ARTYKUŁY Drobne ssaki Chojnowskiego Parku Krajobrazowego w pokarmie puszczyka Strix aluco Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (1): 63 67, 2014 Small mammals of Chojnowski Landscape Park in the diet of the tawny owl Strix aluco JERZY ROMANOWSKI 1, ADAM TARŁOWSKI 2, GRZEGORZ LESIŃSKI 3, ADAM OLSZEWSKI 4 1 Wydział Biologii i Nauk o Środowisku Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 01 938 Warszawa, ul. Wóycickiego 1/3 e-mail: romanowski@cbe-pan.pl 2 Ussuri Ochrona Przyrody 05 840 Brwinów, ul. Myśliwska 14 e-mail: adam.tarlowski@gmail.com 3 Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 02 787 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c e-mail: glesinski@wp.pl 4 Kampinoski Park Narodowy 05 080 Izabelin, ul. Tetmajera 38 e-mail: ad.ol@wp.pl Słowa kluczowe: gryzonie, ryjówkokształtne, nietoperze, wypluwki, dieta, drapieżnictwo. Zbadano skład zgrupowania drobnych ssaków Chojnowskiego Parku Krajobrazowego na podstawie analizy pokarmu puszczyka Strix aluco. W latach 2010 2012 zbierano wypluwki na 16 stanowiskach rozproszonych w północno-wschodniej części Parku. Stwierdzono łącznie 1038 osobniki należące do 15 gatunków drobnych ssaków, w tym głównie gryzoni i ryjówkokształtnych, a także nietoperzy. Do najliczniej łowionych przez puszczyka gatunków należały: nornica ruda Myodes glareolus (351 osobników), ryjówka aksamitna Sorex araneus (173), mysz leśna Apodemus flavicollis (127) i badylarka Micromys minutus (64). Warte odnotowania jest także stwierdzenie gatunków rzadziej rejestrowanych w diecie puszczyka: rzęsorka rzeczka Neomys fodiens oraz nietoperzy nocka Natterera Myotis nattereri, borowca wielkiego Nyctalus noctula i gacka brunatnego Plecotus auritus. Poza drobnymi ssakami wśród ofiar puszczyka zanotowano ptaki (73 osobniki), gady (3), płazy (138), ryby (6) i owady (28). Wstęp Badania składu pokarmu drapieżników służą określeniu ich niszy ekologicznej, a dodatkowo dostarczają wielu informacji o stanie populacji ofiar. Analizy diety sów są szczególnie często wykorzystywane do charakteryzowania fauny drobnych ssaków wybranych środowisk lub obszarów. W Polsce opublikowano wiele prac opisujących zgrupowania drobnych ssaków na podstawie badań pokarmu puszczyka Strix aluco i płomykówki Tyto alba, tę metodę zastosowano także przy opracowywaniu pierwszego polskiego atlasu rozmieszczenia ssaków (Pucek, Raczyński 1983). Na Mazowszu prowadzono badania nad składem pokarmu puszczyka w Kampinoskim Parku Narodowym, wybranych rezerwatach przyrody i na terenach podmiejskich oraz miejskich Warszawy (Goszczyński i in. 1993; Lesiński, Stolarz 1999; Gryz i in. 2008; Lesiński, Gryz 2011; Lesiński i in. 2013). Analizę diety puszczyka przeprowa- 63
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 dzono w Chojnowskim Parku Krajobrazowym (w jego północno-wschodniej części) w celu zebrania informacji o składzie gatunkowym zgrupowania drobnych ssaków na tym terenie. Teren badań Chojnowski Park Krajobrazowy (ChPK) został utworzony w 1993 roku w celu ochrony wartości przyrodniczych i krajobrazowych Lasów Chojnowskich i rzeki Jeziorki w dolnym biegu oraz fragmentów doliny Wisły. Wraz z czterema innymi parkami krajobrazowymi (Mazowieckim, Nadbużańskim, Brudzeńskim i Kozienickim) wchodzi on w skład Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych. Chojnowski PK zajmuje powierzchnię 6796 ha, a wraz z otuliną 11 523 ha. Położony jest około 20 km na południe od Warszawy, na lewym brzegu Wisły. Pod względem fizycznogeograficznym zlokalizowany jest w makroregionie Nizina Środkowomazowiecka, w mezoregionie Równiny Warszawskiej (Kondracki 2003). Chojnowski PK objemuje tereny płaskie, rzadko urozmaicone niewielkimi wzniesieniami pochodzenia wydmowego. Charakteryzuje się dużym bogactwem siedlisk przyrodniczych. Większość powierzchni