NOWOŚCI WYDAWNICZE EURYDICE MAJ 13 Kluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie RAPORT Key Data on Teachers and School Leaders in Europe Kluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie Jest dostępny w języku angielskim na stronie internetowej Eurydice: www.eurydice.org.pl Wersja drukowana dostępna na zamówienie pod adresem: Krajowe Biuro Eurydice Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji ul. Mokotowska 43-551 Warszawa tel. 22 46 31 37 e-mail: eurydice@frse.org.pl Co to jest Eurydice? Sieć Eurydice dostarcza informacji i analiz europejskich systemów edukacji i krajowych polityk edukacyjnych. Składa się z 4 biur krajowych w 36 krajach uczestniczących w programie Uczenie się przez całe życie i jest koordynowana oraz zarządzana przez Agencję Wykonawczą do spraw Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA) w Brukseli. Key Data on Teachers and School Leaders in Europe ( Kluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie ) to nowa publikacja Eurydice z serii Kluczowe dane przedstawiająca aktualną sytuację nauczycieli w 32 krajach (państwa UE, Chorwacja, Islandia, Lichtenstein, Norwegia i Turcja). Raport szczegółowo omawia ścieżkę rozwoju zawodowego oraz warunki pracy nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie, ilustrując mocne i słabe strony tych zawodów. Dane przedstawione w raporcie mogą służyć promocji i poprawie jakości nauczania, która jest jednym z głównych celów wpisanych w strategiczne ramy współpracy europejskiej w dziedzinie kształcenia i szkolenia ET. Raport dostarcza danych dotyczących nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych oraz szkół średnich pierwszego i drugiego stopnia oraz analizuje różne etapy rozwoju kariery w tym zawodzie, począwszy od pierwszych doświadczeń zawodowych poprzez stopnie doskonalenia zawodowego aż do emerytury. Natomiast część raportu dotycząca kadry kierowniczej opisuje kryteria niezbędne do osiągnięcia stanowiska dyrektora szkoły, sposoby zarządzania oraz obowiązki związane z kierowaniem szkołą. Raport przedstawia również cechy charakterystyczne i warunki pracy nauczycieli i dyrektorów szkół uwzględniając takie zmienne jak wiek, płeć, wymiar czasu pracy, wynagrodzenia, a także dane dotyczące warunków pracy np. stosunku liczby nauczycieli do liczby uczniów. Kluczowe dane prezentują zarówno dane ilościowe jak i jakościowe w postaci 62 wskaźników przygotowanych na podstawie danych pochodzących z sieci Eurydice, Eurostatu oraz wyników badań międzynarodowych TAS 8, PA 9 i TIMSS 11. Niniejsze streszczenie przedstawia podstawowe wnioski płynące z raportu. Edukacja i Szkolenia
2 EURYDICE MAJ 13 1 W większości krajów kształcenie nauczycieli odpowiada minimum czteroletniemu okresowi studiów licencjackich Generalnie osoby planujące pracę w zawodzie nauczyciela w Europie muszą studiować cztery lub pięć lat. Tytuł licencjata stanowi kwalifikację wymaganą do podjęcia nauczania w szkole podstawowej i średniej pierwszego stopnia. To samo dotyczy nauczycieli i opiekunów w przedszkolach, z wyjątkiem Czech, Niemiec, Malty, Austrii i Słowacji, gdzie wystarczy ukończenie szkoły średniej drugiego stopnia lub policealnej. W większości krajów jedynie przyszli nauczyciele szkół średnich drugiego stopnia zobowiązani są do zdobycia tytułu magistra. Alternatywne ścieżki dostępu do zawodu nauczyciela, takie jak kształcenie w miejscu pracy dla osób przekwalifikowujących się, nie są zbyt powszechne w krajach