II Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOLOGIA W ELEKTRONICE Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa, 5-6.12.2002 POLE ELEKTROMAGNETYCZNE W ŚRODOWISKU CZŁOWIEKA Wiesław KICIŃSKI, Andrzej ŻERA Akademia Marynarki Wojennej 81-103 Gdynia, ul. Śmidowicza 69, tlf. (058)6262877 W artykule przedstawiono niektóre właściwości pola elektromagnetycznego promieniowania jonizującego i niejonizującego, które występując w środowisku człowieka może szkodliwie oddziaływać na jego organizm. Omówiono źródła pola elektromagnetycznego wolnozmiennego i z zakresu pasma radiowego. Dokonano przeglądu unormowań regulujących wymogi w zakresie ochrony zdrowia. Celem artykułu nie jest rozwikłanie złożonego problemu, ponieważ wymaga on długotrwałych badań prowadzonych przez niezależne od konsorcjów przemysłowych ośrodki. Natomiast najważniejszym jest aby wiedza z tego zakresu była znana szerokiemu ogółowi co powinno sprzyjać tonowaniu ekstremalnych zachowań typu lekceważenia problemu bądź zdecydowanego sprzeciwu. 1. WPROWADZENIE Od czasu doświadczalnego potwierdzenia istnienia fal elektromagnetycznych (w 1888 roku) i późniejszego ich zastosowania, naturalne środowisko Ziemi jest sukcesywnie wzbogacane przez człowieka źródłami promieniowania elektromagnetycznego. Promieniowanie elektromagnetyczne cechuje wzajemne, uporządkowane i powtarzające się oddziaływanie pól elektrycznych i magnetycznych. Pole elektryczne jest wywołane obecnością przeciwstawnych ładunków elektrycznych, czyli napięciem elektrycznym. Natomiast pole magnetyczne jest wywołane ruchem tych ładunków, czyli prądem elektrycznym. Naturalne i wytwarzane pola elektromagnetyczne towarzyszą człowiekowi wszędzie w miejscu zamieszkania, w pracy, w czasie podróży czy wypoczynku. Ich coraz bardziej intensywne występowanie jest konsekwencją rozwoju różnych dziedzin techniki. 43
W powszechnym użyciu są systemy radiowo telewizyjne, radiokomunikacji stacjonarnej i ruchomej, radiolokacji oraz radionawigacji, elektroenergetyczne urządzenia przemysłowe, medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne a także elektronarzędzia i elektryczny sprzęt gospodarstwa domowego. Pola elektromagnetyczne wytwarzane przez wymienione systemy lub urządzenia działające w bliskości mogą istotnie pogarszać warunki bytowania człowieka. Klasyfikację promieniowania elektromagnetycznego można przeprowadzić ze względu na źródło pochodzenia oraz jego właściwości. W artykule zebrano na podstawie reprezentatywnego piśmiennictwa i technicznych danych udostępnionych przez producentów, charakterystyki mocy pola elektromagnetycznego emitowanego przez techniczne środki łączności. Celem artykułu jest analiza porównawcza natężenia pola elektromagnetycznego emitowanego w środowisku człowieka i zarys problemów dotyczących ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z jego oddziaływania. 1.1. Promieniowanie jonizujące Źródła naturalne funkcjonujące w skorupie ziemskiej i jej otoczeniu generują promieniowanie jonizujące i niejonizujące. Promieniowanie jonizujące jest to rodzaj promieniowania przenikliwego spowodowanego strumieniem wysokoenergetycznych fotonów (promieniowanie gamma lub rentgenowskie) albo cząstek naładowanych (np. elektronów czyli cząstek beta, cząstek alfa, protonów, jonów). Jego źródłem są pierwiastki wchodzące w skład skorupy ziemskiej oraz zmaterializowane osiągnięcia celowej działalności ludzkiej takie jak, elektrownie, siłownie jednostek pływających, napęd statków powietrznych, urządzenia medyczne oraz wyroby o przeznaczeniu militarnym. Cząstki promieniowania jonizującego oddziałują elektromagnetycznie z atomami ośrodka, przez