Parku zajmują lasy (75%) głównie bory mieszane, z przewagą sosny i udziałem dębu, brzozy i lipy. Na żyźniejszych glebach występują grądy, z przewagą dębu szypułkowego, z domieszką grabu i sosny, czasem lipy i osiki. Tereny otwarte z wodami stanowią 15% powierzchni, a pozostałe 10% to tereny zabudowane. Chojnowski PK wchodzi w skład Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który jako korytarz ekologiczny zapewnia ciągłość powiązań przyrodniczych Parku z doliną Wisły. Miejsca zbioru wypluwek pod względem fizycznogeograficznym zlokalizowane są w najbardziej zwartych kompleksach leśnych Parku, na terenie leśnictw: Chojnów i Dobiesz (lasy nadleśnictwa Chojnów) w pobliżu miejscowości Zalesie Górne i Chojnów, z wyjątkiem dwóch stanowisk położonych na południe od miejscowości Konstancin-Jeziorna (ryc. 1). Materiał i metody Ryc. 1. Rozmieszczenie skrzynek lęgowych zasiedlonych przez puszczyki w Chojnowskim Parku Krajobrazowym: a skrzynki lęgowe (stanowiska odpowiadają numeracji w tabeli 1), b inne skrzynki lęgowe, c miejscowości, d stawy rybne, e drogi, f linie kolejowe, g Chojnowski Park Krajobrazowy Fig. 1. Distribu on of nest boxes inhabited by tawny owls in Chojnowski Landscape Park: a nest boxes (the numbers correspond to numbers in Table 1), b other nest boxes, c locali es,d fishponds,e roads,f railway, g Chojnowski Landscape Park Skład zgrupowania drobnych ssaków ustalono w oparciu o analizę wypluwek i resztek ofiar zbieranych w latach 2010 2012 przy okazji czyszczenia skrzynek lęgowych (łącznie 16 skrzynek) zasiedlanych przez puszczyki. Analizę przeprowadzono zgodnie ze standardową metodyką (Raczyński, Ruprecht 1974). Po oddzieleniu wyściółki skrzynek i innych części roślinnych, wypluwki i pozostały rozdrobniony materiał zawierający resztki ofiar pusz- 64
J. Romanowski i in. Drobne ssaki Chojnowskiego PK Tab. 1. Liczba osobników drobnych ssaków schwytanych przez puszczyki Strix aluco na poszczególnych stanowiskach w Chojnowskim Parku Krajobrazowym Table 1. The number of individuals of small mammals preyed by the tawny owl Strix aluco in the studied loca ons in Chojnowski Landscape Park Stanowisko/ Loca on Gatunek/ Species Razem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 16 Total (%)* Kret Talpa europaea 1 1 2 0 0 2 0 0 2 7 (0,7) Ryjówka aksamitna Sorex araneus 1 5 21 22 5 15 24 40 40 173 (16,7) Ryjówka malutka Sorex minutus 0 0 1 5 2 1 3 17 8 37 (3,6) Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens 0 1 0 2 1 0 0 1 2 7 (0,7) Nocek Na erera Myo s na ereri 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 (0,1) Borowiec wielki Nyctalus noctula 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 (0,1) Gacek brunatny Plecotus auritus 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 (0,1) Nornica ruda Myodes glareolus 34 57 10 43 25 25 21 48 88 351 (33,8) Nornik północny Microtus oeconomus 0 0 0 0 0 0 0 5 0 5 (0,5) Nornik zwyczajny Microtus arvalis 0 0 0 0 0 0 4 12 5 21 (2,0) Nornik nieoznaczony Microtus sp. 0 0 0 0 0 1 0 3 5 9 (0,9) Mysz domowa Mus musculus 0 1 0 0 0 0 1 0 2 4 (0,4) Szczur wędrowny Ra us norvegicus 0 0 0 0 0 0 1 1 5 7 (0,7) Badylarka Micromys minutus 0 3 0 14 3 2 2 33 7 64 (6,2) Mysz polna Apodemus agrarius 3 2 2 4 3 1 4 6 8 33 (3,2) Mysz leśna Apodemus flavicollis 7 22 9 10 10 13 11 18 27 127 (12,2) Mysz nieoznaczona Apodemus sp. 21 45 12 15 34 3 6 29 25 190 (18,3) Ssaki razem/ Mammalia total 67 137 58 115 105 63 77 213 203 1038 (100) * Procent wśród schwytanych ssaków/ Percentage of the preyed mammals Koordynaty stanowisk/ coordinates: 1: 52 02 69 N, 21 02 34 E; 2: 52 02 31 N, 21 02 84 E; 3: 52 01 57 N, 21 03 13 E; 4: 52 01 82 N, 21 03 53 E; 5: 52 02 16 N, 21 03 42 E; 6: 52 02 44 N, 21 03 93 E; 7: 52 02 50 N, 21 04 40 E; 8: 52 03 51 N, 21 07 06 E czyków moczono w wodzie i płukano na sicie. Każdą całą