4. Jakub i Ezaw: pojednanie rywalizujących dotąd braci (Rdz 32 33) Cel poznanie warunków pojednania na podstawie doświadczenia Jakuba i Ezawa Metody strukturyzowanie tekstu poprzez kolorowe podkreślenia analiza etymologiczna niedokończone zdania Materiały etymologia terminu pojednanie (zał. 4.1) niedokończone zdania Pojednanie Jakuba i Ezawa (zał. 4.2) skserowany tekst Rdz 32,2-24; 33,1-16 (zał. 4.3) Wprowadzenie biblijne W lekturze historii Jakuba i Ezawa dokonujemy przeskoku o dwadzieścia lat. W kilku zdaniach należałoby przybliżyć treść Rdz 28 31. Sekcja ta opowiada o przybyciu Jakuba do swego wuja Labana w Charanie. Miał on dwie córki: starszą Leę i młodszą Rachelę. Jakub zakochał się w Racheli. By móc ją poślubić, musiał zapłacić jej ojcu posag. Ponieważ nie miał pieniędzy, umówił się, że przez siedem lat będzie pracował u niego za darmo. Po tym czasie wyprawiono wesele, lecz Laban oszukał Jakuba. Dał mu bowiem za żonę Leę, tłumacząc się, iż najpierw winna wyjść za mąż starsza z sióstr. Jego podstęp udał się tylko dlatego, że zwyczajem weselnym tamtego czasu było przedstawienie panny młodej mającej twarz całkowicie zasłoniętą welonem, przez co Jakub odkrył podstęp dopiero po ślubie, gdy w swoim namiocie mógł zdjąć zasłonę z głowy poślubionej kobiety. Jakub umówił się z Labanem na kolejne siedem lat pracy, by otrzymać rękę Racheli. Gdy ją poślubił, pracował dalej u Labana, dorobił się licznego majątku (trzody), wielu sług. Żony urodziły mu dwunastu synów, od których wzięło początek dwanaście pokoleń Izraela. Po dwudziestu latach pobytu na obczyźnie, Jakub podejmuje decyzję o powrocie do kraju. By pojednanie było możliwe Jakub powraca do rodzinnego kraju z polecenia Boga (por. 31,3.13), ma jednak świadomość wyzwania, jakie przed nim stoi. Nie jest nim tylko długa 33
droga i problem przemieszczenia się z całą rodziną i dobytkiem. Nie jest nim również tylko czekająca go zemsta ze strony Ezawa, jego brata. Na pierwszym miejscu Jakub musi stawić czoła swojej przeszłości, której konstytutywnym elementem były podstęp i oszustwo. Posłużył się nimi dwukrotnie wobec swego brata, najpierw ofiarowując mu miskę soczewicy, by wejść w jego przywilej pierworództwa, a później podszywając się pod niego, dla wykradnięcia ojcowskiego błogosławieństwa. Ten sam sposób działania towarzyszył jego pobytowi u Labana. Sam doświadczył podstępu ze strony Labana przy zaślubinach z Rachelą, lecz później odpłacił mu się tym samym, gdy kosztem swego teścia, dzięki swojej przebiegłości, stał się majętnym człowiekiem (por. 30,25-43). Na oszustwie nie sposób budować jakiejkolwiek relacji, także braterskiej. Jedyną drogą do odwrócenia przeszłości, pokonania jej i przemienienia jest pojednanie braterskie. Niewątpliwie Jakub odkrywa ten cel jako element gwarantujący mu bezpieczną przyszłość, lecz podjęte przez niego działanie zdecydowanie przekroczyło zachowanie dyktowane tylko wyrachowaniem i zimną kalkulacją. Drogi ku pojednaniu Jakub dąży do pojednania z bratem w sposób przemyślany, wykonując konsekwentnie kolejne gesty, które stopniowo czynią go i Ezawa na powrót braćmi. Struktura narracji w Rdz 32 33 stanowi rodzaj dyptyku przedzielonego centralną sceną nocnej potyczki patriarchy z tajemniczą istotą nad rzeką Jabbok (32,25-33) 9. Pierwsze skrzydło opowiadania (32,1-24) opisuje przygotowania Jakuba do spotkania z Ezawem i stopniowe przybliżanie się braci w wymiarze przestrzennym. Drugie skrzydło (33,1-17) koncentruje się na samym spotkaniu braci i ich pojednaniu się. W obydwu jednak częściach można wskazać wspólne elementy składające się na Jakubową drogę do odbudowania relacji z bratem. Pierwszym elementem budującym pojednanie jest pokora Jakuba. Wyraża się ona przede wszystkim w sposobie, w jaki mówi on o sobie i o swoim bracie: siebie określa mianem jego sługi (32,5.21; 33,5.14), zaś Ezawa mianem swego pana (32,5.6.19; 33,8.13.14[bis].15). Powyższą tytulaturę można by uznać za konwencję językową podkreślającą grzeczność i szacunek, jakie okazuje Jakub Ezawowi. Jednak w kontekście błogosławieństwa, które przejął 9 Epizod ten odgrywa istotną rolę w cyklu o Jakubie. Patriarcha staje do spotkania z tajemnicą Boga występującego w ludzkiej postaci, z którego wychodzi wprawdzie pokonany i kulawy, ale zarazem przemieniony. W tym wydarzeniu dokonuje się zamiana jego imienia na Izrael, w czym Bóg wypowiada wobec Jakuba swoje błogosławieństwo, które było przedmiotem rywalizacji między dwoma braćmi. 34