europejskich. ALTERNATYWNE ŚCIEŻKI DOSTĘPU DO ZAWODU NAUCZYCIELA (NAUCZYCIELE WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO, SZKÓŁ PODSTAWOWYCH I ŚREDNICH), 11/12 Szkoła średnia NO Alternatywne ścieżki dostępu istnieją nie istnieją 2 W niewielu krajach stawiane są odrębne wymagania dotyczące dostępu do kształcenia w zawodzie nauczyciela W Europie wstęp na studia nauczycielskie odbywa się na ogólnych zasadach dotyczących przyjęć do szkół wyższych, a nie na podstawie odrębnych kryteriów czy egzaminów wstępnych. Jedynie w jednej trzeciej krajów europejskich obowiązują odrębne kryteria selekcji kandydatów, takie jak testy umiejętności czy rozmowy kwalifikacyjne na temat motywów wyboru zawodu. W wielu krajach o warunkach wstępu na uczelnie decydują lokalne władze edukacyjne. W innych krajach uczelnie mogą samodzielnie ustalać dodatkowe wymagania obok tych narzuconych centralnie. Jedynie w Danii, Portugalii, Rumunii, Finlandii i na Słowacji kryteria te określane są wyłącznie na poziomie uczelni. W Finlandii egzamin wstępny dla kandydatów na nauczycieli nauczania zintegrowanego składa się z części pisemnej i testu umiejętności. Uczelnie konsultują się między sobą w celu ujednolicenia procesu rekrutacji. KRYTERIA DOSTĘPU DO KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE NAUCZYCIELA. NAUCZYCIELE WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO, SZKÓŁ PODSTAWOWYCH I ŚREDNICH, 11/12 Świadectwo maturalne Wyniki osiągnięte w szkole średniej drugiego stopnia Ogólny egzamin wstępny na uczelnię wyższą Wyniki osiągnięte podczas studiów pierwszego stopnia Odrębny (pisemny lub ustny) egzamin wstępny dla kandydatów na nauczycieli Rozmowa kwalifikacyjna Testy umiejętności Lewa strona: poziom przedszkola i szkoły podstawowej Prawa strona: poziom szkoły średniej BE BE BE fr de nl BG CZ DK EE IE EL ES IT LV LT HU Decyzje podejmowane na poziomie władz edukacyjnych Decyzje podejmowane na poziomie władz edukacyjnych i na poziomie uczelni NL AT PL PT RO SI SK SE UK UK- (1) SCT Decyzje podejmowane na poziomie uczelni Studia za granicą TR NO
3 EURYDICE MAJ 13 3 Kwalifikacje kadry kształcącej nauczycieli są zbliżone do kwalifikacji innych nauczycieli akademickich Wymagania niezbędne do zostania nauczycielem kształcącym przyszłych nauczycieli nie różnią się zasadniczo od tych stawianych kadrze akademickiej. Tylko w połowie krajów europejskich kadra kształcąca nauczycieli musi mieć kwalifikacje pedagogiczne. W niektórych przypadkach kryterium posiadania kwalifikacji pedagogicznych obowiązuje niezależnie od poziomu nauczania, do którego kadra kształcąca nauczycieli przygotowuje swoich studentów. KWAKACJE WYMAGANE W PRZYPADKU KADRY KSZTAŁCĄCEJ NAUCZYCIE NA POZIOMIE PRZEDSZKOLA, SZKOŁY PODSTAWOWEJ I SZKOŁY ŚREDNIEJ OGÓLNOKSZTAŁCĄCEJ, 11/12 Kwalifikacje nauczycielskie Kwalifikacje do kształcenia na konkretnym poziomie edukacji Obowiązkowe/zalecane szkolenie Ogólne wymagania dotyczące nauczycieli akademickich Dodatkowe wymagania określane na poziomie placówki/uczelni Lewa strona: poziom przedszkola i szkoły podstawowej Prawa strona: poziom szkoły średniej BE BE fr de BE nl BG CZ DK EE IE EL ES IT Studia za granicą LV LT HU NL AT AT (1) (2) PL PT RO SI SK SE UK UK- (1) SCT TR NO 4 W połowie krajów europejskich wciąż nie funkcjonują programy dla początkujących nauczycieli Początkujący nauczyciele we wczesnych latach swojej kariery zawodowej muszą zmierzyć się z wieloma wyzwaniami i potrzebują w tym okresie szczególnego wsparcia. Programy