146 Lilianna Jabłońska, Grzegorz Klimek STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIII zeszyt 1 Lilianna Jabłońska *, Grzegorz Klimek ** * Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ** Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach TENDENCJE I ZMIENNOŚĆ HURTOWYCH I DETALICZNYCH CEN JABŁEK NA RYNKU WARSZAWSKIM TENDENCIES AND VARIABILITY OF WHOLESALE AND RETAIL APPLE PRICES ON THE WARSAW MARKET Słowa kluczowe: ceny producenta, ceny detaliczne, jabłka przemysłowe, jabłka deserowe Key words: producer prices, retail prices, dessert apples, processing apples Synopsis. W pracy dokonano pionowej i poziomej analizy porównawczej zmian cen jabłek na rynku warszawskim na trzech poziomach łańcucha marketingowego cen producenta jabłek przemysłowych oraz cen producenta i detalicznych jabłek deserowych. Analizowano kierunek i dynamikę zmian tych trzech rodzajów cen, poziom ich zmienności z roku na rok, wahania sezonowe oraz siłę związku między nimi. Przedstawiono także zmiany cen środków produkcji i wynagrodzenia za pracę w rolnictwie. Prześledzenie zmian cen pozwoliło dokonać oceny sytuacji producentów jabłek i wskazać kierunek ich działania dla utrzymania wysokiej pozycji polskiego sadownictwa. Wstęp Jabłka są najważniejszym gatunkiem na polskim rynku owoców, zarówno pod względem wielkości produkcji, jak i konsumpcji. Równocześnie Polska jest największym ich producentem w Europie z udziałem w całkowitych zbiorach Unii Europejskiej w ostatnich pięciu latach 19-25% [Makosz 2010] i jedynym dużym producentem, który w latach 1990-2005 znacząco zwiększył ich produkcję [Brzozowski 2008]. W większości krajów europejskich produkcja jabłek w tym okresie obniżyła się. Tendencja spadkowa w krajach unijnych obserwowana jest również obecnie, a ekonomiści przewidują jej kontynuację także w kolejnych latach [Makosz 2010, Jahae 2011]. Przyczyną tego zjawiska jest zmniejszające się zainteresowanie jabłkami ze strony konsumentów, które w bogatych społeczeństwach stały się dobrem podstawowym [Brzozowski 2009]. O ile w 2000 roku średnie spożycie jabłek w UE wynosiło 21,8 kg/osobę, to w 2005 roku było to tylko 18,4 kg [Górka 2007]. Czyni to ich sprzedaż coraz trudniejszą, a jednocześnie malejący popyt skutkuje niskim poziomem cen, który przy rosnących kosztach produkcji jest przyczyną spadku opłacalności produkcji. Odczuwany przez producentów niski poziom cen nie oznaczał równie niskiego poziomu dla konsumenta. W krajach UE ceny detaliczne są nawet kilkakrotnie wyższe od cen producenta, co nie stymuluje wzrostu konsumpcji. Zjawisko rosnącej różnicy cen między rynkiem detalicznym a rynkiem producenta i malejącego udziału producenta w cenie konsumenta jest obserwowane na rynku produktów rolnych i żywnościowych od wielu lat [Kinnucan, Forker 1987, Figiel, Białek 2005, Fałkowski 2008]. Jest to wynik m.in.: stałego zwiększania stopnia przetworzenia produktów rolnych, zwiększania usług i wartości dodanej w procesie przygotowania do sprzedaży, rosnącej koncentracji przemysłu przetwórczego i poszczególnych ogniw kanałów dystrybucji, przede wszystkim handlu detalicznego. Ten ostatni czynnik odgrywa szczególną rolę na rynku świeżych owoców i warzyw. Duże sieci handlowe, które już w latach 90. XX wieku zagospodarowywały, np. w Niemczech i krajach