on w miejsce swego brata, słowa te stanowią odwrócenie ich dotychczasowej pozycji, a w konsekwencji są wyrazem uniżenia się Jakuba wobec Ezawa. Drugim czynnikiem służącym pojednaniu są dary, które Jakub składa Ezawowi. Ich obfitość i bogactwo przekracza normalne gesty przyjaźni (por. ich zestawienie w 32,14-16). Intencja, jaka towarzyszy tym podarunkom, nie zawiera się tylko w chęci obłaskawienia zagniewanego brata. Jakub pragnie, by przez te dary Ezaw stał się uczestnikiem Bożego błogosławieństwa, którego on sam doświadczył (33,11). Wreszcie pojednanie jest możliwe dzięki temu, że Jakub uznaje pozycję Ezawa. Ezaw również jest bogaty, czego najlepszym dowodem jest fakt wystawienia przez niego przeciw młodszemu bratu czterystu wojowników (32,9). Do Jakuba dociera zatem, iż błogosławieństwo, które Ezaw otrzymał od ich ojca, podobnie jak jemu, również starszemu bratu komunikowało pomyślność. Moment rywalizacji ustępuje ostatecznie rozpoznaniu przez Jakuba w Ezawie swojego brata (32,4.7.12.14.18; 33,3.9). Pojednanie braci Scena spotkania braci jest pełna ruchu (Rdz 33). Jakub po raz ostatni przegrupowuje swoją karawanę, sam zaś wysuwa się na jej czoło, by po siedmiokrotnym oddaniu pokłonu do ziemi zbliżyć się do swego brata (ww. 1-3). Ezaw również nie pozostaje pasywny, co oddają jego czynności opisane w w. 4: wybiegł mu naprzeciw 10, objął go, ucałował i obaj wybuchnęli płaczem. W tych gestach pojednanie staje się rzeczywistością. Narracja przynosi w dalszej części nowe szczegóły spotkania braci. Pojednaniu służy gest pokłonu ze strony żon Jakuba i jego dzieci (ww. 6-7). Istotną rolę odgrywa też dialog (ww. 8-11), jaki towarzyszy darom ofiarowanym przez Jakuba Ezawowi. Są one oczywistym znakiem pojednania. Jakub nadaje im jednak nowe znaczenie, kiedy nazywa je w ostatnim swoim słowie terminem beraka, który normalnie znaczy błogosławieństwo. Ezaw akceptuje dar i tym samym bracia dzielą to samo błogosławieństwo Boże. W tym pojednaniu braci następuje niezwykła przemiana spojrzenia. Dotąd byli walczącymi ze sobą rywalami. Obecnie doświadczają siebie jako braci. Wspólnota braterska staje się teofanią Boga, co wypowie Jakub wobec Ezawa: Gdy ujrzałem twoje oblicze, było ono jak zobaczenie oblicza Boga (w. 10b) 11. Twarze pojednanych ze sobą braci odbijają w sobie oblicze Boga. 10 Tak brzmi dosłownie tekst hebrajski. Biblia Tysiąclecia tłumaczy: pospieszył mu na spotkanie. 11 Tłumacz Biblii Tysiąclecia zdaje się łagodzić brzmienie tekstu hebrajskiego, kiedy przekłada: było ono obliczem jakby istoty nadziemskiej. 35
Konspekt spotkania I. Jakub i Ezaw: dwadzieścia lat później Prezentacja lat, które Jakub spędził na służbie u Labana (Rdz 28 31) Określenie problemu, wobec którego stanął Jakub przy powrocie do domu rodzinnego (Rdz 32, 2-9) II. Historia odległa, a jednak współczesna Analiza etymologiczna terminu pojednanie Metoda niedokończonych zdań pojednanie jako budowanie jedności III. Droga Jakuba do pojednania z bratem Metoda strukturyzacja tekstu przez kolorowe podkreślenia Rekonstrukcja Jakubowego doświadczenia pojednania się z bratem Scenariusz spotkania I. Jakub i Ezaw: dwadzieścia lat później Pogadanka Przedstawić historię Jakuba po jego ucieczce z domu (zob. wprowadzenie biblijne). Dochodzimy do momentu, w którym decyduje się on na powrót po dwudziestu latach. Analiza Rdz 32,2-9 Problem: Czego obawia się Jakub w obliczu spotkania z Ezawem? Jakub boi się nie tyle drogi, nie martwi się o to, jak dokona się przemarsz całej jego rodziny i dobytku. Jego troską jest spotkanie z bratem Ezawem. Obawia się zemsty z jego strony. Główny problem opowiadania w Rdz 32 33 stanowi pojednanie między braćmi. Jak do niego doszło? Na ile owo pojednanie było pełne? II. Historia odległa, a jednak współczesna Zanim przejdzie się do analizy tekstu, zostanie podjęte pytanie o nasze rozumienie pojednania. W ten sposób dokona się ustalenia naszego (uczestników) przedrozumienia rzeczywistości pojednania. 1. Etymologia terminu pojednanie (zał. 4.1) Określenie zawartości semantycznej terminu pojednanie na podstawie jego etymologii 36
