AWIFAUNA LÊGOWA STAWÓW RYBNYCH W PO UDNIOWO-ZACHODNIEJ CZÊŒCI WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO

Ptaki lubuskich stawów 109 Ptaki Œl¹ska 16 (2006): 109-121 Pawe³ Czechowski, Marcin Bocheñski, Marcin Sidelnik AWIFAUNA LÊGOWA STAWÓW RYBNYCH W PO UDNIOWO-ZACHODNIEJ CZÊŒCI WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO BREEDING BIRDS OF FISHPONDS IN THE SOUTH-WESTERN PART OF THE LUBUSKIE VOIVODESHIP Stawy hodowlane s¹ atrakcyjnym œrodowiskiem do gniazdowania wielu gatunków ptaków wodno-b³otnych. Badania nad awifauna lêgow¹ stawów by³y prowadzone na wielu kompleksach w ca³ym kraju (np. Kruszyk i in. 1995, Witkowski i in. 1995, Czapulak i in. 1998, Szlama i Majewski 1998, Szyra 2001, Wiehle 2002, Wiehle i in. 2002, Wojciechowski i Janiszewski 2003). Po³udniowo-zachodnia czêœæ woj. lubuskiego jest uboga w naturalne zbiorniki wodne. Jedynymi potencjalnymi miejscami lêgów ptaków wodno-b³otnych w tej czêœci województwa s¹ doœæ licznie rozmieszczone stawy rybne. Stosunkowo niewiele danych o ptakach tego terenu mo na znaleÿæ w monografii Ptaki Œl¹ska (Dyrcz i in. 1991) oraz w pracach omawiaj¹cych wybrane gatunki lub grupy ptaków (Czapulak i in. 2002, Lontkowski i Stawarczyk 2003). Dodatkowo jeden z kompleksów (Niwica) znalaz³ siê wœród akwenów Œl¹ska poddanych waloryzacji ogólnopolskiej (Stawarczyk 2001). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie awifauny lêgowej wybranych kompleksów stawów wraz z wykazaniem wa noœci niniejszych miejsc dla niektórych gatunków ptaków. TEREN BADAÑ Badaniami objêto 14 kompleksów stawów hodowlanych i 1 kompleks glinianek po³o onych w po³udniowo-zachodniej czêœci woj. lubuskiego (ryc. 1). Wszystkie opisywane stanowiska po³o one s¹ w obrêbie szeœciu gmin na terenie pow. arskiego. S¹ to: gm. Trzebiel kompleksy: Niwica,

110 P. Czechowski, M. Bocheñski, M. Sidelnik Brody 11 12 13 15 14 Lubsko Jasieñ 9 Tuplice 8 10 7 ARY Trzebiel 3 1 2 4 5 6 êknica Przewóz A B C D E F Ryc. 1. Mapa terenu badañ A granica powiatu, B g³ówne drogi, C wiêksze miejscowoœci, D lasy, E kompleksy stawów, F granica Parku Krajobrazowego uk Mu akowa. Numeracja kompleksów zgodna z tab. 1 Fig. 1. Map of the study area A border of the district, B main roads, C larger towns, D forests, E fishpond complexes, F border of the Landscape Park uk Mu akowa. Numbering of complexes according to table 1

Ptaki lubuskich stawów 111 Tabela 1. Spis kontrolowanych kompleksów stawów Table 1. List of checked fishpond complexes L.p. Nazwa kompleksu Name of complex 1 iwica N 0 Powierzchnia Lata badañ Area Years of study (ha) 4 1997-2003 2 uków 31 1997-2003 3 Mieszków 45 1997-2003 4 Grotów 58 1997-2000, 2002-2003 5 Janików 80 1997-2000, 2002-2003 6 Mi³owice 80 1998-2000, 2002-2003 7 Tuplice I 46 1997-2003 8 Tuplice II 48 1997-1999, 2001 9 Tuplice III 25 1997-1999 10 azy 20 1997-2003 11 Brody 