co przekazują część swojej energii elektronom ośrodka powodując jonizację. W wyniku jonizacji z obojętnego elektrycznie atomu powstaje naładowany dodatnio jon i swobodne elektrony. Intensywne oddziaływanie tego promieniowania na organizm może spowodować uszkodzenie struktury biologicznej człowieka skutkujące zwyrodnieniami i mutacjami. Ochrona ludzi i środowiska przed tym promieniowaniem polega na maksymalnym ograniczeniu wpływu szkodliwego oddziaływania substancji promieniotwórczych i urządzeń generujących promieniowanie jonizujące. Zapobieganie przed skutkami promieniowania jonizującego prowadzone jest z udziałem Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, Państwowej Agencji Atomistyki oraz sieci wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych. Zgodnie z międzynarodowymi ustaleniami dawka promieniowania ponad tą jaką otrzymujemy ze źródeł naturalnych i urządzeń medycznych nie powinna przekraczać dawki granicznej. Dawka graniczna to maksymalna dawka równoważna ponad tło przy jakiej narażenie radiacyjne jest uznawane za bezpiecznie małe. Dawka równoważna jest wielkością dawki pochłoniętej umożliwiającej ocenę skutku biologicznego narażenia radiacyjnego organizmu żywego. Tabela 1. Dopuszczalne dawki graniczne Ogół ludności 100 mrem/rok Ludność narażona zawodowo 5 rem/rok rem (ang. rad equivalent man) 44
Aby nie przekroczyć powyższych dawek, ilość wchłoniętego do organizmu z żywnością promieniotwórczego cezu nie powinna przekraczać wielkości podanych w tabeli 2. Tabela 2. Dopuszczalna ilość cezu zawartego w żywności spożytej w ciągu roku Osoby dorosłe 80000 Bq Dzieci 40000 Bq Bq jednostka aktywności ciała promieniotwórczego (1Bq = 1 rozpad/sek.) Kraje Unii Europejskiej ustaliły stopień aktywności dla importowanej żywności a Główny Inspektor Sanitarny zalecił te ustalenia do stosowania w Polsce. Tabela 3. Limity stężeń aktywności żywności Mleko i jego przetwory oraz produkty żywnościowe dla dzieci Pozostałe produkty żywnościowe 370 Bq/kg 600 Bq/kg 1.2 Promieniowanie niejonizujące Naturalne pole elektromagnetyczne promieniowania niejonizującego w otoczeniu Ziemi to pole geomagnetyczne, pola związane ze zjawiskami zachodzącymi w atmosferze Ziemi oraz pola pochodzące z przestrzeni pozaziemskiej. Nie rozpoznawana zmysłami człowieka energia elektromagnetyczna emitowana przez źródła pochodzenia naturalnego towarzyszy życiu na Ziemi od jego powstania i jest jednym z ważniejszych czynników, który sprzyjał ewolucyjnemu rozwojowi gatunków. Można przyjąć, że stacjonarność tych pól ułatwiała proces adaptacji przyrody ożywionej do warunków otoczenia. Sztuczne źródła promieniowania elektromagnetycznego spowodowane celową działalnością człowieka sprzyjają spełnianiu aspiracji cywilizacyjnych i rozwojowych ludzkości. W szczególności postęp techniczny i technologiczny ostatnich lat oraz lawinowy przyrost źródeł pól elektromagnetycznych spowodowały, że mechanizmy dostosowawcze ukształtowane przez lata ewolucji przestały być efektywne i coraz częściej zaczęto obserwować negatywny wpływ wytwarzanych pól na organizmy żywe. Niezamierzone promieniowanie elektromagnetyczne towarzyszy wszelkim urządzeniom zasilanym energią elektryczną. Człowiek nie jest w stanie go wyeliminować, lecz może je ograniczać podejmując działania techniczne lub organizacyjne. Do tych źródeł zaliczyć można przemysłowe profesjonalne urządzenia elektryczne i elektroniczne mające zastosowanie w gospodarce narodowej oraz urządzenia powszechnego użytku stosowane w gospodarstwie domowym. W zależności od miejsca przebywania organizm człowieka może być narażony na oddziaływanie pola elektromagnetycznego pochodzącego od: 1) urządzeń elektroenergetycznych i linii przesyłowych wysokiego napięcia; 2) elektronarzędzi; 3) układów zasilania w środkach transportu; 4) urządzeń biurowych; 5) urządzeń gospodarstwa domowego; 6) elektronicznych urządzeń służących rozrywce. 45