skandynawskich 80-90% tych produktów [Kubiak 2000], wykorzystują swoją siłę rynkową stawiając producenta na przegranej pozycji i osiągają swoje dochody w coraz większym stopniu jego kosztem. O pogarszaniu się sytuacji rynkowej i ekonomicznej sadowników dyskutuje się także w Polsce. Choć poziom zamożności polskiego społeczeństwa jest niższy niż społeczeństw większości krajów UE, to już odnotowuje się spadek konsumpcji jabłek na rzecz owoców południowych. W latach 2004-2008 spożycie jabłek obniżyło się z 18 do 15 kg na 1 mieszkańca [Brzozowski 2009, Makosz 2011]. Zmniejsza się również, według powszechnej opinii, opłacalność ich produkcji jako skutek szybszego wzrostu cen czynników produkcji niż cen jabłek, zarówno deserowych, jak i przemysłowych. Ceny tych ostatnich nabierają szczególnego znaczenia z punktu widzenia przyszłości polskiego sadownictwa, gdyż aż 48% zbiorów jabłek to jabłka przemysłowe. Na rynku jabłek deserowych coraz częściej mówi się o przejmowaniu, podobne jak w krajach wyżej gospodarczo rozwiniętych, coraz większej części zysków przez handel detaliczny. Niestety powyższe zagadnienia nie są przedmiotem szerszych i głębszych analiz w naszym kraju. Stąd też celem badań było prześledzenie zjawisk cenowych na rynku jabłek, co pozwoliło ocenić obecną sytuację producentów i powinno być wskazówką do dalszych działań w kierunku utrzymania pozycji Polski na europejskim rynku.
Tendencje i zmienność hurtowych i detalicznych cen jabłek na rynku warszawskim 147 Metodyka badań Przedmiotem badań były ceny jabłek na rynku warszawskim z uwzględnieniem kierunku ich zagospodarowania, a mianowicie jabłek kierowanych do przetwórstwa i jabłek dostarczanych na rynek owoców świeżych do bezpośredniej konsumpcji. W pierwszym przypadku są to ceny jabłek przemysłowych płacone producentom przez zakłady przetwórcze, w drugim ceny na dwóch poziomach łańcucha marketingowego, tzn. ceny uzyskiwane przez producentów na Warszawskim Rolno-Spożywczym Rynku Hurtowym w Broniszach oraz ceny detaliczne. Te ostatnie są średnimi cenami rejestrowanymi w trzech typach punktów detalicznych: na targowisku, w sklepie warzywniczym i supermarkecie. Ceny jabłek deserowych odnoszą się do tych samych odmian. Rejestrację cen na każdym etapie obrotu prowadzono w każdym tygodniu, a badaniami objęto lata 2003-2010. W pracy dokonano analizy kierunku i dynamiki zmian cen jabłek na każdym z powyższych etapów obrotu oraz analizy ich współzmienności. Dynamikę zmian poszczególnych rodzajów cen określono współczynnikiem kierunkowym linii tendencji (b), zaś ich wzajemną zależność współczynnikiem korelacji Pearsona. Przedstawiono także udział ceny producenta jabłek deserowych w cenie detalicznej. Linie tendencji wyznaczono dla średnich rocznych cen w ujęciu lat gospodarczych oraz w ujęciu lat kalendarzowych, gdyż te pierwsze lepiej obrazują sytuację na rynku jabłek, zaś te drugie umożliwiły przeprowadzenie poziomej analizy porównawczej z cenami środków produkcji i płac, dla których informacja statystyczna dostępna jest dla lat kalendarzowych. Analiza pozwala na pełniejszą ocenę sytuacji producenta. Jako przykładowe środki produkcji wybrano 3 rodzaje nawozów mineralnych i 3 rodzaje środków ochrony roślin, zaś analizę płac przeprowadzono na podstawie miesięcznego wynagrodzenia brutto w