjmującą wszystkie formy, które są wyciśnięte w zmysłach i przekazane jej. Ta władza jest środkiem wszystkich zmysłów ale jest od nich oderwana jak gałązka. Jest nazywana ta władza zmysłem wspólnym na dwa sposoby: pierwszy sposób, o ile wspólnie do niej są zwrócone akty poszczególnych zmysłów, według tego mówi się: widzę, że słyszę i,,słyszę, że widzę i widzę, że czuję etc.; drugi sposób według tego, że ma możność gromadzenia (jednoczenia) przedmiotów zmysłowych różnych władz, tak jak gromadzi biel, słodycz lub smak, ponieważ nie jest żadnym z tych; według tych dwóch aktów z których pierwszy jest niezależny a drugi przez porównanie, mówi się, że zmysł wspólny jest władzą zakorzenioną w nerwach w pierwszej komorze mózgu, przyjmując przez samą siebie wszystkie formy przekazane od poszczególnych zmysłów, wyznaczając zgodności i niezgodności między nimi. (II, 7) Wyobraźnia jest władzą umieszczoną na skraju przedniej komory mózgowej, zachowującą to, co uchwycił zmysł wspólny od zmysłów [zewnętrznych] i zatrzymującą w sobie usunięte owe przedmioty zmysłowe. Chciał więc powiedzieć Awicenna, że zmysł wspólny jest władzą uchwytującą formy wszystkie formy przedmiotów zmysłowych; władza zaś mająca zdolność [zachowywania] form, którą nazywa się wyobraźnią, jest władzą zachowującą. Mówi więc, że zmysł wspólny i wyobraźnia są jakby jedną władzą i nie różnią się w podmiocie, lecz w formie: jedna bowiem odbiera, druga zachowuje. Co zaś odbiera nie jest tym samym, co zachowuje, tak jak wykazał na przykładzie wody, że posiada możność przyjmowania rzeźby i wciśnięcia kształtów, nie ma jednak możności ich zachowywania. Różnić się więc 5
communi secundum sententiam Avicenne. (II, 8) Ymaginativa est vis ordinata in media concavitate cerebri, potens componere aliquid de eo, quod est ymaginatione, cum alio et dividere, secundum quod vult; hec vis, inquantum imperat illi intellectus sive ratio vocatur cogitativa; inquantum vero illi imperat virtus animalis, vocatur ymaginativa secundum Avicennam. Et est ordo istius virtutis ad precedentes: nam sensus communis reddit virtuti formali, quasi ad reponendum, quicquid tradunt ei sensus exteriores; vis vero formalis, que est ymaginatio, reponit et retinet, habet enim in se virtutem multiplicandi formas sensibiles; virtus vero cogitativa, sive ymaginativa, convertitur ad formas que sunt in ymaginatione ad componendum et eas et dividendum, quoniam sunt ei subiecte. Et secundum hoc accidit fieri transformationes ymaginationum eorum, que non ceciderunt in sensu exteriori, sicut accidit in somniis et in vigilia. (II, 9) Estimativa est vis ordinata in summo medie concavitatis cerebri apprehendens intentiones sensibilium, sicut in ove diiudicans, quod a lupo est fugiendum et quod cum agno est cohabitandum. Est autem ista virtus transcendens, quia apprehensio sua non est formarum sensibilium et materialium sed immaterialium; Bonitas enim et malitia conveniens et inconveniens, utile et nocivum in se sunt intentiones non materiales, nec cadentes in sensu exteriori; sunt tamen accidentia sensibilium rerum et ideo dicuntur intentiones sensibilium quarum estimative vis est apprehensiva. będzie władza, która przyjmuje przedmioty zmysłowe od tej, która je zachowuje. Inną jest więc władza wyobraźni i zmysłu wspólnego według zdania Awicenny. (II, 8) Władza wyobrażania jest tą, która jest umieszczona w środkowej komorze mózgu, może komponować coś z tego, co jest w wyobraźni, inną rzecz może podzielić według tego, co chce; ta władza o ile jest kierowana przez rozum jest nazywana władzą myślenia; o ile zaś ona kieruje władzą zwierząt, nazywa się władzą wyobrażania według słów Avicenny. I jest dla tej władzy przyporządkowane pierwszeństwo: jednak zmysł wspólny przekazuje władzy przechowującej formy jakby dla przechowania cokolwiek powierzyły jej zmysły zewnętrzne. Władza zaś przechowująca formy, którą jest wyobraźnia chowa i zatrzymuje dzięki czemu ma w sobie możność do wielorakich form przedmiotów zmysłowych; władza zaś myślenia, inaczej nazywana władzą wyobrażania, zwraca się do form, które są w wyobraźni po to, by komponować z nich i dzielić, ponieważ są jej podporządkowane. Według tego zdarzają się przemiany wyobrażeniowe tych przedmiotów, które nie przychodzą od zmysłów zewnętrznych, tak jak przytrafia się we śnie i czuwaniu. (II, 9) Władza oceny jest umiejscowiona w najwyższym miejscu środkowej komory mózgu do przyjmowania intencji przedmiotów zmysłowych, tak jak w owcy osądzającej, że wilk jest zagrożeniem i że z jagnięciem jest wspólne mieszkanie. Jest bowiem owa władza przekraczającą porządek zmysłowy, ponieważ jej uchwycenie nie polega na poznaniu przedmiotu zmysłowego czy materialnego, lecz niematerialnego: dobroć i złość, zgodność i niezgodność, użyteczność i szkodliwość same w sobie są intencjami nie materialnymi, nie podpadającymi pod zmysły zewnętrzne. Są pewnymi przypadłościami przedmiotów zmysłowych i 6