Najgroźniejsze skutki dla organizmu w stosunkowo krótkim czasie może powodować przebywanie w bliskości stacji transformatorowej lub linii wysokiego napięcia, gdzie generowane są pola o wysokim natężeniu. Wartości przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Przeciętne wartości natężenia pola EM pod liniami energetycznymi Wyszczególnienie Natężenie pola EM w kv/m Pod liniami napięć 220 400 kv 5-10 W odległości 50 m. od linii 400 kv < 0,5 Pod liniami 110 kv 0,5-4 W pozostałych przypadkach natężenie pola jest stosunkowo małe i w krótkim przedziale czasu skutki mogą być niezauważalne. Jednym z istotnych czynników, który decyduje o szkodliwości jest czas narażenia. Przy systematycznym i długotrwałym korzystaniu z dobrodziejstw cywilizacyjnych należy się liczyć z negatywnymi skutkami. Dla osób, które z racji wykonywanego zawodu mogą być narażone bezpośrednio na oddziaływanie pól elektromagnetycznych, zdefiniowano cztery strefy ochronne podając dopuszczalny czas przebywania. Tabela 5. Strefy ochronne w miejscu pracy Nazwa strefy ochronnej 100 khz 10 MHz V/m 10 300 MHz V/m Maksymalny czas przebywania Bezpieczna < 20 < 7 Bez ograniczeń Pośrednia 20-70 7-20 Jedna zmiana robocza Zagrożona 70-1000 20-300 Ograniczony czas przebywania Niebezpieczna > 1000 > 300 Zakaz przebywania Dodatkowo należy wziąć pod uwagę, że oddziaływanie pola elektromagnetycznego wykazuje cechy kumulacji. 2. POLA ELEKTROMAGNETYCZNE URZĄDZEŃ RADIOKOMUNIKACYJNYCH Radiokomunikacja to sposób porozumiewania się na odległość dzięki propagacyjnym właściwościom fali elektromagnetycznej. W zależności od decydującego wpływu środowiska na sposoby propagacji fal radiowych rozróżnia się następujące ich rodzaje: - fala w wolnej przestrzeni; - fala przyziemna; - fala troposferyczna; - fala jonosferyczna. Fala przyziemna może rozchodzić się jako: - fala przestrzenna, gdzie wyróżnia się promień bezpośredni między antenami oraz promień odbity od powierzchni Ziemi; - fala powierzchniowa. Fala powierzchniowa jest promieniowana przez antenę nadawczą, umieszczoną na niewielkiej wysokości nad Ziemią i rozchodzi się wzdłuż jej powierzchni. Rozchodzenie się tej fali zależy od parametrów elektrycznych powierzchniowych warstw Ziemi. 46
Fala troposferyczna ulega refrakcji (załamaniu) w troposferze i dzięki temu może wystąpić w otoczeniu anteny odbiorczej oddalonej od nadajnika. Fala jonosferyczna ulega odbiciu od zjonizowanych warstw występujących powyżej 60 km nad Ziemią. Podstawowym źródłem jonizacji atmosfery jest promieniowanie Słońca. Fale bardzo długie o zakresie częstotliwości od 3kHz do 30 khz (100 km do 10 km) rozchodzą się jako fale powierzchniowe. Fale tego zakresu wykorzystano do łączności z okrętami podwodnymi będącymi w zanurzeniu. Nadajniki radiokomunikacyjne dysponują bardzo dużymi mocami rzędu megawatów. Fale długie o zakresie częstotliwości od 30 khz do 300 khz (10 km do 1 km) rozchodzą się w postaci fali powierzchniowej i osiągają dość duże zasięgi. W odległości ok. 2000 km od anteny nadawczej natężenie pola fali jonosferycznej przewyższa natężenie fali powierzchniowej. Fale tego zakresu wykorzystuje się do łączności rozsiewczej używając nadajników bardzo dużej mocy rzędu megawatów. Fale średnie o zakresie częstotliwości od 300 khz do 3000 khz (1km do 0,1 km) rozchodzą się zarówno jako fale powierzchniowe jak również jako fale jonosferyczne. Fale o tych