dr Cezary Woźniak Wydział Administracji i Nauk Społecznych Politechnika Warszawska Prawem (w interesującym nas znaczeniu) jest zespół norm prawnych obowiązujących w danej społeczności. Prawo w ujęciu przedmiotowym oznacza zespół przepisów prawnych uporządkowanych pod względem swoich cech charakterystycznych. 1
Tak rozumiane prawo można podzielić ogólnie na prawo wewnętrzne (zwane także krajowym), regulujące zachowanie społeczności wewnątrz danego państwa oraz prawo międzynarodowe, które zajmuje się stosunkami między państwami a organizacjami międzynarodowymi. Prawo wewnętrzne można podzielić na gałęzie. W Polsce dzielimy prawo krajowe na: prawo konstytucyjne - zawierające podstawowe zasady ustrojowe i organizacyjne państwa, prawo administracyjne - regulujące zasady działalność organów państwowych, w szczególności ich zakres działania (zwany kompetencją), prawo cywilne - określające stosunki między osobami (nie dotyczy to organów państwa, te bowiem regulowane są w prawie administracyjnym) w danym państwie. 2
A także na: prawo karne - określające czyny uznane za społecznie niebezpieczne oraz sankcje grożące w razie popełnienia takich czynów, prawo pracy - regulujące kwestie związane ze świadczeniem pracy zarobkowej, prawo gospodarcze - określające podstawowe zasady prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium państwa. Prawem cywilnym jest ta gałąź prawa, która reguluje stosunki między podmiotami prawa prywatnego (osobami fizycznymi, prawnymi, a także jednostkami niemającymi osobowości prawnej). Prawo cywilne reguluje także sytuację prawną osób i rzeczy jako podmiotów i przedmiotów stosunków prawnych oraz treść tych stosunków prawnych. Na treść stosunków prawnych składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów tych stosunków. 3
Cechą charakterystyczną norm prawa cywilnego jest to, że dotyczą one niezależnych od siebie podmiotów. Skoro są one niezależne, mogą one swobodniej, niż w innych gałęziach prawa, regulować stosunki pomiędzy sobą. Oznacza to, że w prawie cywilnym nie występuje charakterystyczny dla prawa publicznego stosunek podporządkowania jednego podmiotu innemu podmiotowi. Źródłem prawa jest ten element, z którego prawo wypływa, innymi słowy - skąd można je poznać. Prawo jest zawarte - jak to określono wyżej - w formie przepisów prawnych. Przepisy te zostały pogrupowane w określone zbiory, z których każdy dotyczy jakiejś części życia społecznego. Taki zbiór przepisów prawnych nazywany aktem prawnym. 4
Prawo cywilne - jako jedna z gałęzi prawa dzieli się na wyraźnie oddzielone działy: część ogólną; prawo o osobach w tym prawo o małżeństwie, prawo o opiece i prawo spadkowe; prawo o rzeczach; prawo zobowiązań; prawo na dobrach niematerialnych w tym prawo autorskie i prawo własności przemysłowej. Źródłami prawa cywilnego są przede wszystkim: ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 380, ze zm.), ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ( t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm.), ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.). 5
A także: ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz. U. 2016, poz. 666 ze zm.), ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 1410, ze zm.). Przepisy prawne regulują sposób zachowania się podmiotu. Skoro jest tutaj przepis prawa, to i podmiot nazywamy podmiotem prawa. Znamy trzy rodzaje podmiotowości prawnej: osobę fizyczną i osobę prawną oraz jednostkę fizyczną nie mającą osobowości prawnej. 6
Z pojęciem osobowości związane są pojęcia zdolności prawnej oraz zdolności do czynności prawnych. Zdolność prawna - możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków (znaczenie bierne). Zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania praw i zaciągania obowiązków (znaczenie czynne). Szczególnym rodzajem podmiotów prawa są spółki prawa handlowego. Kodeks spółek handlowych ustawa z dnia 15 grudnia 2000 roku określa dwa rodzaje spółek handlowych, jakie mogą istnieć na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: spółki osobowe, spółki kapitałowe. 7
Kodeks wymienia następujące spółki osobowe: spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę komandytowo-akcyjną, spółkę partnerską. Kodeks wskazuje także spółki kapitałowe: spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółkę akcyjną. Dodatkowo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istnieć mogą: europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych oraz europejska spółka akcyjna. 8