57 1997-1999, 200003 12 Biecz 58 1997-1999, 200002 13 Che³m arski 45 1996-1999, 200003 14 Bia³ków 10 1996-1999, 2001 15 Nowiniec 20 1996-1999, 2001 uków, Mieszków; gm. Lipinki u yckie Grotów; gm. ary Janików, Mi³owice, gm. Tuplice Tuplice I, II i III, azy; gm. Brody Brody, Biecz oraz gm. Lubsko Che³m arski, Nowiniec i Bia³ków. Stawy charakteryzowa³y siê niewielk¹ powierzchni¹ i obszar adnego z kompleksów nie przekracza³ 100 ha (tab. 1). Liczba stawów na poszczególnych kompleksach wynosi³a od 2 do 8. Szerokoœæ pasa roœlinnoœci wynurzonej, g³ównie szuwaru trzcinowego, by³a zró nicowana i maksymalnie dochodzi³a do 15 m (Tuplice I). Najmniejszy udzia³ roœlinnoœci przybrze nej wystêpowa³ na stawach, gdzie prowadzono najintensywniejsz¹ gospodarkê ryback¹ (Niwica, Grotów, Janików). Natomiast najwiêksze obszary trzcinowisk wystêpowa- ³y na stawach ko³o Mieszkowa, ukowa, Bród i Che³mu arskiego. Otoczenie stawów ró ni³o siê w zale noœci od kompleksu. Czêœæ stawów np. Grotów, Janików, Tuplice I i Biecz otoczone by³y w ca³oœci lasami. Inne graniczy³y z terenami otwartymi, g³ównie ³¹kami i nieu ytkami, rzadziej polami. Jednak e we wszystkich przypadkach kompleksy przynajmniej z jednej strony graniczy³y z terenami leœnymi. Ponadto niektóre stawy usytuowane by³y blisko zabudowañ np. w Mieszkowie, Tuplicach, Brodach czy Mi³owicach.

112 P. Czechowski, M. Bocheñski, M. Sidelnik MATERIA I METODY Obserwacje prowadzono w latach 1996-2003. Nie wszystkie kompleksy kontrolowano corocznie (tab. 1). Liczebnoœæ ptaków lêgowych ustalano na podstawie 2-4 kontroli w sezonie. Poszczególne obserwacje prowadzono w nastêpuj¹cych terminach: kwiecieñ, pierwsza po³owa maja i druga po³owa czerwca. Przy szacowaniu liczebnoœci opierano siê na zaleceniach Borowiec i in. (1981) i Ranoszka (1983). Liczebnoœæ perkoza dwuczubego Podiceps cristatus i rdzawoszyjego P. grisegena oraz ³abêdzia niemego Cygnus olor ustalano na podstawie tokuj¹cych par, iloœci gniazd lub rodzin. Liczebnoœæ perkozka Tachybaptus ruficollis, b¹ka Botaurus stellaris, chruœcieli Rallidae na podstawie odzywaj¹cych siê ptaków. Nie stosowano stymulacji g³osowej, przez co liczebnoœæ perkozka i chruœcieli mo e byæ zani- ona. Liczebnoœæ kaczek (w³aœciwych i gr¹ yc) szacowano w oparciu o liczbê p³ywaj¹cych par lub samic, a b³otniaka stawowego Circus aeruginosus na podstawie znalezionych gniazd lub tokuj¹cych ptaków. Lêgowe siewkowate Charadriiidae liczono w oparciu o tokuj¹ce ptaki lub objawy zaniepokojenia. Liczebnoœæ rybitwy czarnej Chlidonias niger ustalano na podstawie znalezionych gniazd i liczby doros³ych ptaków lataj¹cych nad koloni¹. Natomiast liczebnoœæ ptaków wróblowych Passeriformes okreœlano na podstawie œpiewaj¹cych samców. Populacje krzy ówki Anas platyrhynchos i ³yski Fulica atra oszacowano tylko na wybranych obiektach w roku 1999. PRZEGL D GATUNKÓW Perkozek Tachybaptus ruficollis. Corocznie gniazdowa³o ³¹cznie do 18 par (tab. 2 i 3), chocia jego liczebnoœæ mo e byæ zani ona ze wzglêdu na brak liczeñ ze stosowaniem stymulacji g³osowej. Najliczniejszy w kompleksach Biecz i Che³m arski, gdzie stwierdzano do 5 par. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. ¹cznie w poszczególnych latach gniazdowa³o 15-35 par (tab. 2 i 3). Najliczniej na stawach w Mi³owicach do 9-10 par w roku 1999 i na leœnym stawie ko³o Tuplic do 9 par (1999). Nie Tabela 2. Liczebnoœæ wybranych gatunków ptaków na poszczególnych kompleksach stawów w latach 1996-2003 Numeracja kompleksów zgodna z tab. 1 Table 2. Numbers of chosen bird species on fish-pond complexes in 1996-2003 Numbering of complexes according to table 1

Gatunek Kompleks stawów / Fishpond complex Species 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Tachybaptus ruficollis 1-5 1-5 Podiceps cristatus 1-3 1-10 2-5 3-9 2-4 2-4 1-3 Podiceps grisegena 1-5 1-9 Podiceps nigrcollis 3-4 Botaurus stellaris Cygnus olor 1-3 1 2-4 2-3 1 Anser anser Anas strepera Anas crecca Anas querquedula Anas clypeata Aythya ferina 3-12 0-6 2-10 2 1-9 5 6-12 7 0-5 Aythya fuligula 0-8 2-5 0-8 0-7 2-8 5 0-7 5-12 23 2-25 4-20 4-10 Bucephala clangula 1-3 1 1-3 3-4 2-8 Circus aeruginosus 1 1-3 Rallus aquaticus Porzana parva Gallinula chloropus Grus grus 1 Charadrius dubius Vanellus vanellus Gallinago gallinago Tringaochropus Chlidonias niger 5 2 5 Alcedo atthis Acrocephalus arundinaceus 1-5 1-6 1-10 4-10 7-23 1-7 2-4 1-3 2-4 3-8 2-20 Ptaki lubuskich stawów 113

114 P. Czechowski, M. Bocheñski, M. Sidelnik Tabela 3. ¹czna liczebnoœæ wybranych gatunków ptaków na kontrolowanych kompleksach stawów w poszczególnych latach W nawiasach podano liczbê skontrolowanych obiektów Table 3. Total numbers of breeding pairs of chosen bird species in fishpond complexes in consecutive seasons In parantheses the number of checked complexes Gatunek Species 1997 (14) 1998 (15) 1999 (15) 2000 (8) 2001 (11) 2002 (11) 2003 (10) T. ruficollis 6-7 18 18 9 8-9 7 1 P. cristatus 25-26 35 36-37 19 25-29 22 15-16 P. grisegena 14-15 13-16 11 6-7 13 6 2 P. nigrcollis 3-4 1 B. stellaris 2 1 1 1 C. olor 17-18 22 17-19 7-9 12 18 12 anser 1 2 2 strepera 2 2 3 crecca 2 1 querquedula 1 1 1 1 clypeata 1 ferina 27 43 42 36 26 19 5-7 fuligula 76-81 80 122-124 19 37 28 5 B. clangula 14-16 23-25 24-26 15 16 13-14 8 C. aeruginosus 13 13 13 7 11 9 8 R. aquaticus 5 4 1 P. parva G. chloropus 1 2 2 G. grus 2 4-5 2 1 4 2 2 Ch. dubius 3 1 2-3 2-3 1 1 V. vanellus 3-4 3-4 1 5 5 1 G. gallinago 4 1 1 1 1 T. ochropus 1 2 1-3 1 Ch. niger 25 14-18 20 15-17 15 12 atthis 3-4 3 2 1 arundinaceus 32 73 73 16 28 27 33 stwierdzono lêgów na najmniejszych stawach ko³o Bia³kowa i gliniankach ko³o Tuplic. Tak e na wiêkszych kompleksach nie wystêpowa³ corocznie, np. w Janikowie, Grotowie i Nowiñcu.