wypluwkę analizowano indywidualnie. Liczbę ofiar określono w oparciu o maksymalną liczbę wskaźnikowych części szkieletu: żuchw i górnych części czaszek (oraz charakterystycznych kości ramieniowych kreta) w przypadku ssaków, a także dziobów i kości ramieniowych ptaków, kości biodrowych os ilium płazów oraz fragmentów szkieletu zewnętrznego bezkręgowców. Ssaki oznaczano za pomocą klucza pod redakcją Pucka (1984) oraz porównawczej kolekcji czaszek. Wyniki przedstawiono jako udział poszczególnych gatunków wśród wszystkich zjedzonych ssaków. Wyniki W przeanalizowanym materiale łącznie zidentyfikowano 1038 osobników należących do 15 gatunków reprezentujących trzy rzędy ssaków: ryjówkokształtne Soricomorpha, nietoperze Chiroptera oraz gryzonie Rodentia (tab. 1). Najbogatszą w gatunki (8 gatunków) grupą ssaków na badanym terenie były gryzonie, zarejestrowane w pokarmie puszczyków na wszystkich stanowiskach. Gatunkami łowionymi najczęściej były: nornica ruda Myodes glareolus (33,8% złowionych ssaków) i mysz leśna Apodemus flavicollis (12,2%), dość częsta w po- 65
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 karmie była także badylarka Micromys minutus (6,2%). Wśród ryjówkokształtnych najczęściej łowione przez puszczyki były ryjówki aksamitne Sorex araneus (16,7%), o wiele rzadziej ryjówki malutkie S. minutus, a sporadycznie krety Talpa europaea i rzęsorki rzeczki Neomys fodiens. Warte odnotowania jest stwierdzenie pojedynczych osobników trzech gatunków nietoperzy: nocka Natterera Myotis nattereri (stanowisko 3, tab. 1), borowca wielkiego Nyctalus noctula (stanowisko 10, 52 02 17 N, 21 02 24 E) i gacka brunatnego Plecotus auritus (stanowisko 13, 52 02 99 N, 21 02 91 E). Poza drobnymi ssakami wśród ofiar puszczyka zanotowano ptaki (73 osobniki, w tym bogatka Parus major, sójka Garrulus glandarius, zięba Fringilla coelebs, grubodziób Coccothraustes coccothraustes i jemiołuszka Bombycilla garrulus), gady (3), płazy (138, w tym żaby Rana sp. i grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus), ryby (6) i owady (28). Wśród ofiar puszczyka przeważały gatunki związane ze środowiskiem leśnym: dominujące w pokarmie na większości stanowisk nornica ruda i mysz leśna, a także stwierdzony na jednym stanowisku borowiec wielki. Gryzonie zasiedlające środowiska otwarte stanowiły zaledwie około 5% wszystkich ssaków. Zróżnicowanie przestrzenne składu ofiar puszczyków było niewielkie i przejawiało się głównie pojawieniem się gatunków synantropijnych (mysz domowa, szczur wędrowny) na czterech stanowiskach (tab. 1). Dyskusja Zebrane materiały wskazują, że badane puszczyki penetrowały mozaikę środowisk leśnych i otwartych, polowały także w pobliżu wody. Dominowały w ich pokarmie gatunki leśne. Zwraca uwagę także relatywnie wysoki udział ryjówkokształtnych, w tym obecność związanego z podmokłymi i wilgotnymi środowiskami rzęsorka rzeczka. Skład gatunkowy ssaków złowionych przez puszczyki na terenie badań jest bardziej zbliżony do zgrupowań ssaków zasiedlających środowiska leśne (Goszczyński i in. 1993; Romanowski, Żmihorski 2008) niż tereny rolnicze (Goszczyński 1981). Na podstawie niniejszych badań nie wykazano występowania karczownika Arvicola amphibius i orzesznicy Muscardinus avellanarius w ChPK. Gatunki te zasiedlają obszary leśne Kampinoskiego Parku Narodowego, gdzie regularnie są rejestrowane wśród ofiar puszczyków (Goszczyński i in. 1993; Lesiński i in. 2013). Wcześniejsze badania Żmihorskiego i innych (2011) wykazały, że próba około 400 osobników ssaków upolowanych przez puszczyki w Puszczy Rominckiej była wystarczająca dla wykrycia prawie wszystkich gatunków drobnych ssaków na tym terenie (z wyjątkiem nietoperzy, łowionych rzadko). W obecnych badaniach analizowano ponad dwukrotnie większą próbę, tak więc można wysnuć wniosek, że obecność orzesznicy i