Podstawowym elementem w polskim prawie cywilnym jest pojęcie czynności prawnej. Czynnością prawną jest czynność (stan faktyczny), w skład której wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli złożone w celu stworzenia nowego stanu prawnego. Nowy stan prawny może polegać albo na stworzeniu nowego albo na modyfikacji istniejącego albo na doprowadzeniu do ustania istniejącego uprawnienia lub obowiązku. Oświadczenie woli, by wywołało skutek prawny, musi w sposób jasny i zrozumiały stwierdzać wolę dokonania czynności, a właściwie wolę osiągnięcia określonego skutku. Art. 60 Kodeksu cywilnego: Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). 9
Tak zdefiniowane oświadczenie woli musi zatem spełniać określone przesłanki: musi zostać złożone w sposób zrozumiały. Oświadczenie będzie zrozumiałe wtedy, gdy osoba inna niż składający będzie mogła ustalić treść oświadczenia; musi zostać złożone w celu wywołania skutku mieszczącego się w granicach prawa; musi być złożone w pełni swobodnie i świadomie; musi być złożone w zamiarze wywołania skutku. Oświadczenie woli może być złożone w sposób wadliwy. Znamy cztery rodzaje wad oświadczeń woli: brak świadomości lub swobody, pozorność, błąd oraz groźbę. 10
Art. 82 Kodeksu cywilnego: Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Art. 83 Kodeksu cywilnego: 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze. 11
Art. 84 Kodeksu cywilnego: 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. Art. 84 Kodeksu cywilnego: 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny). 12
Art. 87 Kodeksu cywilnego: Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Art. 88 Kodeksu cywilnego: 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. 13
Oświadczenie woli może być złożone w jakikolwiek sposób ustnie, pisemnie lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty. Znamy następujące formy czynności prawnych: 1. formę pisemną, 2. formę ustną, 3. formę pisemną szczególną to jest: pisma z datą pewną, pisma z poświadczonym urzędowo podpisem, aktu notarialnego. W prawie polskim znany jest także dorozumiany sposób zawarcia umowy. 14
Przedawnienie to sytuacja, w której prawodawca uznaje czynność prawną za nieskuteczną i niewymagalną. Art. 117 Kodeksu cywilnego: 1. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. 2. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. Art. 118 Kodeksu cywilnego: Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata. 15
Art. 125 Kodeksu cywilnego: 1. Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem lat dziesięciu, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu. Ale.. Art. 119 Kodeksu cywilnego: Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. 16
Art. 120 Kodeksu cywilnego: 1. Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Art. 120 Kodeksu cywilnego: 2. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia. 17
Art. 121 Kodeksu cywilnego: Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu: 1) co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej; 2) co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli; Art. 121 Kodeksu cywilnego: Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu: 3) co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa; 4) co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody. 18
Art. 123 Kodeksu cywilnego: 1. Bieg przedawnienia przerywa się: 1) przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia; 2) przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje, 3) przez wszczęcie mediacji. Art. 124 Kodeksu cywilnego: 1. Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. 2. W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym albo przez wszczęcie mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone. 19
Podstawowe źródła: Podstawy prawa cywilnego i handlowego, pod red. E. Gniewka, t. I i II, CHBeck. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk: Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001. Z. Radwański: Prawo cywilne część ogólna, C.H.Beck. S. Dmowski, S. Rudnicki : Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza - część ogólna, Warszawa. System prawa prywatnego, t. I i II, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa. Więcej możecie Państwo znaleźć na stronie: http://www.ans.pw.edu.pl/cli.php?i=/download/wozniak/stuff/ 20
DZIĘKUJĘ I ŻYCZĘ POWODZENIA 21