częstotliwościach mają zastosowanie w łączności rozsiewczej i radionawigacji z użyciem nadajników dużych mocy rzędu kilowatów. Fale krótkie obejmujące przedział częstotliwości od 3 MHz do 30 MHz (100m 10m) rozchodzą się jako powierzchniowe i jonosferyczne. Fala powierzchniowa jest tłumiona w odległości kilkudziesięciu kilometrów od anteny nadawczej. Dominującą jest fala jonosferyczna o odpowiedniej stosownie do pory doby i roku dobranej częstotliwości, która pozwala uzyskiwać łączność na dalekie odległości. Nadajniki tego zakresu posiadają średnie moce rzędu setek watów. Fale ultrakrótkie obejmują zakres od 30 MHz do 3000 MHz (10m do 10cm). Rozchodzą się jako fala przestrzenna. Zasięg łączności zależy od wysokości zawieszenia anteny nadawczej i odbiorczej. Moce nadajników tego pasma wynoszą od części wata do kilkudziesięciu watów. Bardzo istotną rolę w łączu radiowym spełnia antena, ponieważ kształtuje wiązkę promieniowania elektromagnetycznego. Ze względu na charakterystykę promieniowania możemy wyróżnić anteny bezkierunkowe, które promieniują energię dookólnie oraz anteny o własnościach kierunkowych promieniujące energię w określonych sektorach. Z pobieżnej analizy wynika że anteny bezkierunkowe najbardziej wzbogacają środowisko człowieka. Jednak anteny o własnościach kierunkowych, które większość energii fali elektromagnetycznej emitują w listku głównym skierowanym do anteny odbiorczej nie są pozbawione promieniowania niepożądanego zawartego w listkach bocznych i listku wstecznym. Typowym przykładem stosowania anten kierunkowych są stacje bazowe telefonii komórkowej. W Polsce eksploatuje się następujące systemy telefonii komórkowej: system NMT 450 (ang. Nordic Mobile Telephony) jest systemem analogowym wdrożonym przez Centertel w 1991r. Z usług tego systemu realizowanych za pomocą czterech central zlokalizowanych w Warszawie, Gdańsku, Katowicach i Poznaniu korzystało 200 tys. abonentów. Obecnie ich liczba stale maleje i obecnie osiągnęła 16 tysięcy. System NMT 900 nie został wdrożony, ponieważ pasmo 900 MHz zostało zarezerwowane dla telefonii cyfrowej GSM. System GSM 900 wprowadzony od 1996 roku jest eksploatowany przez operatorów krajowych w sieciach Era GSM, Plus GSM oraz Idea. Sieć Idea eksploatuje również system GSM 1800. Operatorzy sieci GSM uzyskali koncesję na uruchomienie systemu cyfrowego GSM 1800. Istotnym wskaźnikiem mówiącym o stopniu zagrożenia polem elektromagnetycznym 47
jest niewątpliwie moc urządzeń nadawczych. Maksymalne moce stacji bazowych dla GSM 900 wynoszą 320W a dla GSM 1800 20W. Moce nadajników urządzeń przenośnych dla standardu GSM 900 wynoszą od 2W do 8W, natomiast dla standardu GSM 1800 od 1W do 2W. O popularności tego rodzaju łączności świadczy ilość użytkowników na świecie co przedstawiono w tabeli. Tabela 6. Odsetek społeczeństwa dysponujący telefonem komórkowym dla wybranych krajów Kraj Dane w % Szwecja 84 Włochy 79 Wielka Brytania 77 Niemcy 76 Holandia 73 Francja 60 Hiszpania 58 Systemy cyfrowej telefonii komórkowej charakteryzują się programową regulacją mocy. Zmniejszanie mocy przy zbliżaniu się do stacji bazowej jest zalecane w celu zmniejszenia wzajemnego oddziaływania na inne kanały łączności, natomiast zwiększanie mocy nadajników jest niezbędne przy oddalaniu się abonentów aby uzyskać jak największy zasięg sieci. Użytkownik telefonu komórkowego jest narażony na pole elektromagnetyczne nie tylko w czasie prowadzenia łączności lecz w momencie włączenia aparatu, ponieważ wewnątrz systemu musi być zapewniona ciągła komunikacja umożliwiająca indywidualną lokalizację i identyfikację użytkownika w sieci. Dlatego w aspekcie ograniczenia