ułatwiające im zdobycie praktyki i zapewniające wsparcie obowiązują aktualnie w 17 krajach i regionach (Niemcy, Estonia, Irlandia, Francja, Włochy, Cypr, Luxemburg, Malta, Austria, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Słowacja, Szwecja, Wielka Brytania, Chorwacja i Turcja). Wszystkie istniejące programy, mimo że są w różny sposób zorganizowane (część ukierunkowana głównie na praktykę, inne na indywidualne wsparcie nauczyciela), wspomagają początkujących nauczycieli w procesie przystosowania się do wykonywania zawodu i zmniejszają ryzyko rezygnacji. KRAJOWE PROGRAMY WSPOMAGAJĄCE POCZĄTKUJĄCH NAUCZYCIE NA POZIOMIE PRZEDSZKOLA, SZKOŁY PODSTAWOWEJ I ŚREDNIEJ OGÓLNOKSZTAŁCĄCEJ, 11/12 i szkoła podstawowa Krajowy program wspomagający początkujących nauczycieli istnieje nie istnieje AT
4 EURYDICE MAJ 13 5 Nauczyciele są częściej zatrudniani na podstawie umowy o pracę niż jako urzędnicy państwowi FORMY ZATRUDNIENIA NAUCZYCIE NA POZIOMIE PRZEDSZKOLA, SZKOŁY PODSTAWOWEJ I ŚREDNIEJ OGÓLNOKSZTAŁCĄCEJ, 11/12 Wielu nauczycieli w Europie jest obecnie zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Mimo że w wielu krajach nauczyciele są zatrudniani jako urzędnicy państwowi (civil servants), w niewielu z nich możliwe jest zatrudnianie nauczycieli w randze urzędników państwowych w zawodzie (career civil servants). Takie rozwiązanie obowiązuje (jako jedyne) tylko w Hiszpanii, Grecji, Francji i Niemczech oraz na Cyprze i Malcie. Większość nauczycieli po przepracowaniu określonej liczby lat zawiera z pracodawcą umowę na czas nieokreślony, są jednak kraje, w których stosunek pracy pozostaje umową na czas określony mimo długiego stażu pracy nauczyciela. W niektórych przypadkach nawet nauczyciele z ogromnym doświadczeniem nadal zatrudniani są na podstawie umowy czasowej. Rekrutacja nauczycieli coraz częściej przebiega w drodze otwartego naboru przeprowadzanego bezpośrednio przez pracodawców tj. szkoły lub władze lokalne. Konkursy, jako jedyną formę rekrutacji, stosuje się w niewielu państwach. 6 Pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę Status urzędnika państwowego w zawodzie Szkoła średnia drugiego stopnia Status urzędnika państwowego Im wyższy poziom nauczania, tym mniej kobiet na stanowiskach nauczycielskich Nauczyciele w UE stanowią 2,1% pracującej populacji, co odpowiada w sumie ok. 5 milionom osób. Nierówności związane z płcią w ramach tej profesji są dość uderzające na niższych poziomach nauczania zatrudnionych jest zdecydowanie więcej kobiet. Właściwie we wszystkich krajach europejskich wyraźną większość nauczycieli w szkołach podstawowych stanowią kobiety. Ich odsetek wśród nauczycieli na tym poziomie oscyluje między 52% w Turcji, 68% w Danii a ponad 95% w Czechach i Włoszech oraz na Litwie, Węgrzech i Słowenii. Ciekawe, że już na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia udział kobiet znacząco spada, co ma miejsce w szczególności w Czechach, Niemczech, Austrii, Finlandii, Szwecji i Norwegii. Największe rozbieżności obserwowane są jednak na Malcie, gdzie odsetek kobiet-nauczycieli z 85,2% w szkołach podstawowych spada do 43% w szkołach średnich drugiego stopnia. Stanowiska kierownicze i dyrektorskie w szkołach średnich również zajmują głównie mężczyźni. ODSETEK KOBIET-NAUCZYCIE NA POZIOMIE SZKOŁY PODSTAWOWEJ I ŚREDNIEJ (ŁĄCZNIE W SZKOŁACH PUBCZNYCH I PRYWATNYCH), 1 8 6 4 % % 8 6 4 EU-27 BE BG CZ DK EE IE EL ES IT LV LT HU NL AT PL PT RO SI SK SE UK TR NO CH Szkolnictwo podstawowe Szkolnictwo średnie pierwszego stopnia Szkolnictwo średnie drugiego stopnia Źródło: Eurostat ODSTEK KOBIET-DYREKTORÓW SZKÓŁ NA POZIOMIE SZKOŁY PODSTAWOWEJ I ŚREDNIEJ (ŁĄCZNIE W SZKOŁACH PUBCZNYCH I PRYWATNYCH), 1 8 6 4 % % 8 6 4 EU-27 BE BG CZ DK EE IE EL ES IT LV LT HU NL AT PL PT RO SI SK SE UK TR NO Szkolnictwo podstawowe Szkolnictwo średnie pierwszego stopnia Szkolnictwo średnie drugiego stopnia Źródło: Eurostat