karczownika w ChPK jest mało prawdopodobna. Ponadto w oddalonej o ok. 40 km Puszczy Kozienickiej wykazano popielicę Glis glis (Kurowski 1997; Profus, Zygmunt 2000). Możliwe jest natomiast występowanie na tym terenie i zarejestrowanie w trakcie przyszłych badań pokarmu puszczyków większej liczby gatunków nietoperzy. Ta grupa ssaków łowiona jest przez puszczyki sporadycznie, przy czym najczęściej w środowiskach nieleśnych (Lesiński i in. 2009). Podziękowania Autorzy dziękują Ninie Kłos, Joannie Wachowicz, Adamowi Prokopowiczowi i Alicji Gadomskiej za pomoc w pracach laboratoryjnych. PIŚMIENNICTWO Goszczyński J. 1981. Comparative analysis of food of owls in agrocenoses. Ekologia Polska 29: 431 439. Goszczyński J., Jabłoński P., Lesiński G., Romanowski J. 1993. Variation in diet of Tawny Owl Strix aluco L. along an urbanization gradient. Acta Orn. 27: 113 123. 66
J. Romanowski i in. Drobne ssaki Chojnowskiego PK Gryz J., Krauze D., Goszczyński J. 2008. The small mammals of Warsaw as inferred from tawny owl (Strix aluco) pellet analyses. Ann. Zool. Fenn. 45: 281 285. Kondracki J. 2003. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kurowski M. 1997. Fauna. W: Zielony R. (red.). Lasy Puszczy Kozienickiej. Monografia przyrodniczo- -leśna. Wydaw. SGGW, Warszawa: 122 132. Lesiński G., Romanowski J., Gryz J., Olszewski A., Kowalski M., Krauze-Gryz D., Olech B. Pepłowska-Marczak D., Tarłowski A. 2013. Small mammals of Kampinos National Park and its protection zone, as revealed by analyses of the diet of tawny owls Strix aluco Linnaeus, 1758. Fragm. Faun. 56: 65 81. Lesiński G., Gryz J., Kowalski M. 2009. Bat predation by tawny owls Strix aluco in differently human-transformed habitats. Italian J. Zool. 76: 415 421. Lesiński G., Gryz J.B. 2011. How protecting a suburban forest as a natural reserve effected small mammal communities. Urban Ecosystems 15: 103 110. Lesiński G., Stolarz P. 1999. Kręgowce w pokarmie puszczyka Strix aluco w Lesie Sobieskiego na peryferiach Warszawy. Kulon 1 2: 77 81. Profus P., Zygmunt J. 2000. Nowe stanowiska popielicy Glis glis w Polsce oraz uwagi o jej występowaniu w niektórych jaskiniach Europy. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (2): 44 50. Pucek Z. (red.) 1984. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. Pucek Z., Raczyński J. (red.) 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. Raczyński J., Ruprecht A.L. 1974. The effect of digestion on the osteological composition of owl pellets. Acta Orn. 14 (2): 25 38. Romanowski J., Żmihorski M. 2008. Effect of season, weather and habitat on diet variation of a feeding-specialist: a case study of the long-eared owl, Asio otus in Central Poland. Folia Zool. 57: 411 419. Żmihorski M., Gryz J., Krauze-Gryz D., Olczyk A., Osojca G. 2011. The Tawny owl Strix aluco as a material collector in faunistic investigations: the case study of small mammals in NE Poland. Acta Zool. Lit. 21: 185 191. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (1): 63 67, 2014 Romanowski J., Tarłowski A., Lesiński G., Olszewski A. Small mammals of Chojnowski Landscape Park in the diet of the tawny owl Strix aluco The composition of a small mammal community in Chojnowski Landscape Park (central Poland) was investigated based on the food composition of the tawny owl. A total of 1038 individuals representing 15 species of small mammals were recorded in the owl diet. Rodents dominated, but also soricomorphs constituted an important part of the diet, whereas bats were caught by tawny owls accidentally. The most abundant prey included: Myodes glareolus (351 individuals), Sorex araneus (173), Apodemus flavicollis (127) and Micromys minutus (64). Also some species rarely captured by the tawny owl were found: Neomys fodiens, Myotis nattereri, Nyctalus noctula and Plecotus auritus. 67