Ptaki lubuskich stawów 115 Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Gniazdowa³ na 9 kompleksach, ³¹cznie do 16 par (tab. 2 i 3). Jego liczebnoœæ waha³a siê w poszczególnych latach. Najliczniej gniazdowa³ na stawach ko³o Che³mu arskiego, gdzie w roku 1996 stwierdzono 8-9 par. W pozosta³ych latach na tym stanowisku gnieÿdzi³o siê 1-5 par. W roku 1990 na siedmiu kompleksach stwierdzono 13 par ( Czapulak, G. Lorek). Zausznik Podiceps nigricollis. Prawdopodobnie lêgowe pary stwierdzono na trzech kompleksach stawów: azy pojedyncze pary w latach 2000-2001, Brody para w roku 2002 i Che³m arski pary w latach 1996, 1998-1999. Nie uzyskano jednak dowodów lêgu. B¹k Botaurus stellaris. Pojedyncze, bucz¹ce samce stwierdzono na trzech kompleksach stawów (tab. 2), w latach 1998-99 i 2002 na Che³mie arskim oraz w roku 1998 w azach i w 2001 w Brodach. Bocian czarny Ciconia nigra. Lataj¹ce lub eruj¹ce ptaki, prawdopodobnie gniazduj¹ce w otaczaj¹cych stawy lasach, obserwowano na 10 kompleksach. Najczêœciej w okolicach Janikowa, Grotowa, Bród i ma³ych stawów ko³o Bia³kowa i Nowiñca. Na podstawie tych obserwacji liczebnoœæ bociana czarnego w okolicach kontrolowanych stawów mo na oszacowaæ na oko³o 5 par. abêdÿ niemy Cygnus olor. Nie stwierdzony tylko na stawach ko³o Bia³kowa. ¹cznie gniazdowa³o 12-27 par (tab. 2). Najliczniej w Janikowie 4 pary w latach 2002-2003 oraz w Bieczu 4 pary w latach 1998-1999. Nie corocznie gniazdowa³ na stawach ko³o Grotowa i gliniankach ko³o Tuplic. W 18 lêgach stwierdzono od 1 do 4 piskl¹t odmiany immutabilis. W roku 1990 na szeœciu kompleksach stwierdzono co najmniej 17 par, a w sierpniu 1995 na dziewiêciu kompleksach 15 par z m³odymi. ( Czapulak, G. Lorek) Gêgawa Anser anser. Parê z pisklêtami widziano w roku 1998 na stawach ko³o Che³ma arskiego. Ponadto po 2 pary obserwowano na wyspie na stawach ko³o Mieszkowa w latach 200001, jednak nie uzyskano dowodów lêgu. W roku 1990 parê z pisklêtami widziano na stawach ko³o Janikowa ( Czapulak, G. Lorek). Krakwa Anas strepera. Nieregularne, prawdopodobne gniazdowanie par stwierdzono na czterech kompleksach (tab. 2). Nie uzyskano dowodów lêgu. Cyraneczka Anas crecca. 1 V 97 dwie pary widziano na stawach ko³o Che³ma arskiego. Krzy ówka Anas platyrhynchos. Gniazdowa³a na wszystkich kompleksach, jednak nie ustalano dok³adanych liczebnoœci lêgowych par. W roku 1999 liczebnoœæ krzy ówki oszacowano na 7 kompleksach (Niwica, u-

116 P. Czechowski, M. Bocheñski, M. Sidelnik ków, Mieszków, Grotów, Janików, Mi³owice i Tuplice), na których gniazdowa³o od 2 par ( uków) do 9-10 (Niwica), a ³¹cznie 37-48 par. Cyranka Anas querquedula. Prawdopodobne gniazdowanie 1-3 par stwierdzono na szeœciu kompleksach (tab. 2). Najczêœciej ptaki obserwowano na stawach ko³o Che³mu arskiego (w latach 1996-1999 1-3 pary). Na pozosta³ych stanowiskach obserwowana jedynie w sezonach. P³askonos Anas clypeata. Obserwowany na dwóch stanowiskach: 19 VI 03 1 % i 2 && w Mieszkowie oraz 12 