po = ku pojednanie = po + jednanie jednanie = jedność pojednanie = ku jedności Słowo pojednanie jest zbudowane z przyimka po i rzeczownika odczasownikowego jednanie (po + jednanie). Idąc dalej należy zauważyć, że sens przyimka po przekłada się na inny przyimek ku, zaś efektem jednania jest jedność. W tym zawiera się znaczenie działania określonego mianem pojednania : ma ono na celu dążenie ku jedności. 2. Pojednanie jako budowanie jedności Problem: w jaki sposób rozumieć pojednanie jako działanie zmierzające ku odbudowaniu jedności? Metoda niedokończonych zdań Na czterech planszach zapisane oddzielnie zdania: Pojednanie jest jak By pojednanie nastąpiło, potrzeba Bez pojednania Dzięki osobie Pana Boga pojednanie Uczestnicy dopisują flamastrami swoje przemyślenia. Później karty te zostają powieszone na tablicy czy też umieszczone na widocznym dla wszystkich uczestników miejscu. Podsumowanie Należy w nim odnieść analizowane zdania do tekstu Rdz 32 33. Służy temu poniższe zestawienie (zał. 4.2), które wyeksponowane na większej planszy będzie towarzyszyło trzeciemu etapowi pracy: Pojednanie jest jak By pojednanie nastąpiło Bez pojednania Bez Boga Jak Jakub rozumiał pojednanie z bratem? Jakie działania podjął Jakub na rzecz pojednania z bratem? Co czuł Jakub, będąc niepojednany z bratem? Jaką rolę w pojednaniu braci odegrał Bóg? 37
III. Droga Jakuba do pojednania z bratem Analiza strukturalna Rdz 32 33 Do czterech pytań postawionych w poprzednim etapie spotkania należy dopasować odpowiedni kolor (np. pomarańczowy, zielony, niebieski, czerwony). Uczestnicy będą mieli teraz do dyspozycji te cztery kolory kredek, by dokonać strukturyzacji tekstu. Na odbitce ksero tekstu Rdz 32 33 (zał. 4.3) będą kolorami zaznaczali te zdania (fragmenty), które przynoszą odpowiedź na postawione wyżej pytania. Ten etap pracy może odbywać się indywidualnie lub w grupie, jeśli jest większa liczba uczestników. Omówienie wyników pracy poprzez dzielenie się swoimi kolorowymi obserwacjami. Winno ono zwrócić uwagę z jednej strony na sposób myślenia Jakuba, ale też z drugiej strony warto je odnieść do poczynionych wcześniej refleksji przez uczestników w ramach niedokończonych zdań. Sugestie odnośnie motywu pojednania w Rdz 32 33: Jak Jakub rozumiał pojednanie: życzliwość między stronami (32,6; 33,10.15); nieagresja, pokojowe współżycie (32,12); zastanawia ostatni dialog między braćmi w 33,12-15. Rodzi on pytanie, czy aby na pewno doszło do pełnego pojednania. Jakub chce iść w swoją stronę, jakby wciąż obawiał się Ezawa i podejrzewał go o chęć zemsty. Co uczynił Jakub, by pojednać się z bratem: podejmuje inicjatywę (drogę) do pojednania (32,6); posyła dary, by przebłagać brata (32,21; 33,10-11). Ma zatem świadomość potrzeby zadośćuczynienia; traktuje swego brata jak swego pana (33,8) zdaje się na jego łaskę; oddaje mu siedmiokrotnie pokłon (33,3) wyraz jego poddania się, uniżenia. Co odczuwa Jakub, nie będąc pojednany z bratem: lęk, obawa przed zemstą (32,12); jest nieobecny aż do tego czasu (32,5) to zdanie ma wartość symboliczną: bez pojednania nie ma jedności i obecności dla siebie. Rola Boga: odsłania ją modlitwa Jakuba w 32,1-13. Jakub zawierza Bogu swoje pragnienie pojednania się z bratem. Tylko Bóg może go wyratować, tylko Bóg może przemienić serce brata. 38
Zakończenie Zamykając spotkanie, można powrócić do niedokończonego zdania: By pojednanie nastąpiło, potrzeba, i wyakcentować z dopowiedzeń to, co winniśmy podjąć w naszym życiu. Można też przeformułować te zdania w rodzaj modlitwy błagalnej, gdzie poszczególne refleksje staną się treścią prośby. 39