rolnictwie. Kierunek i dynamikę zmian cen czynników produkcji również określono współczynnikiem kierunkowym (b). W każdym przypadku linie tendencji wyznaczono dla wielkości absolutnych i dla wielkości względnych wyrażonych procentem w stosunku do średniej wieloletniej przyjętej za 100%. W celu wyciągnięcia bardziej wiarygodnych wniosków odnośnie relacji cen jabłek deserowych na poziomie producenta i detalu, zanalizowano także wahania sezonowe cen w obu ogniwach łańcucha marketingowego. Analizy cen poprzedzono scharakteryzowaniem zmian w produkcji jabłek w Polsce wyznaczając linie tendencji dla powierzchni sadów i wysokości zbiorów. 180 150 120 90 60 30 0 % 1998 2000 2002 pow. Rysunek 1. Zmiany powierzchni i zbiorów jabłek w Polsce w latach 1998-2009 (1998=100%) Figure 1. The changes of the production area and apple yealds in Poland in the years 1998-2009 2004 2006 zbiory 2008 rok Zmiany w produkcji jabłek w Polsce W ciągu ostatnich 12 lat powierzchnia sadów jabłoniowych w Polsce wykazywała niewielką tendencję wzrostową. Średnio rocznie rosła ona o 0,69% (rys.1). Przyjmując powierzchnię uprawy jabłoni w 1998 roku za 100%, w 2009 roku wyniosła 110%. W wielkościach absolutnych był to wzrost ze 157,8 do 174,0 tys. ha. Znacznie większą dynamikę wzrostu odnotowano w przypadku zbiorów jabłek. Rosły one średnio rocznie o 3,66% i w latach 2008-2009 były 1,8- i 1,6-krotnie wyższe niż w 1998 roku. Osiągnęły poziom 2,83 mln (2008 r.) i 2,63 mln ton (2009 r.). Szybszy wzrost zbiorów niż powierzchni uprawy wyraźnie wskazuje na wzrost produktywności z jednostki powierzchni, który osiągnięto przede wszystkim przez zakładanie wysoko intensywnych sadów na podkładkach karłowych o gęstości nasadzeń przekraczającej 3000 sztuk drzew na hektar i wchodzących w okres owocowania już w 2-3 roku po posadzeniu. W takich sadach osiągano plony rzędu 40 i więcej ton z hektara. Średni krajowy plon jabłek wzrósł z 10 do 16 t/ha. Jak wynika z danych na rysunku 1, zbiory jabłek w Polsce wykazują znaczne wahania w poszczególnych latach, co jest przede wszystkim wynikiem zmiennych warunków pogodowych. Rekordowo niskie zbiory odnotowano w 2007 roku, co było wynikiem silnych wiosennych przymrozków. Były to najniższe zbiory od 20 lat [Nosecka 2008]. W stosunku do 2006 r. były niższe o 55%. 2008 i 2009 r. to ponownie lata urodzaju. Zbiory jabłek wzrosły do poziomu z 2004 roku, kiedy to osiągnęły najwyższy poziom w analizowanym okresie. Jak wynika z pierwszych informacji GUS, 2010 rok znów był rokiem niskich zbiorów, do czego przyczyniły się nie tylko niesprzyjające warunki pogodowe (niskie temperatury w okresie kwitnienia drzew i bezpośrednio po nim, a także jesienią oraz długie okresy deszczowe), ale także znacznych rozmiarów powodzie.
148 Lilianna Jabłońska, Grzegorz Klimek Kierunek i dynamika zmian cen jabłek Analiza zmian średnich rocznych cen jabłek w latach kalendarzowych wykazała, iż wszystkie ceny niezależnie od ogniwa w łańcuchu marketingowym charakteryzowały się tendencją rosnącą. Różna była jednak dynamika ich wzrostu. Największy wzrost odnotowano w przypadku cen detalicznych wzrastały one średnio rocznie o 3,33% w stosunku do średniej badanego okresu, co w wielkościach absolutnych oznacza roczny wzrost o 0,11 zł (tab. 1). Znacznie wolniej wzrastały ceny jabłek deserowych