narażenia ważne jest miejsce przenoszenia aktywnego urządzenia telefonicznego. Dla ogółu ludności przyjęto wartości graniczne natężenia pola i określono dwie strefy ochronne. W strefie ochronnej pierwszego stopnia przebywanie ludności jest zakazane. W strefie ochronnej drugiego stopnia dopuszcza się okresowe przebywanie ludności związane z prowadzeniem działalności gospodarczej lub turystycznej. Nie można jednak lokalizować kompleksów mieszkalnych, szpitalno uzdrowiskowych oraz placówek oświatowych. W tabeli 7 przedstawiono zasady określania stref ochronnych dla różnych zakresów częstotliwości pola elektromagnetycznego. Tabela 7. Wartości graniczne stref ochronnych środowiska obowiązujące w Polsce od 1998 r Natężenie pola, Natężenie pola, Źródło PEM Zakres częstotliwości gęstość mocy gęstość mocy dla strefy ochronnej dla strefy ochronnej I stopnia II stopnia Linie energet. WN 50 Hz > 10 kv/m 1 10 kv/m Urządzenia radiowe 1 100 khz > 100 V/m < 100 V/m Urządzenia radiowe 0,1 10 MHz > 20 V/m 5 10 V/m Urządzenia radiowe 10 300 MHz > 7 V/m 2 7 V/m Nadajniki TV, R/lok pole stacjonarne pole niestacjonarne 300 MHz 300 GHz > 0,1 W/m 2 > 1 W/m 2 0,025 W/m 2 0,25 1 W/m 2 48
Problem ekologii w zakresie zagrożeń elektromagnetycznych winien być rozpatrywany kompleksowo a jednolite unormowania w zakresie zagrożeń powinny mieć zasięg globalny. Z tabeli 8 wynika, że niektóre kraje stosują ustalenia bardziej liberalne inne natomiast respektują obostrzenia w tym zakresie. Tabela 8. Górny poziom gęstości mocy pola elektromagnetycznego obowiązujący w wybranych krajach w którym mogą przebywać ludzie. Kraj f = 900 MHz f = 1800 MHz USA 6 W/m 2 12 W/m 2 Niemcy 4,5 W/m 2 4,5 W/m 2 Japonia 3 W/m 2 6 W/m 2 Włochy 1 W/m 2 1 W/m 2 Polska 0,1 W m 2 0,1 W/m 2 Węgry 0,1 W/m 2 0,1 W/m 2 CENELEC organizacja Unii Europejskiej opracowująca normy dotyczące ochrony środowiska w zakresie promieniowania elektromagnetycznego zaleca limit wynoszący 4,5 W/m 2. 3. POLE ELEKTROMAGNETYCZNE OKRĘTU Szczególnym przypadkiem występowania pola elektromagnetycznego o znacznych natężeniach są jednostki pływające, gdzie na niewielkim obszarze pokładu funkcjonuje wiele urządzeń radiokomunikacyjnych, radionawigacyjnych oraz radiolokacyjnych. Na rysunku 1 pokazano system antenowy typowej jednostki pływającej. Ponadto urządzenia elektroenergetyczne zainstalowane pod pokładem znacznie wzbogacają środowisko przebywania załogi o pole elektromagnetyczne wolnozmienne. Dodatkowym czynnikiem, który może powodować intensyfikację tych pól są źródła promieniowania wtórnego takie jak: nadbudówki, maszty i inne metalowe konstrukcje jednostki pływającej. Taka sytuacja sprzyja wielu problemom z zakresu kompatybilności elektromagnetycznej oraz zwiększa ryzyko narażenia stanu osobowego załogi. O znacznych poziomach pól elektromagnetycznych występujących w otoczeniu jednostki pływającej świadczą wyniki pomiarów wykonanych w wybranych miejscach na okręcie. Gęstość mocy promieniowania sumaryczna od wszystkich stacji radiolokacyjnych: - dziób - 0,17 W/m 2 - pomost sygnałowy - 4,23 W/m 2 - mostek - 4,25 W/m 2 - rufa - 6,44 W/m 2 Natężenia pola elektromagnetycznego dla częstotliwości fal pasma KF powyżej 10 MHz: - górny pokład rufowy - 380 V/m. - dolny pokład rufowy - 302 V/m. Z powyższego wynika, że na pokładzie jednostki pływającej występują strefy, w których przebywanie członków załogi jest niebezpieczne, gdy pracuje pełen zestaw urządzeń radioelektronicznych. W niektórych przypadkach zauważa się brak oznakowania stref zagrożenia. W pomieszczeniach socjalnych załogi i na stanowiskach służbowych pod pokładem występujące wartości natężenia pola nie stanowią zagrożenia. Zauważa się, że 49