5 EURYDICE MAJ 13 7 Oficjalny wymiar czasu pracy nauczycieli nie różni się zasadniczo od wymiaru czasu pracy w innych zawodach Europejscy nauczyciele na wszystkich poziomach nauczania są zobowiązani do przepracowania co najmniej 35 4 godzin tygodniowo. Jednak minimalna liczba godzin dydaktycznych znacznie się różni w poszczególnych krajach od 12 godzin tygodniowo w szkole podstawowej w Bułgarii i Chorwacji do 36 na poziomie przedszkolnym na Islandii. O ile w większości krajów całkowity czas pracy nauczycieli lub wymiar godzin, w ramach których nauczyciele muszą przebywać w szkole są ustalone, o tyle w bardzo niewielu przypadkach czas pracy zdefiniowany jest jedynie za pomocą określonej liczby godzin dydaktycznych (Belgia Wspólnota Francuska i Niemieckojęzyczna oraz Liechtenstein). Na całkowity czas pracy nauczycieli składa się minimalna liczba godzin spędzonych w klasie, czas poświęcony na spotkania i zebrania oraz liczba godzin przeznaczonych na przygotowanie się do lekcji i ocenę uczniów. STATUS DOSKONALENIA ZAWODOWEGO NAUCZYCIE NA POZIOMIE PRZEDSZKOLA, SZKOŁY PODSTAWOWEJ I ŚREDNIEJ OGÓLNOKSZTAŁCĄCEJ, 11/12 8 Szkoły są często zobowiązane do opracowania planów doskonalenia zawodowego swojej kadry nauczycielskiej W większości krajów doskonalenie zawodowe uważane jest za obowiązek służbowy nauczycieli. Co więcej, w niektórych państwach uczestnictwo w doskonaleniu zawodowym stanowi element niezbędny do uzyskania podwyżki lub awansu zawodowego. Tak jest w przypadku Polski, Francji, a także kilku innych krajów. W wielu krajach szkoły muszą mieć opracowany ogólny plan doskonalenia zawodowego całej swojej kadry, jednak w przypadku indywidualnych pracowników przygotowanie takiego planu obowiązuje w mniej niż jednej trzeciej państw. Obowiązek służbowy Nieobowiązkowe Niezbędne do awansu zawodowego 9 Minimalne zasadnicze wynagrodzenie nauczycieli jest zazwyczaj niższe niż wskaźnik PKB na jednego mieszkańca W większości krajów minimalne zasadnicze wynagrodzenie brutto nauczycieli w szkołach podstawowych i średnich pierwszego stopnia jest niższe niż PKB na jednego mieszkańca. Na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia wynagrodzenia są również niższe od tego wskaźnika, jednak oscylują wokół 9% PKB. Kraje, w których występują stosunkowo niskie płace na poziomie szkoły podstawowej mają również najniższe wynagrodzenia na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia. Dodatki do wynagrodzenia zasadniczego mogą znacznie podwyższyć realne płace nauczycieli. Najczęściej dodatki przyznaje się za podjęcie dodatkowych obowiązków, takich jak udział w procesie kierowania szkołą lub pracę w nadgodzinach. Połowa krajów przyznaje nauczycielom dodatki za prawidłowe wykonywanie obowiązków służbowych czy dobre wyniki uczniów. Maksymalne wynagrodzenie brutto nauczycieli o długim stażu pracy jest zazwyczaj dwukrotnie wyższe od minimalnego wynagrodzenia nauczycieli rozpoczynających pracę. Jednak w niektórych krajach osiągnięcie pułapu maksymalnej pensji następuje dopiero po 3 latach pracy.