otrzymywane przez producentów na rynku hurtowym, bo rocznie średnio o 2,62% w stosunku do średniej całego okresu, czyli tylko o 0,04 zł. Najmniejszym zmianom ulegały ceny jabłek przemysłowych, gdyż wzrastały rocznie średnio jedynie o 0,84%, a w ujęciu wartościowym o 0,003 zł. Był to więc wzrost minimalny. W przypadku cen jabłek przemysłowych można mówić nawet o tendencji spadkowej. Współczynnik kierunkowy linii trendu wyznaczonej dla lat gospodarczych przyjął wartość ujemną (-2,12%). Oznacza to spadek cen z roku na rok średnio o 0,007 zł. Wzrost cen hurtowych i detalicznych jabłek deserowych w układzie lat gospodarczych przedstawiał się korzystniej niż w układzie lat kalendarzowych. Średni roczny wzrost w stosunku do średniej badanego okresu (2003/2004-2009/2010) wynosił na rynku detalicznym 3,90%, a na rynku hurtowym 2,88%. Tabela 1. Zmiany cen jabłek przemysłowych i deserowych na rynku warszawskim w latach 2003-2010 Table 1. The changes of the processing and dessert apple prices on Warsaw market in the years 2003-2010 Rodzaj ceny/ Type of price Lata gospodarcze/ Marketing years 2003/2004-2009/2010 Lata kalendarzowe/ Calendar years 2004-2010 współczynnik kierunkowy linii tendencji (b)/ trend coefficient odchylenie standard./ standard deviation współczynnik kierunkowy linii tendencji (b)/ trend coefficient odchylenie standard./ standard deviation zł/kg % % zł/kg % % Jabłka deserowe/dessert apple Cena producenta/ Producer price 0,05 2,88 30,22932 0,04 2,62 22,25431 Cena detaliczna/ Retail price 0,12 3,90 21,75395 0,11 3,33 16,49631 Jabłka przemysłowe/processing apples Cena producenta/ Producer price -0,007-2,12 50,31977 0,003 0,84 41,57362 Przedstawionym powyżej tendencjom towarzyszy wysoka zmienność cen jabłek w poszczególnych latach, będąca wynikiem zmienności zbiorów. Odnotowane bardzo niskie zbiory jabłek w 2007 roku (rys. 1) spowodowały bardzo istotny wzrost cen w roku gospodarczym 2007/2008, a rekordowo wysokie zbiory w 2008 roku doprowadziły do bardzo znacznego spadku cen w roku 2008/2009. Jeżeli za 100% przyjąć średnią ceną dla badanego wielolecia, to cena jabłek przemysłowych i deserowych na poziomie producenta i detalu wynosiła odpowiednio: w roku 2007/2008 193,75, 162,50 i 146,67%, zaś w roku 2008/2009 56,25, 85,62 i 96,51%. Największą zmiennością charakteryzują się ceny jabłek przemysłowych. Jest to efekt skumulowanej w krótkim czasie sprzedaży oraz silnej koncentracji przemysłu przetwórczego. Przetwórcy wykorzystują swoją przewagę w negocjacjach nad niezorganizowanym producentem. Ponadto na zapotrzebowanie przetwórców na jabłka, a tym samym na wysokość oferowanych cen mają wpływ zapasy produktów, głównie koncentratu jabłkowego. Jeśli chodzi o jabłka deserowe, to ich ceny wykazują mniejszą zmienność, przy czym zmienność cen producenta jest większa niż cen detalicznych. Pokazują to wyraźnie wielkości odchylenia standardowego (tab. 1). Oznacza to, iż zmiany cen producenta nie są w pełni przenoszone na ceny detaliczne. Relacje cen jabłek w łańcuchu marketingowym Współczynniki kierunkowe linii tendencji, niezależnie czy określonej dla lat kalendarzowych czy lat gospodarczych, wyraźnie pokazują rozwieranie się nożyc między ceną producenta i ceną detaliczną. Udział producenta w cenie konsumenta na rynku warszawskim w dwóch pierwszych latach badanego okresu, tzn. 2003/2004-2004/2005 wynosił średnio 48,51%, a w dwóch ostatnich 2008/2009-2009/2010 44,55%. Należy jednak zaznaczyć, że udział producenta w cenie detalicznej jest większy w latach niskiej podaży, a niższy w latach podaży wysokiej. Przykładowo po bardzo niskich zbiorach jabłek w 2007