tłumienie energii pola elektromagnetycznego przez metalowe ściany jest większe dla niższych zakresów częstotliwości. Szczególnym miejscem, w którym zauważa się podwyższony poziom natężenia pola elektromagnetycznego jest kabina radiowa, gdzie wartość natężenia pola zależy od: liczby włączonych urządzeń radiokomunikacyjnych, typu urządzeń, rodzaju emisji nadawanego sygnału. Rys.1. Rozmieszczenie anten radiokomunikacyjnych na typowej jednostce pływającej /widok z góry/ Rys.2. Rozmieszczenie anten radiokomunikacyjnych na typowej jednostce pływającej /widok z boku/ Zestawienie anten radiokomunikacyjnych przedstawionej jednostki pływającej: 1, 2 prętowa antena nadawcza AP 10; 3, 4 prętowa antena nadawcza AP 6; 5 promieniowa antena nadawcza 2x 8 m; 6, 7 prętowa antena odbiorcza AP 10; 8, 9 prętowa antena odbiorcza AP 6; 10 promieniowa antena odbiorcza 1x 8 m; 11, 12 antena nadawczo odbiorcza radiostacji VHF/UHF; 13, 14 antena nadawczo odbiorcza radiotelefonu VHF. 50
4. PODSUMOWANIE Pole elektromagnetyczne w środowisku człowieka jest stałym i istotnym czynnikiem oddziaływującym na organizm ludzki. Brak jest powszechnej świadomości, że przebywanie w smogu elektromagnetycznym (cecha dużych aglomeracji) wpływa na funkcjonowanie organizmu, gdzie dla różnych mocy i częstotliwości oddziaływanie może być zdecydowanie szkodliwe, obojętne lub korzystne. O ile wyniki badań nad termicznymi skutkami działania energii elektromagnetycznej pozwoliły opracować wystarczające normy ochronne to stosunkowo krótki czas doświadczeń w zakresie pozatermicznego oddziaływania nie pozwala na udzielenie jednoznacznej odpowiedzi. Coraz częściej pojawiają się w środkach masowego przekazu informacje o wzroście zachorowalności na nowotwory w wyniku częstego przebywania w nieprzyjaznym otoczeniu pola elektromagnetycznego podczas użytkowania technicznych środków łączności. Spotkać można również kontrowersyjne opracowania specjalistów z dziedziny medycyny, w których pomniejsza się lub eksponuje wpływ pola elektromagnetycznego na organizmy żywe. Wydaje się, iż w tej dziedzinie ekologia ma szerokie pole działania. Chodzi bowiem o to, aby stan zdrowia przyszłych pokoleń nie stanowił podstawy do całkowitej weryfikacji obowiązujących dzisiaj unormowań. LITERATURA 1. Aniołczyk H, Pachocki K, Różycki S. : Pola elektromagnetyczne wielkiego miasta z punktu widzenia ochrony środowiska, PIOŚ Warszawa 1995. 2. Bem D. : Okrętowe urządzenia antenowe, WM Gdańsk 1976. 3. Inglot Siemaszka M. : Człowiek w otoczeniu elektromagnetycznym, OWPR Rzeszów 1997. 4. Markiewicz H. : Bezpieczeństwo w elektroenergetyce, WNT Warszawa 1999. 5. Piekara A.: Elektryczność, materia i promieniowanie, PWN Warszawa 1986. 6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 02.01.2001r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy ( Dz. U. z dn. 23.01.2001r.). ELECTROMAGNETIC FIELD IN HUMAN ENVIRONMENT Some features of electromagnetic field of emission, which occur in human environment and can negatively influence his organism have been discussed in this paper. The sources of electromagnetic field of low and radio frequency band have been described. Furthermore the legal aspects concerning health care requirements have been reviewed. The aim of this article is not to find the solution to this complex problem, which requires long term researches carried out by independent scientific centers. However it is crutial, that the knowledge concerning this subject is widely known, which should decrease the impact of extremal behaviours such as disregarding the problem or definite opposition to radio communication. 51