6 EURYDICE MAJ 13 1 W wielu krajach ubieganie się o stanowisko dyrektora szkoły wymaga podniesienia kwalifikacji Podstawowym kryterium do ubiegania się o stanowisko dyrektora szkoły jest zazwyczaj pięcioletni staż pracy w zawodzie nauczyciela. W większości krajów stosuje się jednak również inne wymagania, takie jak doświadczenie na stanowisku administracyjnym lub zdobycie dodatkowych kwalifikacji w zakresie zarządzania. Niemal wszędzie realizowane są specjalne programy szkoleniowe dla dyrektorów szkół, również tam, gdzie ukończenie takiego programu nie jest wymogiem stawianym kandydatom na dyrektorów. Dyrektorzy są zazwyczaj zobligowani do doskonalenia zawodowego w ciągu całego okresu swojej pracy. DOŚWIADCZENIE ZAWODOWE I KWAKACJE WYMAGANE OD KANDYDATÓW NA DYREKTORÓW SZKÓŁ NA WSZYSTKICH POZIOMACH KSZTAŁCENIA, 11/12 Szkoła podstawowa Staż pracy w zawodzie nauczyciela Staż pracy w zawodzie nauczyciela + doświadczenie na stanowisku administracyjnym Staż pracy w zawodzie nauczyciela + doświadczenie na stanowisku administracyjnym + szkolenie w zakresie zarządzania Tylko kwalifikacje nauczycielskie Staż pracy w zawodzie nauczyciela Tylko szkolenie w zakresie zarządzania + szkolenie w zakresie zarządzania 11 Zadania związane z zarządzaniem szkołą są często podzielone między członków kierownictwa szkoły W większości krajów zadania związane z zarządzaniem szkołą są podzielone między zespoły formalne lub członków wchodzących w skład kierownictwa placówki. Oznacza to w większości przypadków, że jeden lub kilku zastępców dyrektora, a czasami również pracownik administracyjny lub księgowy, wspomaga pracę dyrektora szkoły. Mianowanie zastępcy dyrektora zależy zazwyczaj od wielkości szkoły i jej struktury organizacyjnej. Stosowanie innowacyjnych rozwiązań w zakresie kierowania szkołą, jak na przykład podziału zadań związanych z zarządzaniem pomiędzy nauczycieli czy tworzenia doraźnych zespołów zarządzających, pozostaje stosunkowo rzadkie. PODZIAŁ ZADAŃ ZWIĄZANYCH Z KIEROWANIEM SZKOŁĄ ZALECANY PRZEZ WŁADZE KRAJOWE WSZYSTKIE POZIOMY KSZTAŁCENIA, 11/12 Przedszkola i szkoły podstawowe BE fr Uwagi Podział zadań związanych z kierowaniem szkołą odnosi się do podejścia zespołowego, w którym zarządzanie placówką nie pozostaje w rękach tylko jednej osoby, ale może być podzielone między różne osoby zatrudnione w szkole, jak i te z jej otoczenia. Kierownictwo szkoły mogą obejmować osoby i zespoły pełniące różne funkcje, takie jak dyrektor, jego zastępcy i asystenci, zespoły zarządzające, rada szkoły oraz kadra zaangażowana w zadania związane z kierowaniem placówką. Podział zadań pomiędzy formalne zespoły zarządzające Podział zadań pomiędzy doraźnie tworzone zespoły zarządzające Podział zadań odbywa się na poziomie szkoły Brak podziału zadań Informacje dotyczące zawodu nauczyciela w poszczególnych krajach są również dostępne w: Eurypedii Europejskiej Encyklopedii Systemów Edukacyjnych w rozdziale 9 zatytułowanym Teachers and Education Staff. www.eurydice.org.pl/eurypedia Teachers and School Heads Salaries corocznie aktualizowanej bazie danych dotyczącej zarobków nauczycieli www.eurydice.org w dziale Facts and Figures. EURYDICE Krajowe Biuro EURYDICE Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji (www.frse.org.pl) ul. Mokotowska 43-551 Warszawa tel. 22 46 31 37 e-mail: eurydice@frse.org.pl www.eurydice.org.pl