V 02 1 para w Bieczu. G³owienka Aythya ferina. ¹cznie gniazdowa³o do 43 par na 12 stanowiskach (tab. 2 i 3). Najliczniej obserwowana w Niwicy, azach i stawie leœnym ko³o Tuplic, do 12-15 par. Wielokrotnie obserwowano samice wodz¹ce m³ode. Czernica Aythya fuligula. Gniazdowa³a na wszystkich kompleksach. ¹cznie stwierdzono gniazdowanie do 124 par (tab. 2 i 3). Najliczniej na stawach ko³o Biecza, Che³mu arskiego i leœnym ko³o Tuplic do 25 par. Kilkakrotnie obserwowano samice z m³odymi. G¹go³ Bucephala clangula. Nie stwierdzony tylko na dwóch kompleksach (Mieszków i Bia³ków). Na pozosta³ych gniazdowa³o ³¹cznie 8-26 par (tab. 2 i 3). Najliczniej na gliniankach ko³o Tuplic (do 8 par) oraz na stawach ko³o Mi³owic i azów do 4 par. Corocznie obserwowano kilka samic z m³odymi. Kania czarna Milvus migrans. Na podstawie obserwacji ptaków liczebnoœæ oszacowano na 6 par, które gniazdowa³y najprawdopodobniej w lasach w najbli szej okolicy stawów. Pojedyncze pary stwierdzono: Niwica- uków lata 1997-2003, Grotów-Janików lata 1998-2000 i 2003, okolice Tuplic lata 1997-2001, 2003, Brody 1999, Biecz-Che³m arski lata 1996, 1998-1999 i 2001 oraz Bia³ków-Nowiniec lata 1996-1998. Kania ruda Milvus milvus. Liczebnoœæ, ocenian¹ podobnie jak w przypadku poprzedniego gatunku, oszacowano na 7 par. Poszczególne pary stwierdzono w okolicach: Niwica- uków lata 1998, 1999-2003, Janików 1999 i 2002, Mi³owice 1998-99, 2002, okolice Tuplic 1997-99, Brody 1998-2002, Biecz-Che³m arski 1996-1999 oraz Bia³ków-Nowiniec 1996-1999 i 2001. B³otniak stawowy Cirus aeruginosus. Lêgowy na wszystkich kompleksach, jednak nie corocznie. ¹cznie gniazdowa³o 7-13 par (tab. 2 i 3). Poza stawami ko³o azów, gdzie w roku 1998 stwierdzono 3 pary, na pozosta- ³ych kompleksach wystêpowa³y pary. Orlik krzykliwy Aquila pomarina. 1 V 98 obserwowano najpierw jednego ptaka, a potem tokuj¹c¹ parê orlików nad stawami ko³o Biecza (Czechowski i in. 2004).

Ptaki lubuskich stawów 117 Rybo³ów Pandion haliaetus. W latach 1996-1997 i 2002-2003 siedmiokrotnie obserwowano ptaki (poluj¹ce, odlatuj¹ce z ryb¹ w kierunku lasów) w okresie koniec maja pocz¹tek lipca. Obserwacji dokonano na kompleksach: Niwica, Mieszków, Janików, azy, Biecz i oraz Nowiniec. Powy sze dane mog¹ wskazywaæ na prawdopodobne gniazdowanie par w okolicznych lasach. Wodnik Rallus aquaticus. Stwierdzony tylko na 5 kompleksach, a ³¹czna liczebnoœæ wynosi³a 1-5 par (tab. 2 i 3). Wobec braku stosowania stymulacji g³osowej, podana liczebnoœæ jest zani ona. Najliczniej, 3 pary stwierdzono na stawach ko³o Che³mu arskiego. Zielonka Porzana parva. Jednego ptaka wyp³oszono 4 V 00 z trzcin na stawach k. Janikowa (Czechowski i in. 2004). Kokoszka Gallinula chloropus. Pojedyncze pary stwierdzano nie corocznie na czterech stanowiskach (tab. 2). Liczebnoœæ prawdopodobnie zani- ona na skutek braku zastosowania stymulacji g³osowej. yska Fulica atra. Lêgowa na wszystkich kompleksach stawów. W roku 1999 liczebnoœæ par lêgowych oszacowano na 9 stanowiskach (Niwica, uków, Mieszków, Grotów, Janików, Mi³owice, Tuplice I i III, azy). ¹cznie stwierdzono na tych kompleksach 63-67 par, najliczniejsza by³a w Mi³owicach 16-17 par. uraw Grus grus. Stwierdzany (nie ka dego roku) w liczbie par na 7 kompleksach stawów (tab. 2). ¹czn¹ liczebnoœæ oszacowano na 1-5 par. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Gniazdowa³a nie corocznie w liczbie 1-3 par na spuszczonych stawach w szeœciu kompleksach (tab. 2). Najliczniej (2-3 pary) na stawach ko³o Nowiñca w roku 1996. Tam te gniazdowa³a najregularniej (4 lata z 5 badanych). Czajka Vanellus vanellus. Nie corocznie na oœmiu kompleksach gniazdowa³o do 5 par na spuszczonych stawach (tab. 2). Najliczniej po trzy pary w Grotowie w roku 2000 i Bieczu w 2001. Kszyk Gallinago gallinago. Lêgowe pary stwierdzono na trzech stanowiskach w ³¹cznej liczbie do 5 par (tab. 2). Na ³¹ce przy stawach ko³o Nowiñca w roku 1996 zanotowano trzy pary. Samotnik Tringa ochropus. Pojedyncze pary nie corocznie stwierdzano na siedmiu stanowiskach (tab. 2). Najczêœciej, w trzech sezonach, obserwowany na stawach k. Janikowa i Nowiñca. Rybitwa czarna Chlidonias niger. Kolonie lêgowe znajdowano nie corocznie na trzech stanowiskach (tab. 2). W latach 1997, 200001 w ukowie 15-25 par, w roku 1998 i 2003 w Mieszkowie odpowiednio 2-3 i 12 par oraz w Janikowie w roku 1998 i 2002 15 par. W roku

118 P. Czechowski, M. Bocheñski, M. Sidelnik 1990 stwierdzono 10 par (5 gniazd) w ukowie i 2-3 pary (1 gniazdo) w Janikowie ( Czapulak, G. Lorek). Zimorodek Alcedo atthis. Pojedyncze ptaki obserwowano nie corocznie w sezonie lêgowym na 6 kompleksach (tab. 2). Nie uzyskano dowodów lêgu. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus. Lêgowy na wszystkich kompleksach, ³¹czn¹ liczebnoœæ w zale noœci od roku oceniono na 13-73 pary. Najliczniej wystêpowa³ w Mi³owicach do 23 par (1999) i Che³mie arskim do 20 par (1996). DYSKUSJA Z uwagi na brak naturalnych zbiorników wodnych w po³udniowo-zachodniej czêœci woj. lubuskiego, stawy rybne s¹ wa nym miejscem rozrodu dla ptaków wodno-b³otnych i atrakcyjnym miejscem do erowania dla gniazduj¹cych w najbli szej okolicy ptaków szponiastych. Stawy s¹ szczególnie istotne dla takiego gatunku jak perkoz rdzawoszyi, który gniazduje tu w liczbie do 16 par. Dla ca³ej Ziemi Lubuskiej wraz ze S³oñskiem podaje siê liczebnoœæ 30-60, czasami do 200 par, a dla s¹siedniego Œl¹ska 600-800 par (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Stosunkowo wysok¹ liczebnoœæ osi¹gaj¹ tak e perkozek, ³abêdŸ niemy, g¹go³ i b³otniak stawowy. Na podstawie liczebnoœci podanych w Awifaunie Polski (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003) mo na przyj¹æ, e na terenie badañ (samych stawach, jak i w najbli szej okolicy) % populacji krajowej nastêpuj¹cych gatunków: g¹go³, kania czarna i kania ruda. Gniazduj¹ tu tak e coraz mniej liczne w kraju gatunki jak: kszyk, samotnik i rybitwa czarna. Stwierdzono wystêpowanie 7 