(II, 10) Vis memorativa est vis ordinata in posteriori concavitate cerebri, retinens quod apprehendit vis estimativa de intentionibus sensibilium. Comparatio enim vis memorative ad estimativam secundum Avicennam est qualis est comparatio ymaginationis ad sensum communem: quia sicut ymaginatio retinet et est thesaurus formarum sensibilium, quas apprehendit sensus communis, sic vis memorativa est thesaurus conservans intentiones sensibilium quas apprehendit vis estimativa. Ad quorum evidentiam videndum est, que sit differentia memorie er reminiscentie, et an sit recordatio sive reminiscentia irrationalium. Ad quod dicendum secundum Avicennam, quod memoria est in aliis animalibus, sed recordatio in solo homine. Recordatio enim est revocatio ingenii ad querendum, quod oblitum est, quod non convenit aliis ab homine; cognoscere enim sibi aliquid affuisse, quod postea deletum est, non est nisi virtutis rationalis. Differentia ergo memorie et reminiscentie est, quia memoria est retentio specierum sive sensibilium intentionum vel represantatio earumdem; reminiscentia vero est requisitio formarum a memoria deletarum per oblivionem per similia, sicut obliti alicuis persone, quam vidimus, recurrimus ad locum, ad tempus, ad actus, per que recordamur persone, quam vidimus tali loco, tali tempore, talia facientem. Nota etiam differentiam inter recordari et addiscere, conveniunt enim in hoc, quod utrobique est motus ab incognitis ad cognita, ut sciatur. Sed in hoc differunt, quod recordatio est requisitio cognitorum, ut cognoscantur de futuro, que quidem fuerunt cognita de preterito. Addiscentia dlatego są nazywane intencjami zmysłowych przedmiotów, które władza oceny uchwytuje. (II, 10) Władza pamięci jest umieszczona w późniejszej komorze mózgu, jej działanie polega na zatrzymywaniu tego, co uchwyciła władza oceny intencje przedmiotów zmysłowych. Zestawienie bowiem władzy pamięci do oceny według Awicenny jest takie jak wyobraźni do zmysłu wspólnego: ponieważ tak jak wyobraźnia zachowuje i jest skarbcem form przedmiotów zmysłowych, które to uchwytuje zmysł wspólny, tak też władza pamięci jest skarbcem zachowującym intencje przedmiotów zmysłowych uchwyconych przez władzę oceny. Dla jasności tego zagadnienia należy spojrzeć na różnicę jaka jest między pamięcią a przypominaniem, i czy występuje wspominanie czy przypominanie sobie u istot bezrozumnych. Odnośnie tego należy powiedzieć, że według Awicenny to pamięć jest we wszystkich zwierzętach, lecz wspominanie tylko w człowieku. Wspomnienie bowiem jest skierowaniem naszej uwagi do poszukiwania tego, co zapomniane, a to nie występuje u nikogo poza człowiekiem; poznanie bowiem czegoś co jest nam znane, a co potem zostaje zniszczone nie może się dokonać inaczej jak tylko dzięki władzy rozumu. Różnica więc między pamięcią i przypominaniem sobie jest taka, że pamięć jest zachowaniem postaci poznawczej czy intencji przedmiotu zmysłowego lub ich przedstawienia, natomiast przypominanie jest poszukiwaniem form poznawczych utraconych przez pamięć na skutek zapomnienia, a przypominamy sobie przez podobieństwo; na przykład zapomniał ktoś osobę, to jeżeli widzimy, wracamy do miejsca, do czasu, do działań przez które przypominamy sobie osobę, tylko dzięki temu, że widzimy takie miejsce, taki czas, takie działania. Znak bowiem różnicy między przypominaniem sobie a nauczeniem się przychodzi bowiem w tym, że i tu i tu jest 7
vero, sive disciplina, est extensio anime ad cognoscendum incognita, que non fuerunt cognita prius. ruch nieznanego do znanego i wiedzy. Lecz w tym różnią się, że przypominanie jest poszukiwaniem poznanego jako poznanego z przyszłości, które były poznane w przeszłości. Nauka zaś, czyli wiedza jest rozciągnięciem duszy do poznawania nieznanych, które nie były poznane wcześniej 8