Tendencje i zmienność hurtowych i detalicznych cen jabłek na rynku warszawskim 149 roku, udział producenta w cenie detalicznej w roku 2007/2008 osiągnął bardzo wysoki poziom 56,30%, natomiast przy bardzo wysokich zbiorach w 2008 i 2009 roku udział producenta w latach 2008/2009 i 2009/2010 obniżył się odpowiednio do: 45,07 i 44,03%. Biorąc pod uwagę powyższe obserwacje, jak i fakt zmienności plonowania jabłek, dla bardziej wiarygodnego wnioskowania o skali zmian zachodzących w relacjach między ceną producenta i ceną detaliczną, konieczne jest przeprowadzenie analiz długookresowych obejmujących ciągi liczbowe z minimum kilkunastu lat. Obecne badania pozwalają jedynie odnotować sam fakt takiego zjawiska. Pomimo wyższej dynamiki wzrostu cen detalicznych niż cen producenta istnieje silna jednokierunkowa zależność pomiędzy obu zmiennymi. Wskazują na to współczynniki korelacji Pearsona, które osiągają wartość prawie równą 1. Współczynnik wyznaczony dla średnich rocznych cen w układzie lat kalendarzowych wyniósł 0,96, a dla lat gospodarczych 0,97 (tab. 2). Wysoką współzależność ceny detalicznej i ceny producenta potwierdzają współczynniki korelacji Pearsona określone dla cen miesięcznych dla lat 2003/2004-2006/2007 osiągnął on wartość 0,97, a dla lat 2007/2008-2009/2010 0,99. Tę dużą siłę związku należy tłumaczyć krótkim kanałem dystrybucji, który składa się najczęściej tylko z producenta i detalisty, a także z relatywnie małej jeszcze roli w dystrybucji owoców w Polsce dużych sieci handlowych. Słabszą współzależność stwierdzono między ceną jabłek deserowych i jabłek przemysłowych. Dla lat gospodarczych współczynnik korelacji Pearsona wyniósł 0,92, a dla lat kalendarzowych tylko 0,77. Ten słabszy związek wykazany w latach kalendarzowych wynika z innego rozkładu sprzedaży jabłek na obu rynkach owoce do przetwórstwa sprzedawane są w podstawowej swojej masie po zbiorze, natomiast sprzedaż do bezpośredniej konsumpcji rozłożona jest na kolejne miesiące aż do czerwca następnego roku. To również tłumaczy ujemną korelację cen miesięcznych i niski stopień ich współzależności. Współczynniki korelacji Pearsona dla średnich miesięcznych cen w latach 2003/2004-2006/2007 i 2007/2008-2009/2010 wyniosły odpowiednio: -0,78 i -0,62. Tabela 2. Współzmienność cen jabłek deserowych na poziomie producenta i detalu oraz jabłek przemysłowych na rynku warszawskim w latach 2003-2010 Table 2. Inter-variability of the dessert apple prices on the producer and retail level and processing apple prices on Warsaw market in the years 2003-2010 Zależności między/ Relationships between Współczynnik korelacji Pearsona/ Pearson s coefficient dla średnich cen rocznych/ for average yearly prices 2003/2004-2009/2010 2004-2010 2003/2004-2006/2007 dla średnich cen miesięcznych/ for average monthly prices 2007/2008-2009/2010 Ceną jabłek deserowych producenta a ceną detaliczną/ Producer and retail 0,971093 0,958976 0,968306 0,985827 price of dessert apples Ceną jabłek deserowych