gatunków ptaków wpisanych do Polskiej Czerwonej Ksiêgi Zwierz¹t (G³owaciñski 2001): 1 gatunek z kategorii VU (nara one na wyginiêcie) rybo³ów; 3 gatunki z kategorii NT (ni szego ryzyka, lecz bliskie zagro enia) kania czarna, k. ruda i zielonka; 3 gatunki z kategorii LC (najmniejszej troski) b¹k, bielik i orlik krzykliwy. Badania wykaza³y wystêpowanie 14 gatunków ptaków wymienionych w Za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej, s¹ to: b¹k, bocian czarny, kania czarna, kania ruda, bielik, b³otniak stawowy, orlik krzykliwy, rybo³ów, zielonka, uraw, rybitwa czarna i zimorodek. Na liœcie tej znajduj¹ siê tak e: bocian bia³y Ciconia ciconia, trzmielojad Pernis apivorus, derkacz Crex crex, dziêcio³ zielonosiwy Picus canus, dziêcio³ czarny Dryocopus martius i lerka Lullula arborea, nie wymienione w przegl¹dzie gatunków i mniej zwi¹zane

Ptaki lubuskich stawów 119 ze œrodowiskiem stawowym, ale gniazduj¹ce w najbli szym s¹siedztwie stawów. Znaczenie, jakie maj¹ opisywane kompleksy stawów dla awifauny regionu sprawia, e nale y rozwa yæ zastosowanie wobec nich dostêpnych form ochrony przyrody. W chwili obecnej kompleksy: Niwica, uków, Mieszków, azy, Tuplice I, II i III le ¹ na obszarze Parku Krajobrazowego uk Mu akowa i s¹ objête wynikaj¹c¹ z tego ochron¹. Z pewnoœci¹ jak najszybciej ochron¹ (np. w postaci u ytku ekologicznego) nale a³oby obj¹æ bardzo cenne ornitologicznie stawy ko³o Che³ma arskiego. Z braku prowadzenia bardziej szczegó³owych badañ na omawianym terenie we wczeœniejszych latach, nie jest mo liwe porównanie zebranego materia³u i przeanalizowanie ewentualnych zmian liczebnoœci gniazduj¹cych na stawach ptaków. Wiadomo, e w latach 1980., podobnie jak obecnie, liczniej gniazdowa³ perkoz rdzawoszyi, g¹go³, notowano tak e lêgi rybitwy czarnej (Dyrcz i in. 1991). W okresie badañ nie zauwa ono wiêkszych spadków liczebnoœci omawianych gatunków. Jedynie liczebnoœæ perkoza rdzawoszyjego zauwa alnie zmala³a w ostatnich latach. Niemniej zjawisko to mo e byæ zwi¹zane zarówno z fluktuacj¹, jak równie ze spadkiem liczebnoœci, który w ostatnich latach obserwowano tak e w innych regionach kraju (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Podziêkowania W badaniach uczestniczyli tak e koledzy: Jan Cichocki, Grzegorz Jêdro, Zbigniew Kajzer, S³awomir Rubacha, Andrzej W¹sicki. Wszystkim Im autorzy serdecznie dziêkuj¹. LITERATURA Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uœciœlenia metody oceny liczebnoœci ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47-61. Czapulak, Adamski A, Betleja J. 2002. Populacje lêgowe mew Laridae i rybitw Sternidae na Œl¹sku w latach 90. Ptaki Œl¹ska 14: 27-46. Czapulak, Adamski, Cieœlak M., Zawadzki L. 1998. Ptaki wodne rezerwatu Stawy Przemkowskie a latach 90. Ptaki Œl¹ska 12: 81-112. Czechowski P., Bocheñski M., Jêdro G., Kajzer Z., Rubacha S., Sidelnik M., W¹sicki 2004. Rzadkie gatunki ptaków obserwowane w województwie lubuskim w latach 199004. Not. Orn. 45: 2452.

120 P. Czechowski, M. Bocheñski, M. Sidelnik Dyrcz, Grabiñski W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Œl¹ska. Monografia Faunistyczna. Uniwersytet Wroc³awski, Wroc³aw. G³owaciñski Z. 2001. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce. PWRiL, Warszawa. Kruszyk R., Œmietana, Karetta M. 1995. Awifauna kompleksu leœno-stawowego ko³o or. Scripta Rudensia 4: 85-97. Lontkowski J., Stawarczyk T. 2003. Rozwój populacji, wybiórczoœæ siedliskowa i efekty rozrodu bielika Haliaeetus albicilla na Œl¹sku w latach 1993-2002. Not. Orn. 44: 237-248. Ranoszek E. 1983. Weryfikacja metod oceny liczebnoœci lêgowych ptaków wodnych w warunkach stawów milickich. Not. Orn. 24: 177-201. Stawarczyk T. 2001. Ornitologiczna waloryzacja akwenów Œl¹ska. Ptaki Œl¹ska 13: 5-18. Szlama D., Majewski P. 1998. Ptaki rezerwatu ê czak ko³o Raciborza. Not. Orn. 39: 1-11. Szyra D. 2001. Awifauna stawów rybnych Wielok¹t ko³o Lubomi (województwo œl¹skie). Ptaki Œl¹ska 13: 67-85. Tomia³ojæ L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTTP pro Natura, Wroc³aw. Wiehle D. 2002. Ptaki stawów rybnych w Spytkowicach w latach 1995-2000. Chroñmy Przyr. Ojcz. 58: 25-61. Wiehle D., Wilk T., Faber M., Betleja J., Malczyk P. 2002. Awifauna doliny górnej Wis³y czêœæ 1. Ptaki Ziemi Oœwiêcimsko-Zatorskiej. Not. Orn. 43: 227-253. Wojciechowski Z., Janiszewski T. 2003. Zmiany awifauny lêgowej w pradolinie warszawsko-berliñskiej miêdzy êczyc¹ a owiczem w latach 197001. Not. Orn. 44: 249-262. Witkowski J., Or³owska B., Ranoszek E., Stawarczyk T. 1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn. 36: 5-74. STRESZCZENIE Praca omawia wystêpowanie 33 lêgowych gatunków ptaków wodno-b³otnych na piêtnastu kompleksach stawów hodowlanych w po³udniowo-zachodniej czêœci województwa lubuskiego. Opisywane stanowiska s¹ wa nym miejscem gniazdowania nielicznych gatunków, takich jak: perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena (do 18 par), b¹k Botaurus stellaris (3 pary), g¹go³ Bucephala clangula (do 26 par), b³otniak stawowy Cirus aeruginosus (do 13 par), samotnik Tringa ochropus (do 3 par), rybitwa czarna Chlidonias niger (15 par). Stawy s¹ tak e miejscem erowania, gniazduj¹cych w najbli szej okolicy, kilku par bociana czarnego Ciconia nigra, kani czarnej Milvus migrans, kani rudej Milvus milvus, bielika Haliaeetus albicilla i prawdopodobnie gniazduj¹cego rybo³owa Pandion haliaetus. Na omawianym terenie stwierdzono gniazdowanie lub prawdopodobne gniazdowanie siedmiu gatunków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Zwierz¹t. Z wyj¹t-

Ptaki lubuskich stawów 121 kiem perkoza rdzawoszyjego, w okresie badañ nie stwierdzono istotnego spadku liczebnoœci gniazduj¹cych ptaków. SUMMARY The paper discusses the occurrence of 33 breeding species of waterbirds in 15 complexes of fishing ponds in the south-western part of the Lubuskie Voivodeship. The sites studied constitute an important nesting ground of scarce species, such as the Red-necked Grebe Podiceps grisegena (up to 18 pairs ), Bittern Botaurus stellaris (3 pairs), Goldeneye Bucephala clangula (up to 26 pairs), Marsh Harrier Circus aeruginosus (up to 13 pairs), Green Sandpiper Tringa ochropus (up to 3 pairs) and Black Tern Chlidonias niger (15 pairs). Besides, the fishponds represent also the foraging ground of a few pairs of the Black Stork Ciconia nigra, Black Kite Milvus migrans, Red Kite Milvus milvus and White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, breeding in the immediate vicinity, as well as of the Osprey Pandion haliaetus, which probably nests there too. Seven bird species included in the Polish Red List of Animals have been recorded to breed or probably breed within the area discussed. Except for the Red-necked Grebe, no significant decrease in the numbers of nesting birds was observed in the study period. Adresy autorów: Pawe³ Czechowski, Instytut Turystyki i Rekreacji PWSZ w Sulechowie, ul. Armii Krajowej 51, 66-100 Sulechów, e-mail: paczech@wp.pl Marcin Bocheñski, Instytut Biotechnologii i Ochrony Œrodowiska UZ, ul. Monte Casino 21 B, 65-561 Zielona Góra, e-mail: M.Bochenski@ibos.uz.zgora.pl Marcin Sidelnik, ul. Wêgierska 11/19, 65-001 Zielona Góra, e-mail: msidelnik@hotmail.com