producenta a ceną jabłek przemysłowych/ Producer price of dessert and processing apples 0,920222 0,771125-0,784350-0,623135 Sezonowość cen jabłek na rynku warszawskim Ceny jabłek wykazują mniejsze lub większe wahania sezonowe w zależności od wielkości zbiorów. Generalnie najwyższe ceny występują w lipcu, kiedy właściwie nie ma już podaży jabłek ze zbiorów ubiegłorocznych, a jeszcze nie rozpoczęły się zbiory danego roku. W sierpniu zaczynają owocować odmiany letnie i od tego miesiąca do grudnia obserwujemy stopniowy spadek cen. Od stycznia ceny zaczynają ponownie wzrastać. Ale ceny producenta charakteryzują się nieznacznie większą sezonowością niż ceny detaliczne. W latach 2003/2004-2006/2007 najniższy i najwyższy wskaźnik sezonowości cen producenta wynosił odpowiednio 79 i 140%, zaś wskaźnik sezonowości cen detalicznych 86 i 126% (tab. 3). W następnym 3-leciu wielkości te były na poziomie 74 i 165% oraz 82 i 146%. Potwierdza to wysunięty już wcześniej wniosek, iż zmiany cen na poziomie producenta nie przenoszą się w pełni na ceny konsumenta. Detaliści stosując wyższe marże w okresie niskich cen producenta, a niższe w okresie cen wysokich starają się utrzymać zainteresowanie jabłkami wśród konsumentów na stabilnym poziomie. Analizując sezonowość cen jabłek należy zaznaczyć, że w Polsce obserwuje się stopniowe
150 Lilianna Jabłońska, Grzegorz Klimek Tabela 3. Wskaźniki sezonowości cen jabłek deserowych w dwóch podokresach lat 2003/2004-2009/2010 Table 3. Seasonality indicators of the dessert apple prices in two periods of the years 2003/2004-2009/2010 Cena/Price Producenta/Producer Detaliczna/Retail Producenta/Producer Detaliczna/Retail Wskaźniki sezonowości cen [%] w miesiącach/uzup. ANG. VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI 2003/2004-2006/2007 140 126 165 146 117 121 122 114 80 92 80 92 80 87 88 89 83 89 79 86 81 86 84 87 2007/2008-2009/2010 86 74 82 87 88 82 88 92 zmniejszenie się wahań cen w ciągu roku. Jest to skutek znacznego zwiększenia w kraju kubatury chłodni z kontrolowaną atmosferą, pozwalających przechowywać owoce do czerwca bez umniejszania ich jakości. Pojemność chłodni z kontrolowaną atmosferą wynosi obecnie około 500 tys. t, podczas gdy w 2004 roku było to tylko 50 tys. t [Makosz 2010]. W ostatnich latach stosuje się także coraz powszechniej traktowanie jabłek przechowywanych w zwykłych chłodniach preparatem Smart Fresk, który powoduje znaczne spowolnienie oddychania owoców. Kierunek i dynamika zmian cen czynników produkcji Współczynniki kierunkowe linii tendencji wyznaczonych dla cen czynników produkcji wskazują na ich wyraźny wzrost. Dynamika tego wzrostu jest znacznie wyższa niż dynamika wzrostu cen jabłek, co jednoznacznie wskazuje na pogarszanie się warunków gospodarowania polskich sadowników. Najwyższy wzrost odnotowano w przypadku herbicydu Roundup 360SL, którego cena wzrastała średniorocznie w stosunku do średniej badanego okresu o 13,1%. Tylko nieznacznie mniejszy wzrost charakteryzuje ceny nawozów. Współczynniki kierunkowe linii tendencji wyznaczonej dla wartości względnych dla cen superfosfatu granulowanego, polifoski i saletry amonowej wynoszą odpowiednio: 12,32, 12,3 i 7,09%. Nie był to jednak wzrost sukcesywny. Ceny tych nawozów wzrosły skokowo w 2008 roku (o ok. 100%), by w 2009 roku ponownie obniżyć się (o ok. 10-30%). Znacznie wolniej wzrastały ceny środków ochrony, bo jedynie średnio o 3,89% (Bravo 500SC) i 3,91% (Decis 2,5EC) rocznie w stosunku do średniej wielolecia. Relatywnie średnim tempem wzrostu, w porównaniu do cen środków produkcji charakteryzuje się wzrost płac. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w rolnictwie wzrastało średnio z roku na rok o 6,93%, co oznaczało wzrost w wartościach absolutnych o 186,71 zł rocznie. Tabela 4. Zmiany płac w rolnictwie i cen wybranych środków produkcji w Polsce w latach 2004-2010 Table 4. The changes of the salary and prices of the means of production in Poland in the years 2004-2010 Wynagrodzenie miesięczne brutto w rolnictwie [zł]/ Monthly gross wage in agriculture [PLN] Nawozy mineralne [dt]/mineral fertilizers Saletra amonowa/ Ammonium sulphate Superfosfat granulowany/ Superphosphate Polifoska 91 89 86 87 100 96 101 100 129 115 118 109 140 125 115 114 Środki ochrony/ Plant protection products Roundup Bravo Decis 360 SL 500 SC 2,5 EC (1 l) (1 l) (0,25 l) Współczynnik kierunkowy linii tendencji (b) [zł/jednostkę]/trend coefficient [PLN/unit] 186,71 6,51 10,05 18,56 5,13 1,44 0,97 Współczynnik kierunkowy linii tendencji (b) [%]/Trend coefficient [%] 6,93 7,09 12,57 12,32 13,17 3,89 3,91 Wnioski 1. Ceny jabłek deserowych na rynku warszawskim wykazywały tendencję rosnącą, przy tym dynamika wzrostu cen detalicznych była wyższa niż cen producenta, co prowadzi do stopniowego obniżania się udziału sadowników w cenie detalicznej. Równocześnie, odnotowany szybszy wzrost cen detalicznych niż cen hurtowych, mniejsza ich zmienność w poszczególnych latach oraz mniejsze wahania sezonowe wskazują, iż zmiany cen na poziomie producenta nie są w pełni przenoszone na ceny na poziomie konsumenta. W dalszym ciągu jednak istnieje silny związek między cenami na tych dwóch etapach obrotu.
Tendencje i zmienność hurtowych i detalicznych cen jabłek na rynku warszawskim 151 2. Biorąc pod uwagę duże znaczenie przetwórstwa w zagospodarowaniu zbiorów jabłek niekorzystnym zjawiskiem dla wielu producentów było utrzymywanie się cen jabłek przemysłowych od kilku lat na prawie stałym poziomie z niewielką tendencją spadkową oraz wysoka ich zmienność. Sady z ekstensywnymi uprawami jabłoni, w których uzyskuje się przede wszystkim owoce gorszej jakości, będą musiały być stopniowo karczowane. Szansą dla producentów jest wprowadzanie w sadach najnowszych technologii i produkcja wysokiej jakości jabłek deserowych do bezpośredniej konsumpcji. 3. Obserwowany szybszy wzrost cen środków produkcji i wynagrodzenia za pracę niż cen jabłek, oznacza dla sadowników pogarszanie się z roku na rok warunków gospodarowania. Dla utrzymania pozycji polskiego sadownictwa niewystarczającym wydaje się więc rozwój produkcji jabłek deserowych. Niezbędne są także systematyczne działania na rzecz zmniejszania kosztów jednostkowych produkcji i dystrybucji oraz wzmocnienia siły przetargowej producentów w negocjacjach z detalistami. Takim działaniem jest tworzenie grup i organizacji producentów wspólnie prowadzących sprzedaż i dążących do coraz większej koncentracji podaży. Ułatwi to również rozwój eksportu jabłek do krajów trzecich, co staje się koniecznością w świetle malejącej konsumpcji jabłek w Polsce i Unii Europejskiej. Literatura Brzozowski P. 2008: Zmiany w ekonomice produkcji jabłek w Polsce w latach 1950 2005. Praca doktorska. ISK, Skierniewice. Brzozowski P. 2009: Zagospodarowanie jabłek w Polsce w ostatnim 40-leciu. Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka, t. 17, Skierniewice. Fałkowski J. 2008. Price transmission and transfers in dairy sector in Poland. Implications for small-scale producers. Praca doktorska, Uniwersytet Warszawski. Figiel Sz., Białek A. 2005: Zagadnienie transmisji cen na rynkach produktów rolnych i żywnościowych. Rocz. Nauk. SERIA, t. VII, z. 5, 26-32. Górka W. 2007: Globalizacja na rynku jabłek. Hasło Ogrodnicze, 1. Jahoe L. 2011: The future of the polish fruit industry. Mat. XXXI Międzynarodowe Seminarium Sadownicze Prognoza wielkości zbiorów, potrzeby i opłacalność produkcji owoców w kraju w najbliższych latach. Limanowa: 95-98. Kinnucan H.W., Forker O.D. 1987: Asymmetry in farm-retail price transmission for Major Dairy Products. American Journal of Agricultural Economics, vol. 69, No. 2, 285-292. Kubiak K. 2000: Związki komplementarne i konkurencyjne unijnego i polskiego sadownictwa u progu integracji europejskiej. COBRO. Makosz E. 2010: Problemy jakości owoców w krajowym sadownictwie z uwzględnieniem środków pomocowych PROW na lata 2007-2013. Mat. konf. Jakość owoców. Wymagania prawa i rynkowa konieczność. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, 11-16. Makosz E. 2011: Wielkość zbiorów i opłacalność produkcji jabłek, gruszek, wiśni i czereśni. Mat. XXXI Międzynarodowe Seminarium Sadownicze Prognoza wielkości zbiorów, potrzeby i opłacalność produkcji owoców w kraju w najbliższych latach. Limanowa, 37-49. Nosecka B. 2008: Aktualny stan rynku owoców i ich przetworów w Polsce (sezon 2007/2008 i 2008/2009). Mat. konf. Rynek owoców w Polsce i na świecie, chwilowa dekoniunktura czy głęboki kryzys? ISiK w Skierniewicach, 5-24. Summary This paper focuses on the changes of apple prices on three levels of marketing channel in Warsaw market in the years 2003-2010. The prices of processing apples and producer and retail prices of dessert apples have been taken into account. The tendency and dynamic of changes, variability and inter-variability and seasonality of these types of prices have been analyzed using the trend coeffi cient, standard deviation, Pearson s coeffi cient and seasonality indicators. The changes of prices of production means have been estimated as well. Results indicate that the producer price changes are not fully transmitted on retail level and the increase of producer prices is lower than retail prices and lower as well as than the increase of means of production and salary in agriculture. This is getting worse economic conditions for producers, especially for those producing mainly processing apples, which prices slightly decrease. Adres do korespondencji: prof. dr hab. Lilianna Jabłońska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Samodzielna Pracownia Organizacji i Ekonomiki Ogrodnictwa 02-776 Warszawa, ul Nowoursynowska 159 tel. (22) 593 20 21 e-mail: lilianna_jablonska@sggw.pl dr Grzegorz Klimek Instytut Ogrodnictwa, Zakład Agroinżynierii/Pracownia Ekonomiki i Marketingu 96-100 Skierniewice ul. Konstytucji 3 Maja 1/3 tel. (46) 834 54 61 e-mail: grzegorz.klimek@insad.pl